تصوف در تونس
تونس کشور سیدی هاست؛ این کلمه در تونس به بزرگان دین، بهویژه صوفیان گفته میشود و مخفف «سیدی» به معنای آقای من و مرادف با پیشوای روحانی است. تصوف تونس جزئی از جریان تصوف مغرب عربی است؛ از منظر تاریخی میتوان گفت بستهشدن باب اجتهاد در میان اهل سنت و تکراریشدن روشهای تبیین آموزههای معارف و علوم اسلامی در محافل علمی آنها را یکی از مهمترین دلایل گسترش تصوف در جهان اسلام میدانند، رویکردی روحانی به دین که در دوران حکمرانی حفصیان بر تونس از رواج بیشتری برخوردار شد[۱] وگونه تصوف طریقتی آن نیز در عصر موحدان پدیدار شد.[۲]
جریان تصوف تونس در قرن پنجم هجری با وجود افرادی مانند ابومدین شعیب (د۵۹۴ق) و ابومحمد عبدالعزیز مهدوی که از استادان محیالدین عربی است و نیز ابوالحسن شاذلی (د۶۵۶ق) قدرت بسیاری یافت. سده پنج هجری را آغاز شکلگیری زوایا و تحول در مکاتب تصوف تونس دانستهاند[۳].اغلبیان، حفصیان، فاطمیان و عثمانیان از حکومتهای حامی و فرانسویان از مخالفان جریان تصوف در تونس بودند. طریقههای صوفیه تونس در زمان حکومت عثمانی حسینیون به شکل رسمی و قانونی درآمد و زیر نظر مجموعهای به نام شیخالمشایخ اداره میشد. حضور اجتماعی تصوف در تونس معاصر موجب شده است، تصوف جریان قوی دینی را در میان بیشتر مردم داشته باشد. «تیجانیه»، «شاذلیه» و «سلامیه» از طریقتهای مهم تصوف در تونس معاصرند؛ تصوفیکه بخشی از جریان تصوف مغرب عربی است.
وجود حداقل دو میلیون نفر مسلمان تونسی با گرایش صوفیانه نشاندهنده وزنه این جریان در تحولات اجتماعی فرهنگی جامعه معاصر تونس است،[۴] صوفیان تونس در عقیده، اشعریمذهب و از نظر فقهی، مالکیمذهب و مخالف وهابیتاند؛ با توجه به روحیه اعتدالگرای موجود در طرق صوفی تونس، بسیاری از حکومتها با آنها رفتار و تعاملی مسالمتآمیز داشتند و به آنها اجازه فعالیت و تأسیس خانقاه و زاویه و تربیت مرید میدادند.
قرن نوزده میلادی اوج فعالیت سیاسی تصوف با محوریت مبارزه با استعمار فرانسه بود. با استقلال تونس و رویکارآمدن بورقیبه، فعالیت دینی تصوف محدود شد و از برپایی حلقههای ذکر آنها ممنوع گردید و جامع زیتونهکه پایگاه نظریهپردازی فقهی برخی از شاخههای جریان فرهنگی تصوف بود، تعطیل شد. بسیاری از فقیهان صوفی و صوفیان فقیه تحت پیگرد و آزار قرار گرفتند. البته بورقیبه میدانست توانایی حذف کامل جریان تصوف را در تونس ندارد؛ به همین دلیل کوشید از جایگاه میراثی تصوف برای تثبیت جایگاه حکومتی خویش استفاده کند. تواشیح و سرودهای دینی موسوم به «سلامی» در تمجید از شخصیت بورقیبه که هرروز صبح از رادیوی سراسری تونس پخش میشد، یکی از استفادههای ابزاری او از جریان تصوف بود.
مهمترین دلیل بورقیبه در محدودکردن تصوف در تونس، از یک سو اجرای دکترین بورقیبیسم و از سوی دیگر عملکرد غیر عصری و اندیشههای متضاد با مدرنیته برخی از شیوخ تصوف، بهویژه در موضوع حقوق زنان بود؛ لغو قانون وقف (الاحباس) در تونس نیز از مهلکترین ضربههایی بود که بورقیبه بر پیکره سنتهای اسلامی تونس وارد کرد؛ سنتی که بیشترین سود آن به جریان تصوف و تأمین مالی آن میرسید؛ با تصویب این قانون همه املاک اوقافی در اختیار دولت قرار گرفت. با روی کارآمدن بن علی، سیاست بورقیبه با تغییراتی در رویکردها ادامه یافت. بن علی آن بخش از فعالیتهای صوفیه را که به موسیقی و رقص و سماع اختصاص داشت، آزاد گذاشت و از آن در قالب جشنوارهها و مراسم و مناسبتهایی مانند مراسم مولدالنبی(ص) و ماه مبارک رمضان استفاده میکرد و دستور تعمیر و ترمیم ضریح بزرگان صوفیه و مرمت رباطها و زاویههای تصوف را البته با ایجاد تغییر کاربری آن به مکانی برای بازدید گردشگران صادر کرد.
امروزه، با پیروزی انقلاب، جریان تصوف که بیش از نیمقرن فشار و سرکوب را تحمل کرده است، به دنبال احیای حقوق خویش است. شیخ، معلم، مقدم (نماینده شیخ)، رباط، زاویه، سیدی، قصور، الحزب، الحضره و الطقوس (عادات و تقالید) از اصطلاحات پرکاربرد در ادبیات جریان تصوف در تونس است، آموزش قرآن، برپایی حلقههای ذکر، اجرای تواشیح در مناسبتهای اسلامی و ملی، دفزنی، خواندن اشعار در مدح پیامبر گرامی اسلام (ص) در عروسیها و ولادتها رواج بسیاری در جامعه تونس دارد.
همچنان که گفته شد، قادریه و تیجانیه بزرگترین طرق تصوف در تونس است و شهرهای قیروان (مقام سیدی صحبی)، تونس (مقام سیدی شاذلی)، منستیر (مقام سیدی المازری)، نابل، مهدیه، کاف، توزر، نفطه و قفصه از مهمترین مناطق فعالیت تصوف است. از مهمترین مزارات تصوف میتوان به مزار ابوزمعه بلوی در قیروان که به سیدی صحبی معروف است و اماکنی مانند سیدی بوسعید، سیدی بن عروس، سیدی داوود، سیدی بوزید، سیدی محرز، سیدی شاذلی (تونس)، سیدی ابولبابه (قابس)، معبد بن عباس (باجه) و یحیی بن عمر (سوسه) اشاره کرد. مهمترین شاخصههای دینی فرهنگی تصوف در تونس را میتوان اینگونه بیان کرد:
- قرائت قرآن، توسل و استشفاء از قرآن وگفتن هیلله (لا اله الا الله)، استغفار و صلوات بر پیامبر اکرم (ص)؛
- اهمیت اتصال سندی به امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) و اهلبیت (ع)، بهویژه امام حسن (ع) و امام حسین (ع)؛ سادات حسنی و حسینی در میان صوفیان تونس بسیارند. یکی از حرزهای شاذلی میخوانیم: «یا ربنا بمحمد و ببنته و ببعله و ابنیهما السبطین أعلام الهدی؛ و انبیاء الله ثم برسله وکذا الملائکه الکرام اولوا الهدی؛ و بزینب بنت الامام المرتضی درج المکارم و الهدی منفی العدا؛ بسکینه ذات المقامات العلی فهی الذخیره فی الخطوب و فی عدا؛ و فظیعه الزهراء فاطمه التی من أمها نال المنی و السئودلا»[۵]؛
- برخلاف مشرق اسلامی، صوفیان و فقها در مغرب اسلامی با یکدیگر رابطهای خوب و مسالمتآمیز دارند و بسیاری از فقهای تونس از بزرگان تصوف هستند؛ مانند شیخ طاهر بن عاشور[x]؛
- جریان تصوف در تونس، عقلانیتگرایی بیشتری را داردکه میتوان از آن به تصوف فلسفی یاد کرد. البته این مطلب درباره همه فرق صوفی تونس صحت ندارد؛ بلکه باید آن را ناظر به عمق جریان تصوف در تونس دانست، جریانی که ریشه در افکار عرفانی محیالدین عربی (د۶۳۸ق) و استاد او ابومحمد عبدالعزیز مهدوی تونسی، مدفون در شمال پایتخت تونس دانست. حاجی خلیفه در کتاب کشفالظنون میگوید: ابن عربی کتابهای فتوحات مکیه و فصوصالحکم خود را با استفاده از نصایح شیخ مهدوی تونسی نوشته است.[۶][۷]
نیز نگاه کنید به
صوفیان مصر؛ تصوف در افغانستان؛ تصوف در سنگال؛ تصوف در اسپانیا؛ تصوف در اردن؛ تصوف در قطر؛ تصوف در سوریه؛ تصوف در بنگلادش؛ تصوف در تاجیکستان؛ تصوف در قزاقستان؛ تصوف در روسیه
کتابشناسی
- ↑ شریف، محمدهادی (۱۹۹۳م). تاریخ تونس من عصور ماقبل التاریخ الی الاستقلال؛ الطبعة الثالثه، دار سراسر للنشر،ص61.
- ↑ شریف، محمدهادی (۱۹۹۳م). تاریخ تونس من عصور ماقبل التاریخ الی الاستقلال؛ الطبعة الثالثه، دار سراسر للنشر،ص217.
- ↑ تونس. دایره المعارف بزرگ اسلامی. قابل بازیابی از https://www.cgie.org.ir/fa/article/224504/%D8%AA%D9%88%D9%86%D8%B3
- ↑ نشریه خبری رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران ( در سالهای ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۲) . تونس.
- ↑ امام شاذلی. حرز الجوشن. تونس: مکتبه المنار، بیتا،ص13.
- ↑ برگرفته ازhttps://www.doualy.com
- ↑ عصمتیبایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی, هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی, ص 110-106.