تصوف در سنگال

در این قسمت به وضعیت طریقت های تصوف رایج در سنگال به مدت بیش از یک قرن گذشته می پردازیم. آنها عبارتند از قادریه، تیجانیه، مریدیه و لاین.

طریقت قادریه

قدیمی ترین طریقه در سنگال طریقه قادریه می باشد که مادر طریقت ها به شمار می آید. پس از ظهور طریقه تیجانیه، از تعداد طریقه قادریه کاسته شد. هم اکنون تقریباً 10 درصد از مسلمانان سنگال از پیروان قادریه بشمار می روند. مرکز این طریقه در شهر ”نیاس“ و در روستای ”انجاسن“ است. لازم به ذکر است برخی از نزدیکان شیخ این طریقه به مذهب اهل البیت (ع) گرایش پیدا کرده اند.

این طریقه به شیخ "عبدالقادر گیلانی" (561-470 هجری) که در یک روستای کوچک و ساده در استان گیلان (ایران) متولد شد، متعلق می باشد. وی پس از تحصیلات ابتدایی به زبان عربی در شهر تبریز، حقوق اسلامی (حنبلی، شافعی و حدیث) را نزد تعدادی از اساتید بزرگ و مشهور آن زمان آموخت. شیخ عبدالقادر در سال 561 هجری در بغداد وفات کرد و در همان‌جا به خاک سپرده شد. او آثار مشهوری همچون "قونیه" را در علم حقوق و صوفیگری، "الفاتح" را در مورد عقاید، افکار و مضمون موعظه های شکل دهنده به صوفی‌گری برای آیندگان خود به جا گذاشت.

طریقه قادریه به یاری و تلاش دو فرزند شیخ عبدالقادر به شهر ”فاس“(Fas) مغرب رسید. در این رابطه "ابراهیم" (Ibrahim) متوفی 1196 در عراق و "عبدالعزیز" (AbdelAziz) در اسپانیا مستقر گردیدند. فرزندان آنها این کشور را قبل از سقوط دولت آندلس در سال 1492 جهت پناهنده شدن به کشور مغرب ترک کردند. با این وجود به نظر می رسد که زندگی در کشور مغرب از این دوره به بعد سبب ایجاد کانون فعالیت های تبلیغی جهت اشاعه و گسترش طریقه در منطقه شمال آفریقا و صدور آن برای ساکنان غرب آفریقا گردید. بخش "زاویه" (Zawia) در کشور مغرب به عنوان نقطه مهم در آفریقای شمال صحرا، بخش "کونتا" (Kounta) در "تومبوکتو" (Tombouktou) کشور مالی و "زاویه قدر" (Zawia Qadre) موریتانی در غرب آفریقا محل های گسترش این فرقه بودند.

اشاعه و گسترش عمومی قادریه در سنگال بطور کلی در پایان قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم تحقق یافت و این پدیده مرهون تلاش خانواده شیخ "مختار الکونتی" (Moukhtar Alkounti-متوفی 1812) و شیخ "محمد فدیل" (Mohammed Fadil-متوفی 1869) و پیروان آن بوده است.رهبر فعلی قادریه در سنگال سیدی حمزه القادری البوتشیشی (Sidi Hamza al Qadiri al Boutchichi) می باشد.

طریقت تیجانیه

مراسم ذکر سالیانه فرقه تیجانیه در سنگال. قابل بازیابی از https://fa.wikivahdat.com/

این طریقه در غرب آفریقا (الجزایر و مغرب) در ربع آخر قرن هیجدهم توسط شیخ "احمد بن محمد التیجانی" (Ahmad Ibn Mohammed Altidjani) متولد 1727 در "عینی مهدی" (Aini Mahdi) در الجزایر تأسیس گردید. بنا به گفته زندگی نامه نویسان وی، او در هفت سالگی حافظ قرآن بود و سپس کتاب های پایه مدرسه "مالکی" (Malekite) حقوق همچون "رساله ابوزید" (Risala AbuZayd)، "مختصر خلیل" و "مقدمه ابن رشد" را مطالعه کرد و سپس در تصوف به مطالعات پرداخت.

در سال 1762، شیخ در سن 36 سالگی اقدام به انجام مراسم حج در مکه نمود و سپس سفرهایی به قاهره و تونس، چندین بار سفر به قادریه و نصیریه و بعد به خلوتیه نمود پس از آن به شهر فاس برگشته و به اشاعه تفکراتی که زیربنای آئین و مکتب این طریقه شد، پرداخت.

در سال 1781 او دستور قطعی پیامبر را در حالت شب زنده داری جهت تربیت بدون محدودیت مردم دریافت کرد و به او وردی آموخته و فرمان داده شد که به مردم منتقل کند. تفکر تیجانیه در سال 1835 و توسط شیخ عمر تال (1799 تا 1864) در سنگال ترویج یافت. اصول اعتقادی طریقه تیجانیه، برگرفته از تعالیم مسلمانان اهل تسنن است. بر اساس برخی آمار منتشره، قریب به پنجاه میلیون از مسلمانان غرب آفریقا پیرو طریقه تیجانیه هستند. در سنگال بین ۴۰ تا 45% مسلمانان پیرو این طریقه هستند و علاقه زیادی به اهل بیت دارند.

یکی از ویژگی های این مسلک، التزام و تقید زاید الوصف مریدان آن به اذکار و ادعیه می باشد. هریک از طرق تصوف در سنگال، دارای خلیفه کل می باشند که مریدان آن طریقت از وی پیروی می کنند. در صورت مرگ خلیفه کل، پسر و یا برادر بزرگ او جانشین وی خواهد شد. پنجاه درصد از مردم سنگال از پیروان طریقه تیجانیه هستند. آنها هر سال در سال‌روز میلاد پیامبر اسلام(ص) به شهر "تیواوان" (Tivaoune) مرکز خلافت تیجانیه رفته و مراسم جشن کامو (Gamou) بر پا می کنند. رهبر فعلی این طریقه در سنگال شیخ احمد تیجان ابراهیما نیاس (Cheikh Ahmad Tidjane Ibrahima Niasse) می باشد.

طریقت مریدیه

این طریقه در پایان قرن نوزدهم توسط شیخ "احمدو بامبا امباکه" ((Ahmadou Bamba Mbacke خادم الرسول) نامی که در مدت تبعیدش به کشور گابن به او داده شد) در سنگال بنیان نهاده شد. او در سال 1853 در روستای "امباکه - بائول" (Mbacke-Baol) در منطقه جوربل(Diourbel) چشم به جهان گشود. شیخ امباکه از زمان کودکی نزد پدرش با ورد " قدر" آشنا بود. اما او نمی توانست هنگام حیات پدرش تمایلاتش را بطور کامل آشکار نماید. با این وجود شیخ ورد خودش را تا تقریباً 24 سال بعد از آغاز بکار تعلیماتش تعیین نکرد. او پیش از آن از ورد " قدر"(Wird Qadr) که از پدرش آموخته بود استفاده می کرد و پس از آن از ورد "شدهیلی"(Wird Chadhili) که از یک شیخ طریقه در موریتانی گرفته بود و سپس یک ورد " تیجانی" (Wird Tidjani) را تا زمان اعلام استقلال بکار می گرفت.

در سال 1944 شیخ به شیوه شیخ " احمد تیجانی"در موریتانی اعلام کرد که خود با پیامبر ملاقات کرده و ایشان به او وردی که از خدا دریافت شده منتقل نموده است. مریدها می بایست این ورد را از حفظ خوانده و در صورت امکان در روز سی حزب از قرآن را بخوانند. با این وجود شیخ این ورد را به هیچ کس تحمیل نکرده و برعکس می گفت:

اگر بین شما کسی هست که صاحب ورد بوده و می تواند این دو را با هم تلفیق و بکار گیرد باعث شدت و افزایش روشنایی می گردد و کسی که نمی تواند این کار را انجام دهد باید این ورد را بکارگیرد. علاوه بر این ورد، مریدی ها همواره شعرهای شیخ که در آن به حضرت محمد (ص) ادای احترام می کند را می خوانند. " مواهب نافی" (Mavahibou Nafi)، "جذب القلوب" (Djazboul Qouloub) و" مقدمات الامداه" (Muqqadimatoul Amdah).

مرکز این طریقه شهر طوبی(Touba) در فاصله 200 کیلومتری شرق داکار قرار دارد. گفتنی است که شهر طوبی تقریباً مرکز حکومت دینی شیخ امباکه محسوب می شود. وی احکام خاصی را برای این شهر از قبیل حرمت شرب و بیع خمر، حرمت سیگار کشیدن، حرمت استماع موسیقی و برخی احکام دیگر وضع کرده است. آقای عبداله واد، رئیس جمهور سابق سنگال از مریدان شیخ امباکه بود. گفته می شود که رئیس جمهور قبل از عزیمت به سفرهای خارجی به طوبی رفته و از شیخ طلب دعا می کرد.

حدود 30 درصد از مردم سنگال از مریدیه تبعیت می کنند. این طریقه دارای نفوذی تعیین کننده در دولت می باشد. مسجد این طریقه یکی از مساجد بزرگ آفریقا محسوب می شود. کتابخانه این مسلک شاید بزرگترین کتابخانه اسلامی در غرب آفریقا است. آقای هاشمی رفسنجانی در زمان رئیس جمهوری و تعدادی دیگر از شخصیت ها و مقامات ایرانی از این شهر بازدید کرده اند. رهبر فعلی مریدیه "سالیو امباکه" (Saliou Mbacké) است. در ضمن گروهی موسوم به "بای فال " منتسب به مریدیه که طبق فتوای رهبرشان اعتقاد به نماز و روزه ندارند ولی خود را صوفی مسلمان عنوان می کنند نیز وجود دارد.

طریقت لاین (مهدویه)

لاین از لفظ عربی ”الهیین“ که به معنای افراد خدایی یا خداگرایان می باشد گرفته شده است. نام" لاین" (Laien) این نام گذاری از یک آیه قرآنی دعوت کننده به توحید و یگانه پرستی[i] آمده (و گفت خدا، نگیرید خدایانی دوگانه، جز این نیست که اوست خداوند یگانه، پس مرا بپرستید) که شعار طریقه را تشکیل می دهد. در سنگال لاین را پیروان "لیباس چاو" (Libasse Thiaw) می دانند که به نام "لیمامواله" (Limmamou lah) یعنی امام برگزیده توسط خدا معروف است. آنها اصولاً در شبه جزیره داکار متمرکز شده اند و مکان پارسایان آنها "یوف"(Yoff) و "کمبرن"(Camberene) می باشد.

بنیان‌گذار طریقه در سال 1843 در روستای یوف واقع در منطقه ای از داکار متولد گردید. او از سال 1887 تا 1909 (سال فوتش) با موعظه، ایمان و اعتقاداتی که طریقه اش را از بقیه طریقه ها منفک می نماید، شناخته می شد. این طریقه مورد احترام اکثر ماهیگیران سنگالی بوده و اکثر افرادی که به نحوی با دریا سروکار دارند پیرو این طریقه‌اند. پیروان لاین معتقدند رهبرشان که همان مهدی(عج) است، سرانجام ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد می‌کند. این طریقه به لحاظ فقهی, تابع مذهب مالکی هستند. لیکن برخی احکام خاص برای اتباع این مکتب وضع شده است از قبیل: حرمت تدخین, موسیقی, تربیت سگ و خرید و فروش آن, عدم حرمت استفاده طلا برای مردان و غیره.

رفتار علمای سنگالی، رهبران مجامع مسلمان نسبت به لیمامو مبتنی بر رد و عدم پذیرش او می باشد. در واقع علما اساس مأموریتش را رد می کنند. چون قرآن به‌طور واضح و آشکار تأکید می کند که حضرت محمد(ص) نشان آخرین پیامبری خدا را دارد و این بدان معناست که در اسلام هیچ پیامبر بعد از محمد (ص) نمی تواند آمده باشد و این اتفاق نظری است که به قرون اولیه اسلام تا به امروز برمی گردد.

ادیان و آیین های وارداتی در سنگال

هر طریقه در سنگال دارای یک سیستم درونی می باشد که بستگی به اعضاء و به ویژه نقاط قوت و ضعف آن ها دارد. چنانچه با هم منسجم باشند اتحاد محکم اجتماعی بوجود آمده و به این سیستم شانس بهتر و بیشتر برای یک حیات طولانی‌تر می یابند که تأثیر عمیق و ماندگاری در امور مختلف کشور می گذارد. این سیستم به شکل یک هرم می باشد که شیخ به عنوان سرپرست اعظم آن است. در سنگال به او خلیفه کل می گویند. شیخ های آشنا به راه و رسوم در دومین ردیف قرار دارند و شورای مشورتی را تشکیل می دهند و جهت اتخاذ تصمیمات مهم از طرف خلیفه، به او کمک می کنند. آن ها معمولاً از سطح فکری بالایی (روشنفکر) نسبت به بقیه برخوردار بوده و اصول اخلاقی بی عیب و نقصی داشته که توسط اعضای فرقه قابل پذیرش می باشند.

دیگر فرقه های موجود و موثر در سنگال – وهابیت

همانطور که اشاره شد به دلیل اختلافات فاحش و عمیق مبانی طریقه های تصوف در سنگال با اندیشه و مبانی فکری وهابیت این فرقه نتوانسته علی رغم حضور گسترده و سرمایه گذاری زیاد جایگاه خاصی بین مردم سنگال پیدا نماید. سردمداران این فرقه با استفاده از پول فراوان و جهالت مردم، تحت نام های ”حرکه الفلاح“ و ”جماعه عبادالرحمن“ وارد سنگال شده و فعالیت می نمایند.

فعالیت آنها عبارت از ساخت مساجد، مدارس دینی، اعزام دانشجو به عربستان سعودی جهت ادامه تحصیل در علوم اسلامی، توزیع قرآن به روایت ورش و اعزام مبلغین از عربستان به سنگال می باشد. حرکت وهابیت، مراکز زیادی را در سنگال دارد که مهمترین آن "معهد الدراسات الاسلامیه" و "بیت الزکات" وابسته به " رابطه العالم الاسلامی" می باشد که مقر آن در داکار است و در تمام هفته ها و مناسبت ها جلسات مختلف در آن تشکیل شده و حمایت های مادی و معنوی از این مرکز به مبلغان و طرفداران این گروه از طرف عربستان سعودی اهداء می گردد.

نیز نگاه کنید به

صوفیان مصر؛ تصوف در تونس؛ تصوف در افغانستان؛ تصوف در اسپانیا؛ تصوف در اردن؛ تصوف در قطر؛ تصوف در سوریه؛ تصوف در بنگلادش؛ تصوف در تاجیکستان؛ تصوف در قزاقستان؛ تصوف در روسیه

پاورقی

[i]. (وَقَالَ اللّهُ لاَ تَتَّخِذُواْ إِلـهَيْنِ اثْنَيْنِ إِنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ فَإيَّايَ فَارْهَبُونِ سوره نحل 51)