هنرهای تجسمی اردن
هنرهاي تجسمي (مجسمه سازي و نقاشي)، (سبک‌ها، ادوار و ويژگي ها)
کشور اردن در طول تاريخ تمدنهاي متنوعي به خود ديده و تحولات فراواني را شاهد بوده است؛ تمدنهاي مصر، سومر، بابل، آشور، فارس، روم، يونان که تاثيرات ژرفي بر اين منطقه گذاشته اند. (49)
تمدن هاي مختلفي که تا اعماق تاريخ انسان در زمين ريشه دارند.آثار اين تمدن‌ها در مناطق مختلف کشور اردن يافت مي شود و قدمت برخي از اين ميراث قديم به هفت هزار سال قبل از ميلاد مسيح برمي گردد.(57)
در عمليات کاوشي که در اطراف پايتخت- امان- در منطقه عين الغزال صورت گرفته، مجسمه هاي فراواني کشف شده که مربوط به عصر سنگ است. اين مجسمه ها در زماني ساخته شده اند که انسان ابزار هنر را نمي شناخت؛ باستان شناسان آمريکايي و اردني و انگليسي تاکيد مي کنند که تاريخ ساخت اين آثار به 7 يا 8 هزار سال قبل از ميلاد مسيح برمي‌گردد. پروفسور رالف سوليکي استاد دانشگاه کلمبيا معتقد است که مجسمه ها و تصاويري که بر روي ديوار غارهاي اردن حکاکي شده، بزرگترين مجموعه آثار از نظر حجم در منطقه خاورميانه است. اين آثار با گذشت قرنها، به خوبي در دل زمين حفظ شده‌اند. (53)
قديمي ترين مجسمه هايي که در اردن کشف شده مربوط به دوره نتوفي است. اين مجسمه ها از لحاظ شکل و مواد به کار رفته و اسلوب هنريشان ارزش بالايي دارند. تشابه زيادي بين مجسمه هاي کشف شده در اردن، فلسطين، سوريه، ترکيه و عراق وجود دارد که نشان دهنده روابط معنادار ميان اين دولت هاست. (51)
قلعه ها و قصرهايي که در اطراف صحرا و در مناطق کوهستاني در شمال و جنوب اردن وجود دارند بيان گر هنرهاي معماري و مجسمه سازي نبطيان است و از مهمترين منابع هنرهاي تجسمي اردن به شمار مي روند.(61)
شهر پترا شهري سنگي است که نبطيان آن را در دل کوه تراشيده اند. زبان نبطيان عربي و خط آن ها خط آرامي بود. طرح ها و نقشهاي زيادي به زبان آرامي نبطي در مناطق مختلف اردن کشف شده است.( 62) تاثيرات اقوام بين النهرين و مصر و روم و سوريه در ساخت شهر پترا آشکار است.( 63)
نقاشي هاي حکاکي شده برروي ديوار غارها و سنگها که در اردن کشف مي شوند، هوش و ذکاوت مردم دوران قديم را نشان مي دهند؛ آثار هنري مربوط به 350 سال قبل از ميلاد مسيح که بر ديوار برخي خانه ها يافت شده است. (50)
تحقيقي توسط دانشگاه يرموک انجام شده که نشان مي دهد روستانشيناني که کشاورزي مي کردند هنرمندان قابلي بوده اند؛ اين امر از خلال نقاشي هايي که برروي ديوارها کشيده شده و برخي ابزارهايي که به شکل زيبايي تزيين شده اند فهميده مي شود. مجسمه هاي به جا مانده از دوران کشاورزي در اردن بهترين دليل بر حس و ذوق هنري و قدرت ابداع آنهاست.( 52)
گري رولفسون باستان شناسي که در عمليات کاوش اين غارها فعاليت کرده، معتقد است که اشکالي که برروي سنگها کشيده مي شدند غالبا داراي گردنهاي بلند و درشت هيکل بودند.( 54)
هنر سفالگري نیز از قديم الايام در اردن وجود داشته است و همواره آن را با ابزارهاي مختلف تزيين مي کردند.(55) هنرهاي تجسمي همواره در عصرهاي مختلف تاريخ اردن وجود داشته است. ريشة هنرهاي تجسمي که امروزه مي بينيم در هزاران سال قبل يافت مي‌شود.(56)
هم‌چنین ميراث اسلامي بسياري در صحراهاي اردن به ويژه در بلقا و امان و مادبا و قسطل و ام الوليد يافت شده؛ قصرهاي مربوط به عصر اموي که در اطراف بيابان و صحراها کشف شده و مهمترين آنها قصر المشتي، الموقر، الحرانه، قصير عمرة، حمام الصراح، قصر طوبــة و قصر حلابات است.(58) نقاشي هاي موجود بر ديوارهاي قصير عمره بخش هاي مختلف زندگي در عهد اموي را به تصوير کشيده اند. بخش هايي که ممکن است کمتر در کتابها از آنها سخني به ميان آمده باشد. برخي از اين نقاشي ها داراي معاني رمزي است و به آساني نمي‌توان پي به مفهوم آنها برد. (59) اين نقاشي ها و آثار علاوه بر اين قصر، در بخش هاي ديگر اردن نيز به چشم مي‌خورد.(60)
اين آثار بخش مهمي از ميراث تمدني اردن را تشکيل مي دهند. متاسفانه هم اکنون هنرمندان تجسمي اردن از برخي کشورهاي عربي عقب مانده اند. که نتيجۀ عدم توجه کافي به حرکت هنرهاي تجسمي معاصر است و بايد توجهات زيادي از سوي سازمان هاي مختلف و به ويژه وزارت فرهنگ به اين امر صورت گيرد.(64)
هنر تجسمي معاصر در اردن پيش از تاسيس حکومت شرق اردن، جز از سوي برخي هنرمنداني که با هيئت هاي مختلف به اردن مي آمدند. به شکل جدي مورد توجه قرار نمي گرفت که بيشتر در نقاشي انعکاس دارد. (65)
اين هنرمندان به کشيدن مناظر طبيعت بر روي تابلوهاي هنري مشغول مي شدند. يکي از اين هنرمندان دافيد روبرتس هنرمند مشهور انگليسي است که در سال 1796 در اسکاتلند به دنيا آمد. برخي از آثار اين هنرمند در کليساها نصب شده است. (66)
در زماني که حکومت شرق اردن تاسيس شد دو هنرمند در اردن زندگي مي کردند؛ ضياء الدين سليمان هنرمند ترکيه اي که ملک عبدالله او را تشويق به ماندن در امان کرد. وي در شهر سلط فوت کرد و در همان جا دفن شد. وي تابلوهاي بسياري از بخش هاي مختلف زندگي اردني و مناظر طبيعي آن وقت کشيده است. وي در سال1938 نمايشگاهي از آثار خود را در هتل فيلادلفيا در امان برپا کرد.(67)
هنرمند دوم عمر انسي هنرمند لبناني که به کشيدن تابلوهايي از درختان خرما و صحراها و زندگي بدوي مردم پرداخت و به مدت پنج سال در امان ماند؛ تابلوهاي متعددي از مناظر طبيعي اردن از او به جا مانده است. وي در استفاده از آبرنگ بسيار ماهر بود. اين هنرمند به عشق به طبيعت مشهور است. (68)
اين دو هنرمند از اولين هنرمنداني هستند که آغازگر حرکت هنرهاي تجسمي در عصر معاصر در اردن بودند. پس از آن ها هنرمندان ديگري مانند سامي نعمت، حلمي حميد، يعقوب السکر، محمد کردعلي و آنتون باسيل به اردن آمدند.(69)
به اعتقاد بسياري از پژوهشگران هنرهاي تجسمي در اردن به گونه اي جدي از اوايل دهه شصت ميلادي و همزمان با فارغ التحصيل شدن تعدادي از هنرمندان از دانشگاه ها و آكادمي هاي اردن آغاز شده است؛ هنرمندانی چون رفيق الحلام، احمد نعواش، مهنا الدره، كمال بلاطه و الاميره وجدان علي که به شكل گسترده و مداومي به هنرهاي تجسمي پرداختند. با اين وجود در تاريخ هنرهاي زيباي اردن نام جمال بدران به عنوان فارغ التحصيل اين رشته در سال 1937 از دانشگاه قاهره مي درخشد. وي متخصص در هنرهاي خط و نقش و نگارهاي عربي بود. (70) گرچه در دهه پنجاه ميلادي هم فعاليت هايي در هنرهاي تجسمي اردن با سازماندهي برخي نمايشگاه ها در اماكن عمومي و مدارس انجام گرفت و اين دهه را مي توان آغازي براي دهه بعدي و تداوم هنرهاي تجسمي در اين كشور دانست.(71) به عنوان مثال در اوايل دهۀ پنجاه اولين نمايشگاه هنري گروهي در امان برپا شد که در آن دستاوردهاي هنرمنداني مانند احسان ادلبي، رفيق لحام و مهناالدره به نمايش گذاشته شد. (72)
در دهه شصت به شکلی بی‌سابقه نمايشگاه هاي انفرادي و دسته جمعي پيرامون هنرهاي تجسمي افزايش يافت تا جايي كه در سال 1961 انجمني به نام انجمن هنر و ادبيات و مجمع نقاشي و پيكرتراش هاي اردني در امان به وجود آمد و نمايشگاهي با حضور 500 تابلوي هنري با رنگ روغن، آبرنگ، ذغالي و سربي در فرمانداري اين شهر برگزار شد.(73)
پس از آن پادشاه اردن طي دستوري در سال 1966 اداره فرهنگ و هنر را تاسيس كرد كه بسياري از هنرمندان هنرهاي تجسمي اردن همچون مهنا الدرة، رفيق اللحام، ساميه الزرو و محمود طه در افتتاحيه آن حضور داشتند.(74)
در سال 1970 ميلادي موسسه هنرهاي زيبا وابسته به حكومت پادشاهي اردن تاسيس شد و پس از آن مركز هنرهاي زيبا وابسته به اداره فرهنگ و هنر اين كشور بوجود آمد.(75) اين موسسه که در سال 1972 در امان تاسيس شد، تابع اداره فرهنگ و هنر بود و اکنون نام آن به مرکز هنرهاي زيبا تغيير کرده است. برخي از هنرمندان آن عبارتند از: يوسف حسيني، نبيل شحادت، مامون ظبيان، ماريا ابوريشه.(76) از نتايج تاسيس اين موسسه و مركز نرخ فزايندة نمايشگاه هاي هنري بود که به ايجاد گروه هايي رقابتي انجامید؛ گروه لاستوديو، گروه الاربعه، گروه اخناتون، که در نهايت به ايجاد انجمن هنرمندان هنرهاي تجسمي در سال 1978 منجر شد.(77) موسسات ديگري نيز در عرصه هنرهاي تجسمي بوجود آمدند از جمله انجمن هنرمندان تجسمي؛ اين انجمن در سال1977 در امان با کمک وزارت فرهنگ و جوانان تاسيس شد و هم‌چنین تاکنون نمايشگاه هاي فراواني برپا کرده و تفاهم نامه هاي همکاري با عراق به امضا رسانده است.(78) هم‌چنین ادارۀ هنرهاي زيبا در دانشگاه يرموک: که در سال1980-1981 تاسيس شد و شامل هنرهاي تجسمي، نمايشي و موسيقي مي باشد.(79) و در نهایت موزه ملي هنرهاي زيبا: که در سال1979 تاسيس شد و اهداف آن عبارتند از:
- توجه و اهتمام به حرکت هنرهای تجسمي در اردن و کشورهاي عربي و کشورهاي جهان سوم.
- نشر و ترجمۀ کتاب و انجام پژوهش و تحقيقات در ابعاد مختلف تمدن و هنر و فرهنگ عربي و اسلامي.
- برپايي نمايشگاه براي شناساندن هنر اردني و عربي و اسلامي.
- حمايت مادي و معنوي از هنرمندان اردني و کمک به آنها در زمينۀ برپايي نمايشگاه در داخل و خارج از اردن.(80)
در دهه هشتاد ميلادي جنبشي تازه در زمينه هنرهاي تجسمي اردن به وجود آمد به گونه اي كه بسياري از هنرمندان اردني در نمايشگاه هاي كشورهاي عربي و غير عربي حضور يافته و به جوايزي دست يافتند.(81) در اين دهه هنرمندان زن هم در جنبش هنرهاي تجسمي اردن تاثير مناسبي به جاي گذاشتند. بسياري از زنان هنرمند اردني از مدرسه فخر النساء فارغ التحصيل شدند و به صحنه هنري اين كشور پيوستند؛ مشهورترين آنها هند ناصر، اوفيميا رزق، سهي شومان، ژانت جنبلاط هستند.(82)
وزارت فرهنگ اردن با حمايت مادي و معنوي از هنرمندان اين كشور نقش مناسبي در رشد و شكوفايي هنرهاي تجسمي داشته است.(83) اين وزارت خانه از اوايل دهه نود ميلادي با تاسيس گالري هاي متعدد تاثير چشمگيري بر رشد هنرهاي تجسمي داشته است؛ تاسيس گالري عاليه، گالري الفينيق، گالري جايا، رواق البلقاء و گالري وابسته به بانك مسكن و شهرسازي از اقدامات چند ساله اخير وزارت فرهنگ اردن است.(84)
هنرمنداني كه به هنرهاي تجسمي و زيبا در اردن پرداختند، اغلب به سوي پيكرتراشي، سفالگري، خطاطي، كاريكاتور، خلق پوستر، تصويرگري و نقاشي تمايل دارند و مكاتب سورئاليسم، اكسپرسيونيسم و كوبيسم را بيشتر مي پسندند.
مشهورترين هنرمندان هنرهاي زيبا و تجسمي اردن در زمينه هاي مختلف به اين شرحند: در هنر سفال گري، محمود طه در راس همه هنرمندان اردني قرار گرفته و پس از او از عصام نصيرات، حازم الزعبي، محمد سمارة، اسمهان الجمل، مارگارت تادرس، محمد شعبان و محمد السيد مي توان نام برد. (85)
در زمينه پيكرتراشي و مجسمه سازي مني السعودي از مهم ترين هنرمندان اردني است؛ يكي از آثار وي در مركز جهان عربِ پاريس قرار دارد. همچنين كرام النمري را مي توان پيشگام هنر مجسمه سازي در اردن ناميد. اکنون يكي از آثار وي از جنس آهن و مس در مقابل مسجد جمعه اين كشور نصب شده است. (86) پس از آنها محمد عيسي، سامر الطباع، ساميه الزرو، عبدالرحمن المصري و محمد سماره نقش‌آفرين‌هاي هنر مجسمه سازي و پيكرتراشي اردن مي باشند.(87)
محمود طه را مي توان از مشاهير هنر خطاطي اردن به شمار آورد؛ وي، پيش از فراغ از تحصيل از دانشگاه بغداد، سالها شاگرد خطاط مشهور محمد هاشم البغدادي بوده است.(88)
در خلق كاريكاتورهاي ماندگار نيز رباح الصغير از پيشگامان اين هنر در اردن است. توفيق السيد، جلال الرفاعي، محمود صادق، زكي شقفه، سميح حسني، عدنان يحيي هم از ديگر کاريکاتوريست هايي هستند كه آثار خود را در روزنامه ها و مجلات اين كشور به چاپ مي رسانند.(89)
رباح الصغير با تألیف آثار نقادانه در اواسط دهه شصت و پس از او محمد ابوزريق،عبدالرئوف شمعون،احمد الكوامله، جورح الصانع، محمد الجالوس و ابراهيم النجار ابوالرب - كه با كسب مدرک دكتری در هنر اسلامي، براي اولين بار نام اردن را در جهان عرب پرآوازه كرد - با انتشار كتاب هايي پيرامون هنرهاي تجسمي اردن، اين هنر را در سراسر جهان عرب گسترش دادند.(90)
در همين راستا سهيل بشارات تاليف آثاري به زبان انگليسي هنرهاي اردني را به خارج از مرزهاي اين كشور گسترش داد. توفيق السيد، غسان مفاضلــة، حكم غانم و وليد سليمان نيز راه وي را ادامه دادند.(91)
نیز نگاه کنید به
هنرهای تجسمی در تایلند؛ هنرهای تجسمی در افغانستان؛ هنرهای تجسمی در مصر؛ هنرهای تجسمی در سنگال؛ هنرهای تجسمی کوبا؛ هنرهای تجسمی در بنگلادش