هنرهای تجسمی اردن
کشور اردن در طول تاریخ تمدنهای متنوعی به خود دیده و تحولات فراوانی را شاهد بوده است؛ تمدنهای مصر، سومر، بابل، آشور، فارس، روم، یونان که تاثیرات ژرفی بر این منطقه گذاشتهاند. تمدنهای مختلفی که تا اعماق تاریخ انسان در زمین ریشه دارند. آثار این تمدنها در مناطق مختلف کشور اردن یافت میشود و قدمت برخی از این میراث قدیم به هفت هزار سال قبل از میلاد مسیح برمیگردد[۱].
در عملیات کاوشی که در اطراف پایتخت- امان- در منطقه عین الغزال صورت گرفته، مجسمههای فراوانی کشف شده که مربوط به عصر سنگ است. این مجسمهها در زمانی ساخته شدهاند که انسان ابزار هنر را نمیشناخت؛ باستان شناسان آمریکایی و اردنی و انگلیسی تاکید میکنند که تاریخ ساخت این آثار به 7 یا 8 هزار سال قبل از میلاد مسیح برمیگردد. پروفسور رالف سولیکی استاد دانشگاه کلمبیا معتقد است که مجسمهها و تصاویری که بر روی دیوار غارهای اردن حکاکی شده، بزرگترین مجموعه آثار از نظر حجم در منطقه خاورمیانه است. این آثار با گذشت قرنها، به خوبی در دل زمین حفظ شدهاند[۲].
قدیمیترین مجسمههایی که در اردن کشف شده مربوط به دوره نتوفی است. این مجسمهها از لحاظ شکل و مواد به کار رفته و اسلوب هنریشان ارزش بالایی دارند. تشابه زیادی بین مجسمههای کشف شده در اردن، فلسطین، سوریه، ترکیه و عراق وجود دارد که نشان دهنده روابط معنادار میان این دولتهاست[۳]. قلعهها و قصرهایی که در اطراف صحرا و در مناطق کوهستانی در شمال و جنوب اردن وجود دارند بیانگر هنرهای معماری و مجسمه سازی نبطیان است و از مهمترین منابع هنرهای تجسمی اردن به شمار میروند[۴].
شهر پترا شهری سنگی است که نبطیان آن را در دل کوه تراشیدهاند. زبان نبطیان عربی و خط آنها خط آرامی بود. طرحها و نقشهای زیادی به زبان آرامی نبطی در مناطق مختلف اردن کشف شده است[۵]. تاثیرات اقوام بین النهرین و مصر و روم و سوریه در ساخت شهر پترا آشکار است[۶].
نقاشیهای حکاکی شده بر روی دیوار غارها و سنگها که در اردن کشف میشوند، هوش و ذکاوت مردم دوران قدیم را نشان میدهند؛ آثار هنری مربوط به 350 سال قبل از میلاد مسیح که بر دیوار برخی خانهها یافت شده است[۷]. تحقیقی توسط دانشگاه یرموک انجام شده که نشان میدهد روستانشینانی که کشاورزی میکردند هنرمندان قابلی بودهاند؛ این امر از خلال نقاشیهایی که بر روی دیوارها کشیده شده و برخی ابزارهایی که به شکل زیبایی تزیین شدهاند فهمیده میشود. مجسمههای به جا مانده از دوران کشاورزی در اردن بهترین دلیل بر حس و ذوق هنری و قدرت ابداع آنهاست[۸]. گری رولفسون باستان شناسی که در عملیات کاوش این غارها فعالیت کرده، معتقد است که اشکالی که برروی سنگها کشیده میشدند غالبا دارای گردنهای بلند و درشتهیکل بودند[۹].
هنر سفالگری نیز از قدیم الایام در اردن وجود داشته است و همواره آن را با ابزارهای مختلف تزیین میکردند[۱۰]. هنرهای تجسمی همواره در عصرهای مختلف تاریخ اردن وجود داشته است. ریشهی هنرهای تجسمی که امروزه می بینیم در هزاران سال قبل یافت میشود[۱۱]. همچنین میراث اسلامی بسیاری در صحراهای اردن به ویژه در بلقا و امان و مادبا و قسطل و ام الولید یافت شده؛ قصرهای مربوط به عصر اموی که در اطراف بیابان و صحراها کشف شده و مهمترین آنها قصر المشتی، الموقر، الحرانه، قصیر عمره، حمام الصراح، قصر طوبــه و قصر حلابات است[۱۲].
نقاشیهای موجود بر دیوارهای قصیر عمره بخشهای مختلف زندگی در عهد اموی را به تصویر کشیدهاند. بخشهایی که ممکن است کمتر در کتابها از آنها سخنی به میان آمده باشد. برخی از این نقاشیها دارای معانی رمزی است و به آسانی نمیتوان پی به مفهوم آنها برد[۱۳]. این نقاشیها و آثار علاوه بر این قصر، در بخشهای دیگر اردن نیز به چشم میخورد[۱۴].
این آثار بخش مهمی از میراث تمدنی اردن را تشکیل میدهند. متاسفانه هماکنون هنرمندان تجسمی اردن از برخی کشورهای عربی عقب ماندهاند. که نتیجهی عدم توجه کافی به حرکت هنرهای تجسمی معاصر است و باید توجهات زیادی از سوی سازمانهای مختلف و به ویژه وزارت فرهنگ به این امر صورت گیرد[۱۵]. هنر تجسمی معاصر در اردن پیش از تاسیس حکومت شرق اردن، جز از سوی برخی هنرمندانی که با هیئتهای مختلف به اردن میآمدند. به شکل جدی مورد توجه قرار نمیگرفت که بیشتر در نقاشی انعکاس دارد[۱۶].
این هنرمندان به کشیدن مناظر طبیعت بر روی تابلوهای هنری مشغول میشدند. یکی از این هنرمندان دافید روبرتس هنرمند مشهور انگلیسی است که در سال 1796 در اسکاتلند به دنیا آمد. برخی از آثار این هنرمند در کلیساها نصب شده است[۱۷]. در زمانی که حکومت شرق اردن تاسیس شد دو هنرمند در اردن زندگی میکردند؛ ضیاء الدین سلیمان هنرمند ترکیهای که ملک عبدالله او را تشویق به ماندن در امان کرد. وی در شهر سلط فوت کرد و در همان جا دفن شد. وی تابلوهای بسیاری از بخشهای مختلف زندگی اردنی و مناظر طبیعی آن وقت کشیده است. وی در سال 1938 نمایشگاهی از آثار خود را در هتل فیلادلفیا در امان برپا کرد[۱۸].
هنرمند دوم عمر انسی هنرمند لبنانی که به کشیدن تابلوهایی از درختان خرما و صحراها و زندگی بدوی مردم پرداخت و به مدت پنج سال در امان ماند؛ تابلوهای متعددی از مناظر طبیعی اردن از او به جا مانده است. وی در استفاده از آبرنگ بسیار ماهر بود. این هنرمند به عشق به طبیعت مشهور است[۱۹]. این دو هنرمند از اولین هنرمندانی هستند که آغازگر حرکت هنرهای تجسمی در عصر معاصر در اردن بودند. پس از آنها هنرمندان دیگری مانند سامی نعمت، حلمی حمید، یعقوب السکر، محمد کردعلی و آنتون باسیل به اردن آمدند[۲۰].
به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران هنرهای تجسمی در اردن به گونهای جدی از اوایل دهه شصت میلادی و همزمان با فارغ التحصیل شدن تعدادی از هنرمندان از دانشگاهها و آکادمیهای اردن آغاز شده است؛ هنرمندانی چون رفیق الحلام، احمد نعواش، مهنا الدره، کمال بلاطه و الامیره وجدان علی که به شکل گسترده و مداومی به هنرهای تجسمی میپرداختند. با این وجود در تاریخ هنرهای زیبای اردن نام جمال بدران به عنوان فارغ التحصیل این رشته در سال 1937 از دانشگاه قاهره میدرخشد. وی متخصص در هنرهای خط و نقش و نگارهای عربی بود[۲۱]. گرچه در دهه پنجاه میلادی هم فعالیتهایی در هنرهای تجسمی اردن با سازماندهی برخی نمایشگاهها در اماکن عمومی و مدارس انجام گرفت و این دهه را میتوان آغازی برای دهه بعدی و تداوم هنرهای تجسمی در این کشور دانست[۲۲]. به عنوان مثال در اوایل دههی پنجاه اولین نمایشگاه هنری گروهی در امان برپا شد که در آن دستاوردهای هنرمندانی مانند احسان ادلبی، رفیق لحام و مهناالدره به نمایش گذاشتهشد[۲۳].
در دهه شصت به شکلی بیسابقه نمایشگاههای انفرادی و دسته جمعی پیرامون هنرهای تجسمی افزایش یافت تا جایی که در سال 1961 انجمنی به نام انجمن هنر و ادبیات و مجمع نقاشی و پیکرتراشهای اردنی در امان به وجود آمد و نمایشگاهی با حضور 500 تابلوی هنری با رنگ روغن، آبرنگ، ذغالی و سربی در فرمانداری این شهر برگزار شد[۲۴]. پس از آن پادشاه اردن طی دستوری در سال 1966 اداره فرهنگ و هنر را تاسیس کرد که بسیاری از هنرمندان هنرهای تجسمی اردن همچون مهنا الدره، رفیق اللحام، سامیه الزرو و محمود طه در افتتاحیه آن حضور داشتند[۲۵].
در سال 1970 میلادی موسسه هنرهای زیبا وابسته به حکومت پادشاهی اردن تاسیس شد و پس از آن مرکز هنرهای زیبا وابسته به اداره فرهنگ و هنر این کشور بوجود آمد[۲۶]. این موسسه که در سال 1972 در امان تاسیس شد، تابع اداره فرهنگ و هنر بود و اکنون نام آن به مرکز هنرهای زیبا تغییر کرده است. برخی از هنرمندان آن عبارتند از: یوسف حسینی، نبیل شحادت، مامون ظبیان، ماریا ابوریشه[۲۷]. از نتایج تاسیس این موسسه و مرکز نرخ فزایندهی نمایشگاههای هنری بود که به ایجاد گروههایی رقابتی انجامید؛ گروه لاستودیو، گروه الاربعه، گروه اخناتون، که در نهایت بهایجاد انجمن هنرمندان هنرهای تجسمی در سال 1978 منجر شد[۲۸]. موسسات دیگری نیز در عرصه هنرهای تجسمی بوجود آمدند از جمله انجمن هنرمندان تجسمی؛ این انجمن در سال 1977 در امان با کمک وزارت فرهنگ و جوانان تاسیس شد و همچنین تاکنون نمایشگاههای فراوانی برپا کرده و تفاهم نامههای همکاری با عراق به امضا رسانده است[۲۹]. همچنین ادارهی هنرهای زیبا در دانشگاه یرموک: که در سال1980-1981 تاسیس شد و شامل هنرهای تجسمی، نمایشی و موسیقی میباشد[۳۰]. و در نهایت موزه ملی هنرهای زیبا: که در سال 1979 تاسیس شد و اهداف آن عبارتند از:
- توجه و اهتمام به حرکت هنرهای تجسمی در اردن و کشورهای عربی و کشورهای جهان سوم؛
- نشر و ترجمهی کتاب و انجام پژوهش و تحقیقات در ابعاد مختلف تمدن و هنر و فرهنگ عربی و اسلامی؛
- برپایی نمایشگاه برای شناساندن هنر اردنی و عربی و اسلامی؛
- حمایت مادی و معنوی از هنرمندان اردنی و کمک به آنها در زمینهی برپایی نمایشگاه در داخل و خارج از اردن[۳۱].
در دهه هشتاد میلادی جنبشی تازه در زمینه هنرهای تجسمی اردن به وجود آمد به گونهای که بسیاری از هنرمندان اردنی در نمایشگاههای کشورهای عربی و غیر عربی حضور یافته و به جوایزی دستیافتند[۳۲]. در این دهه هنرمندان زن هم در جنبش هنرهای تجسمی اردن تاثیر مناسبی بهجایگذاشتند. بسیاری از زنان هنرمند اردنی از مدرسه فخر النساء فارغ التحصیل شدند و به صحنه هنری این کشور پیوستند؛ مشهورترین آنها هند ناصر، اوفیمیا رزق، سهی شومان، ژانت جنبلاط هستند[۳۳].
وزارت فرهنگ اردن با حمایت مادی و معنوی از هنرمندان این کشور نقش مناسبی در رشد و شکوفایی هنرهای تجسمی داشته است[۳۴]. این وزارت خانه از اوایل دهه نود میلادی با تاسیس گالریهای متعدد تاثیر چشمگیری بر رشد هنرهای تجسمی داشته است؛ تاسیس گالری عالیه، گالری الفینیق، گالری جایا، رواق البلقاء و گالری وابسته به بانک مسکن و شهرسازی از اقدامات چند ساله اخیر وزارت فرهنگ اردن است[۳۵]. هنرمندانی که به هنرهای تجسمی و زیبا در اردن پرداختند، اغلب به سوی پیکرتراشی، سفالگری، خطاطی، کاریکاتور، خلق پوستر، تصویرگری و نقاشی تمایل دارند و مکاتب سورئالیسم، اکسپرسیونیسم و کوبیسم را بیشتر می پسندند.
مشهورترین هنرمندان هنرهای زیبا و تجسمی اردن در زمینههای مختلف بهاین شرحند: در هنر سفالگری، محمود طه در راس همه هنرمندان اردنی قرار گرفته و پس از او از عصام نصیرات، حازم الزعبی، محمد سماره، اسمهان الجمل، مارگارت تادرس، محمد شعبان و محمد السید میتوان نام برد[۳۶]. در زمینه پیکرتراشی و مجسمه سازی منی السعودی از مهمترین هنرمندان اردنی است؛ یکی از آثار وی در مرکز جهان عربِ پاریس قرار دارد. همچنین کرام النمری را میتوان پیشگام هنر مجسمه سازی در اردن نامید. اکنون یکی از آثار وی از جنس آهن و مس در مقابل مسجد جمعه این کشور نصب شده است[۳۷]. پس از آنها محمد عیسی، سامر الطباع، سامیه الزرو، عبدالرحمن المصری و محمد سماره نقشآفرینهای هنر مجسمه سازی و پیکرتراشی اردن میباشند[۳۸]. محمود طه را میتوان از مشاهیر هنر خطاطی اردن به شمار آورد؛ وی، پیش از فراغ از تحصیل از دانشگاه بغداد، سالها شاگرد خطاط مشهور محمدهاشم البغدادی بوده است[۳۹].
در خلق کاریکاتورهای ماندگار نیز رباح الصغیر از پیشگامان این هنر در اردن است. توفیق السید، جلال الرفاعی، محمود صادق، زکی شقفه، سمیح حسنی، عدنان یحیی هم از دیگر کاریکاتوریستهایی هستند که آثار خود را در روزنامهها و مجلات این کشور به چاپ میرسانند. رباح الصغیر با تألیف آثار نقادانه در اواسط دهه شصت و پس از او محمد ابوزریق،عبدالرئوف شمعون،احمد الکوامله، جورح الصانع، محمد الجالوس و ابراهیم النجار ابوالرب - که با کسب مدرک دکتری در هنر اسلامی، برای اولین بار نام اردن را در جهان عرب پرآوازه کرد - با انتشار کتابهایی پیرامون هنرهای تجسمی اردن، این هنر را در سراسر جهان عرب گسترش دادند[۴۰].
در همین راستا سهیل بشارات تالیف آثاری به زبان انگلیسی هنرهای اردنی را به خارج از مرزهای این کشور گسترش داد. توفیق السید، غسان مفاضلــه، حکم غانم و ولید سلیمان نیز راه وی را ادامه دادند[۴۱][۴۲].
نیز نگاه کنید به
هنرهای تجسمی در تایلند؛ هنرهای تجسمی در افغانستان؛ هنرهای تجسمی در مصر؛ هنرهای تجسمی در سنگال؛ هنرهای تجسمی کوبا؛ هنرهای تجسمی در بنگلادش
کتابشناسی
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 32
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 19
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 17
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 45
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 45
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 45
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 15
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 17
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 21
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 26
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 30
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 35
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 37
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 43
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 54
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 67
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 68
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 68 و 69
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 68 و 69
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 68 و 69
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن، ص. 54
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن، ص. 54
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن، ص. 68
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن، ص. 54
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن، ص. 54
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن، ص. 54
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن.
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن، ص. 55
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 82
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 83
- ↑ صادق الدکتور محمود(1995)، الفن التشکیلی فی الأردن. منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 84
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 55
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 55
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 55
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 55
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 55
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 56
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 56
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 56
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 56
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن،1995، ص. 56
- ↑ لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ اردن. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی(در دست انتشار)