نهادهای اهل سنت در عراق

اهل سنت عراق که شامل کردها و به خصوص عربهای سنی هستند نهادهایی را در عرصه‌های مختلف دینی- مذهبی  و فرهنگی- اجتماعی شکل داده‌اند که هر کدام نقش‌های خاصی در ترویج ارزش‌های مذهبی و نمایندگی منافع جامعه سنی دارند.

حوزه‌های علمیه و مراکز دینی اهل سنت عراق

عراق از قرون اولیه اسلام یکی از مراکز اصلی علمای اهل سنت بود، به‌ویژه در بغداد که در دوران خلافت عباسی کانون علوم اسلامی، فقه، تفسیر، حدیث و کلام بود. با شکل‌گیری مدارس رسمی در عصر عباسی و سپس دوران سلجوقیان و عثمانیان، نظامیه بغداد به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین مراکز آموزش اسلامی جهان شناخته شد.در دوره عثمانی، حوزه‌های علمیه اهل سنت تحت حمایت دولت و بر اساس مذهب حنفی توسعه یافتند.

مراکز و حوزه‌های شاخص اهل سنت در مناطق مختلف عراق وجود دارند. در بغداد جامع الإمام الأعظم (ابوحنیفه) در منطقه اعظمیه از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین مراکز دینی اهل سنت است که هم مسجد بوده و هم مرکز آموزش علوم شرعی است. در این مرکز، بسیاری از علما تحصیل کرده‌اند و جلسات درس سنتی هنوز ادامه دارد. موصل نیز  یکی از پایتخت‌های فکری اهل سنت در عراق بوده و حوزه‌های فعالی دارد. از ویژگی‌های حوزه‌های موصل عبارتند از:

• گرایش به تصوف، مخصوصاً طریقت نقشبندیه و قادریه؛
• وجود مدارس دینی سنتی در مساجد بزرگ مانند الجامع النور ی الكبیر و؛  
• ارائه دروس فقه، تفسیر، و علوم حدیث در قالب سنتی.

سامراء نیز از مراکز قدیمی علوم اسلامی، با فعالیت‌های حدیثی قوی است و ارتباط تاریخی با خلافت عباسی و علمای اهل سنت داشته است. الانبار گرچه بیشتر عشیره‌ای است، اما مراکز آموزشی سنتی و مساجد آموزشی در رمادی و فلوجه فعال بوده‌اند. دیالی و کرکوک دارای حوزه‌های دینی سنتی هستند که اغلب با طریقت‌های صوفی مرتبط هستند.

حوزه‌های علمیه اهل سنت در عراق نقش‌ها و کارکردها مختلفی را ایفا می‌کنند که از جمله عبارتند از:

• تربیت علمای دینی و مفتیان اهل سنت: مهم‌ترین وظیفه حوزه‌های علمیه، آموزش طلاب علوم اسلامی مانند فقه، تفسیر، حدیث، اصول فقه و زبان عربی است.
• حفظ هویت مذهبی اهل سنت: حوزه‌ها نقش مهمی در پاسداری از سنت‌های فقهی مذاهب اربعه (خصوصاً حنفی و شافعی) دارند.
• ارائه مرجعیت فکری و دینی: برخی علمای حوزه در عراق مرجعیت مذهبی دارند و فتاوای آنان در میان اهل سنت دارای نفوذ است.
• پاسخ به شبهات دینی و اجتماعی: در مواردی، حوزه‌ها مواضع رسمی در قبال مسائل دینی و حتی سیاسی اتخاذ می‌کنند.
• تربیت خطبا و ائمه جماعات برای مساجد.

مراکز آموزشی و مدارس دینی اهل سنت عراق نیز نقش‌ها و کارکردهای خاص را دارند که از جمله عبارتند از:

• آموزش مقدماتی علوم اسلامی به جوانان و نوجوانان، بسیاری از این مدارس دروس کلاسیک اسلامی را در کنار آموزش عمومی ارائه می‌دهند؛
• زمینه‌ساز ورود طلاب به حوزه‌های علمیه، معمولاً فارغ‌التحصیلان مدارس دینی، وارد حوزه‌های علمیه یا دانشگاه‌های اسلامی می‌شوند؛
• تربیت مربیان دینی، معلمان قرآن، مؤذنین و خطبا؛
• انتقال فرهنگ دینی سنتی، این مدارس بخشی از فرهنگ شفاهی و دینی اهل سنت را به نسل جدید منتقل می‌کنند.

مساجد اهل سنت عراق

اهل سنت عراق مساجد مهمی در استانها و شهرهای مختلف عراق دارند. جامع الإمام الأعظم (أبی حنیفه)  مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین مسجد اهل سنت در عراق است که در منطقه اعظمیه بغداد قرار دارد. آرامگاه امام ابوحنیفه، امام مذهب حنفی، در این مسجد واقع است. این مسجد نقش تاریخی و معنوی بسیار مهمی در میان سنی‌های عراق دارد و در دوران معاصر، نماد هویت دینی و فرهنگی اهل سنت عراق تلقی می‌شود. الجامع النور ی الكب یر در موصل نیز یکی از قدیمی‌ترین مساجد عراق است که در قرن ششم هجری توسط نورالدین زنگی ساخته شد. این مسجد مکان معروفی است که ابوبکر البغدادی رهبر داعش در آن اعلام خلافت کرد. بخشهایی از این مسجد در جریان جنگ با داعش تخریب شد ولی پروژه بازسازی آن آغاز شده است. این مسجد مرکز اصلی عبادت، تعلیم، خطبه و ارشاد در شهر موصل بوده است. از دیگر مساجد مهم اهل سنت عراق عبارتند از:

• جامع الخلفاء در مرکز بغداد؛
• جامع 14 رمضان در المنصور  بغداد؛
• جامع الفاروق در الرمادی و؛  
• جامع السعدون در منطقه الکراده بغداد.

نهادهای دینی برجسته اهل سنت عراق

از نهادهای دینی برجسته اهل سنت عراق نیز عبارتند از:

دیوان وقف سنی

یک نهاد دولتی وابسته به دفتر نخست‌وزیری است و مسئول مدیریت اموال وقفی، مساجد و اداره‌های علمی، آموزشی و فقهی می‌باشد. پس از ۲۰۰۳، تأسیس  این دیوان موجب رسمی‌تر شدن برخی مراکز دینی شد. این نهاد مسئول حمایت مالی، سازمان‌دهی و نظارت بر مساجد، مدارس دینی، و حوزه‌های علمیه اهل سنت در سراسر عراق است. با این حال، گاه درون خود اهل سنت در مورد اداره این نهاد اختلافاتی دیده شده است.

دارالافتاء عراق

 دار الافتاء به عنوان نهادی حکومتی تلقی می‌شود که در سال 1932 بنیان نهاده شده و رئیس آن مفتی سرزمین عراق محسوب می‌شود. ریاست این نهاد را شیخ مهدی الصمیدعی بر عهده دارد و سخنگوی آن شیخ عامر البیاتی است. این نهاد رویکرد مذهبی متعادل داشته و برای تقریب مذاهب با نهادهای حکومتی و مراجع شیعی تعاملات مهمی را به پیش می‌برد.

مجمع فقهی عراق

عالی‌ترین نهاد دینی و علمی اهل سنت محسوب می‌شود و شامل علمای برجسته و مفتیان سنی است. این نهاد که در سال 2012 تاسیس شد خود را نهادی مستقل و غیرحکومتی می‌داند که با نهادهای علمی و دینی داخل و خارج از عراق همکاری می‌کند. ریاست مجمع فقهی عراق بر عهده ش یخ أحمد حسن الطَّه است. به صورت معمول رئیس دیوان وقف اهل سنت ازجانب «مجمع فقهی علمای بزرگ ارشاد و افتاء» تعیین می شود. مقر این مجمع فقهی مسجد ابوحنیفه در منطقه اعظمیه بغداد است و این مجمع خود را «مرجع شرعی مستقل اهل سنت» در عراق می داند.

هیئت علمای مسلمین

این نهاد توسط حارث الضاری تأسیس شد و اکنون توسط پسرش مثنی الضاری از اردن اداره می‌شود. هیئت علمای مسلمین در جریان حمله آمریکا به عراق و چند روز پس از سقوط نظام بعثی، یعنی در ۱۴ آوریل ۲۰۰۳، تأسیس شد. علاوه بر فعالیت‌های دینی مانند صدور فتوا و دعوت، دغدغه سیاسی نیز بخش اصلی از توجه این هیئت و بیانیه‌های آن در مورد تحولات و درگیری‌های سیاسی در عراق بوده است. هیئت دارای ۲۶ شعبه در داخل عراق است که به دلایل امنیتی، فعالیت بسیاری از آن‌ها متوقف شده است. همچنین این هیئت بر بیش از چهل مدرسه دینی در عراق نظارت کامل یا جزئی دارد.

نهادها و سازمانهای فرهنگ و اجتماعی اهل سنت عراق

در عراق، نهادها و سازمان‌های فرهنگی و اجتماعی اهل سنت به‌عنوان ابزارهایی برای حفظ هویت، تقویت ارزش‌های مذهبی و ارتقای تعاملات اجتماعی در میان جامعه سنی فعالیت می‌کنند. این نهادها از ابعاد مختلف زیر تشکیل شده‌اند.

موسسات وقف و خیریه

بسیاری از دارایی‌های وقف شده توسط شخصیت‌های برجسته اهل سنت به عنوان مراکز آموزشی و فرهنگی به کار گرفته می‌شوند. این موسسات از طریق تأمین منابع مالی، برگزاری کلاس‌های دینی و فرهنگی، و اجرای پروژه‌های اجتماعی، به ارتقای آگاهی دینی و حفظ میراث فرهنگی کمک می‌کنند.

انجمن‌ها و کانون‌های فرهنگی

در شهرهای بزرگ مانند بغداد، موصل و کرکوک انجمن‌ها و کانون‌های فرهنگی فعال هستند. این سازمان‌ها با برگزاری نمایشگاه‌های هنری، مسابقات ادبی، همایش‌ها و جشنواره‌های فرهنگی، سعی در تقویت فرهنگ و هنر اهل سنت دارند. آن‌ها به عنوان پلتفرمی برای تبادل افکار و ترویج هنر و ادبیات اسلامی عمل می‌کنند.

رسانه‌های فرهنگی و هنری

وجود روزنامه‌ها، مجلات و برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی محلی که موضوعات فرهنگی، هنری و مذهبی را پوشش می‌دهند، نقش مهمی در ترویج ارزش‌های سنی و انتقال پیام‌های فرهنگی به عموم مردم دارد.

شوراهای محلی و انجمن‌های مردمی

در مناطقی که جمعیت اهل سنت غالب است، شوراهای محلی و انجمن‌های مردمی به عنوان نهادهایی برای مدیریت امور اجتماعی و ارائه خدمات به مردم عمل می‌کنند. این شوراها در قالب جلسات عمومی، فعالیت‌های اجتماعی، طرح‌های رفاهی و برنامه‌های توسعه‌ای، به ایجاد همبستگی اجتماعی و پاسخگویی به نیازهای جامعه کمک می‌کنند.

سازمان‌های خیریه و حمایت‌های اجتماعی

گروه‌ها و سازمان‌های خیریه، از طریق جمع‌آوری کمک‌های مردمی و اجرای پروژه‌های اجتماعی، خدمات بهداشتی، آموزشی و فرهنگی ارائه می‌دهند. این نهادها اغلب از فعالیت‌های دینی و فرهنگی بهره می‌برند تا همبستگی و مشارکت جامعه سنی را تقویت کنند.

کانون‌های جوانان و گروه‌های ورزشی

برای جذب نسل جوان و حفظ انرژی مثبت در میان جوانان اهل سنت، کانون‌های فرهنگی جوانان و گروه‌های ورزشی تأسیس شده‌اند. این سازمان‌ها با برگزاری رویدادهای ورزشی، کارگاه‌های آموزشی و برنامه‌های فرهنگی، به رشد هویت ملی و دینی و ایجاد فضای مشارکتی در میان جوانان کمک می‌کنند.

نیز نگاه کنید به

اهل سنت در عراق؛ مساجد چین؛ مساجد روسیه؛ مساجد افغانستان؛ مساجد فرانسه؛ مساجد زیمبابوه؛ مساجد تایلند؛ مساجد قطر؛ مساجد سیرالئون؛ مساجد اتیوپی؛ مساجد سنگال؛ مساجد تاریخی سوریه

نویسنده مقاله

علی اکبر اسدی