پراکندگی جمعیت در سوریه

پراکندگی جمعیت در سوریه بازتابی از تعامل پیچیده میان طبیعت، زیرساخت، و تحولات انسانی است. شرایط اقلیمی، منابع آبی، توپوگرافی، و ظرفیت‌های زیستی هر منطقه، در کنار عواملی چون جنگ داخلی، مهاجرت‌های گسترده، و تخریب زیرساخت‌ها، الگوهای سکونت را به‌طور بنیادین دگرگون کرده‌اند.

در برخی نواحی، مانند دشت‌های حاصلخیز غربی و مناطق ساحلی، تمرکز جمعیت با توسعه اقتصادی و خدماتی همراه بوده است؛ در حالی‌که مناطق بیابانی و جنگ‌زده با پراکندگی کم و محرومیت زیرساختی مواجه‌اند. این تفاوت‌ها، اگر بدون مدیریت هدفمند رها شوند، می‌توانند به نابرابری‌های فضایی، تنش‌های اجتماعی، و بحران‌های خدماتی منجر شوند^[۱]. تحلیل دقیق این الگوها، برای تدوین سیاست‌های توسعه متوازن، بازسازی پس از بحران، و توزیع عادلانه منابع و خدمات، ضرورتی راهبردی در مسیر بازسازی سوریه به‌شمار می‌آید.

عوامل طبیعی و جغرافیایی

ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی سوریه، از ارتفاعات سرد تا دشت‌های حاصلخیز و بیابان‌های خشک، زمینه‌ساز تفاوت‌های چشمگیر در ظرفیت سکونت و توسعه منطقه‌ای هستند.

تنوع جغرافیایی و نقش آن در پراکنش جمعیت

تفاوت‌های اقلیمی، منابع طبیعی، و شرایط زیستی در مناطق مختلف سوریه، الگوهای پراکندگی جمعیت را به‌گونه‌ای شکل داده‌اند که هر ناحیه، ظرفیت خاصی برای جذب یا دفع جمعیت دارد^[۳].

منابع آب، مناطق حاصلخیز و نقش آن‌ها در تمرکز جمعیت

مناطق کوهستانی غرب و جنوب غربی سوریه، از جمله کوه‌های جبل‌الزاویه و دره‌ی رودخانه‌ی عاصی (Orontes)، به دلیل بارش‌های مناسب، خاک حاصلخیز، و منابع آبی پایدار، از تراکم جمعیتی بالایی برخوردارند. این نواحی به‌عنوان مراکز اصلی کشاورزی کشور شناخته می‌شوند و تولید محصولاتی چون گندم، زیتون، و میوه‌جات در آن‌ها رایج است^[۴].

برآوردها نشان می‌دهد که حدود ۸۵٪ از جمعیت سوریه در مناطقی زندگی می‌کنند که به منابع آب و اراضی قابل کشت دسترسی دارند^[۵]. دشت‌های غربی، به‌ویژه دره‌ی رودخانه‌ی عاصی، و مناطق اطراف دمشق و حلب، به دلیل شرایط مساعد اقلیمی و خاک حاصلخیز، از تمرکز بالای جمعیت برخوردارند.

این مناطق نه‌تنها قطب‌های تولید محصولات کشاورزی مانند گندم، زیتون، و سبزیجات هستند، بلکه نقش کلیدی در تأمین امنیت غذایی ملی ایفا می‌کنند. تمرکز جمعیت در این نواحی با زیرساخت‌های کشاورزی، بازارهای محلی، و شبکه‌های حمل‌ونقل در ارتباط مستقیم قرار دارد.

مناطق ساحلی و نقش استراتژیک آن‌ها

مناطق ساحلی سوریه، به‌ویژه استان‌های لاذقیه و طرطوس، از جایگاه استراتژیک ویژه‌ای در ساختار جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی کشور برخوردارند. این نواحی با دسترسی مستقیم به دریای مدیترانه، تنها گذرگاه‌های دریایی سوریه محسوب می‌شوند و نقش حیاتی در تجارت خارجی، واردات کالا، و ارتباط با بازارهای بین‌المللی ایفا می‌کنند^[۶]. از منظر نظامی و امنیتی نیز، این مناطق به‌دلیل نزدیکی به پایگاه‌های دریایی و حضور نیروهای خارجی، در معادلات ژئوپلیتیکی منطقه تأثیرگذارند. بندر طرطوس، که میزبان پایگاه دریایی روسیه است، نمونه‌ای بارز از این اهمیت استراتژیک است^[۷].

از نظر جمعیتی، مناطق ساحلی در مقایسه با نواحی داخلی، تراکم کمتری دارند، اما در سال‌های اخیر به‌ویژه در پی جنگ داخلی، شاهد افزایش مهاجرت داخلی بوده‌اند. بسیاری از خانواده‌ها از مناطق جنگ‌زده به شهرهای ساحلی پناه آورده‌اند، که این امر فشار مضاعفی بر زیرساخت‌های شهری، منابع طبیعی، و خدمات عمومی وارد کرده است.

علاوه بر این، مناطق ساحلی با برخورداری از اقلیم معتدل، زمین‌های حاصل‌خیز، و منابع آبی، ظرفیت بالایی برای توسعه کشاورزی، گردشگری، و صنایع سبک دارند. با این حال، بهره‌برداری ناکافی از این ظرفیت‌ها، به‌ویژه در دوران بحران، مانع از شکوفایی اقتصادی این نواحی شده است. در مجموع، مناطق ساحلی سوریه نه‌تنها دروازه‌ی ارتباطی کشور با جهان خارج هستند، بلکه در تحولات داخلی نیز نقشی کلیدی ایفا می‌کنند؛ نقشی که در برنامه‌ریزی‌های آتی برای بازسازی و توسعه، باید مورد توجه ویژه قرار گیرد^[۸].

مناطق بیابانی و کم‌آب

نواحی شرقی و مرکزی سوریه، به‌ویژه بیابان شام (بادیه‌الشام)، به دلیل کمبود منابع آبی، بارندگی اندک، و شرایط سخت محیطی، از تراکم جمعیتی بسیار پایینی برخوردارند. این مناطق عمدتاً محل سکونت جوامع عشایری و بادیه‌نشین هستند که اقتصادشان مبتنی بر دامداری و کوچ‌نشینی است^[۹].

نبود زیرساخت‌های پایدار، محدودیت در دسترسی به خدمات عمومی، و آسیب‌پذیری در برابر خشکسالی‌های دوره‌ای، پراکندگی جمعیت در این نواحی را به‌شدت محدود کرده است^[۱۰]. با این حال، این مناطق از نظر فرهنگی و تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارند و در صورت توسعه منابع آبی و زیرساختی، می‌توانند نقش مکملی در توسعه منطقه‌ای ایفا کنند.

تأثیر رویدادهای انسانی و جنگ داخلی

تحولات سیاسی و امنیتی دهه‌ی اخیر، به‌ویژه جنگ داخلی سوریه، تأثیرات عمیقی بر ساختار جمعیتی و فضایی کشور گذاشته‌اند. جابه‌جایی‌های گسترده، مهاجرت اجباری، و تخریب زیرساخت‌ها، الگوهای سنتی سکونت و توسعه را به‌شدت دگرگون کرده‌اند.

جابه‌جایی ناشی از درگیری‌های نظامی

از سال ۲۰۱۱ به بعد، جنگ داخلی سوریه موجب جابه‌جایی‌های گسترده جمعیتی شده است. مناطق درگیر درگیری‌های سنگین مانند حلب، حمص، و درعا، شاهد مهاجرت قابل‌توجهی به سمت مناطق امن‌تر مانند دمشق، لاذقیه، و طرطوس بوده‌اند^[۱۱]. این جابه‌جایی‌ها به افزایش تراکم جمعیتی در شهرهای میزبان منجر شده و فشار مضاعفی بر زیرساخت‌های خدماتی مانند مسکن، آب، برق، و بهداشت وارد کرده است^[۱۲].

مهاجرت اجباری و آوارگی داخلی

بر اساس گزارش‌های سازمان ملل، بیش از ۶.۸ میلیون نفر به‌عنوان آواره داخلی در سوریه ثبت شده‌اند^[۱۳]. بسیاری از این افراد در اردوگاه‌ها یا مناطق شهری با شرایط نامناسب زندگی می‌کنند. این جابه‌جایی‌های اجباری، الگوهای سنتی سکونت را دگرگون کرده و چالش‌هایی جدی برای ارائه خدمات اولیه، آموزش، و اشتغال ایجاد کرده‌اند^[۱۴].

مهاجران سوری پس از جنگ داخلی، قابل بازیابی ازhttps://www.unsw.edu.au/newsroom/news/2018/06/world-refugee-day-2018--we-can-do-better-and-we-have-done-better

علاوه بر این، تخریب زیرساخت‌های حیاتی مانند بیمارستان‌ها، مدارس، و شبکه‌های حمل‌ونقل در مناطق جنگ‌زده، موجب تمرکز جمعیت در مناطقی با امکانات نسبی شده است. این تمرکز ناهمگون، خطر نابرابری فضایی و تنش‌های اجتماعی را افزایش می‌دهد و نیازمند مداخلات هدفمند در حوزه‌ی بازسازی و توسعه منطقه‌ای است^[۱۵].

تأثیر جغرافیا بر فعالیت‌های اقتصادی و تمرکز جمعیت

جغرافیای متنوع سوریه، از کوهستان‌های شمالی تا بیابان‌های شرقی، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری الگوهای اقتصادی و تمرکز جمعیت ایفا می‌کند. تفاوت‌های اقلیمی، منابع طبیعی، و دسترسی به زیرساخت‌ها موجب شده‌اند که هر منطقه ویژگی‌های خاصی در زمینه‌ی تولید، اشتغال، و سکونت‌پذیری داشته باشد^[۱۶].

در نواحی غربی و حاصلخیز کشور، شرایط مناسب برای کشاورزی موجب شکل‌گیری قطب‌های تولیدی و بازارهای محلی شده است^[۱۷]. تولید محصولاتی مانند گندم، پنبه، و زیتون نه‌تنها اقتصاد محلی را تقویت کرده، بلکه جمعیت قابل‌توجهی را به این مناطق جذب کرده است. این مناطق، به‌ویژه در استان‌های حماه و ادلب، از تراکم جمعیتی بالاتری نسبت به نواحی خشک برخوردارند^[۱۸].

در مناطق ساحلی، موقعیت جغرافیایی و دسترسی به دریای مدیترانه زمینه‌ساز توسعه‌ی تجارت دریایی، صادرات، و صنایع سبک شده است. وجود بنادری مانند لاذقیه و طرطوس، این نواحی را به مراکز اقتصادی و جمعیتی مهم تبدیل کرده است. با این حال، فشار ناشی از مهاجرت داخلی و محدودیت‌های زیرساختی، چالش‌هایی در مسیر توسعه پایدار این مناطق ایجاد کرده است.

در مقابل، مناطق بیابانی و نیمه‌خشک شرق و جنوب سوریه، با وجود برخورداری از منابع زیرزمینی مانند نفت و گاز، به‌دلیل کمبود آب، شرایط اقلیمی سخت، و ضعف زیرساخت‌ها، از جمعیت پراکنده و فعالیت‌های اقتصادی محدودتری برخوردارند. فعالیت‌هایی مانند دامداری سنتی، استخراج منابع معدنی، و تجارت غیررسمی، ساختار اقتصادی این نواحی را تشکیل می‌دهند^[۱۹].

جدول شماره 1. مقایسه مناطق جغرافیایی سوریه از نظر اقتصادی و جمعیتی

نوع منطقه	ویژگی‌های جغرافیایی	فعالیت‌های اقتصادی اصلی	وضعیت جمعیت	چالش‌ها و فرصت‌ها
غربی و حاصلخیز	زمین‌های کشاورزی، منابع آبی	کشاورزی (گندم، زیتون، پنبه)، بازارهای محلی	تراکم جمعیت بالا	فرصت توسعه روستایی، نیاز به مدیریت منابع
ساحلی	دسترسی به دریای مدیترانه، بنادر	تجارت دریایی، صادرات، صنایع سبک	تمرکز جمعیت متوسط تا بالا	مهاجرت داخلی، فشار بر زیرساخت‌ها
بیابانی و نیمه‌خشک	اقلیم خشک، منابع زیرزمینی (نفت، گاز)	استخراج منابع، دامداری، تجارت سنتی	جمعیت پراکنده و کم	ضعف زیرساخت، فرصت توسعه انرژی

در مجموع، جغرافیا نه‌تنها بستر فعالیت‌های اقتصادی را تعیین می‌کند، بلکه در جذب یا دفع جمعیت نیز نقش کلیدی دارد. این رابطه دوسویه میان طبیعت و انسان، در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای و بازسازی پس از بحران، باید به‌عنوان یکی از عوامل بنیادین مورد توجه قرار گیرد.

نتیجه‌گیری

الگوهای پراکندگی جمعیت در سوریه محصول تقاطع عوامل طبیعی و دست‌به‌دست هم دادن رویدادهای انسانی است^[۲۰]. دسترسی به آب و اراضی حاصلخیز همچنان موتور اصلی تمرکز جمعیت به‌ویژه در دره عاصی، دشت‌های غربی و اطراف دمشق و حلب است، در حالی که نواحی بیابانی شرقی به‌دلیل محدودیت‌های محیطی و زیرساختی جمعیت کمی را در خود جای داده‌اند. از سوی دیگر، جنگ داخلی و جابه‌جایی‌های اجباری میل سکونتی را به سوی شهرهای امن‌تر و مناطق ساحلی افزایش داده و فشار مضاعفی بر خدمات عمومی و زیرساخت‌ها وارد کرده است^[۲۱]. برای عبور از این چالش و دستیابی به توسعه پایدار، باید:

زیرساخت‌های آسیب‌دیده در مناطق جنگ‌زده را بازسازی کرد؛
توسعه متوازن شهری و روستایی را بر اساس ظرفیت‌های محلی پی‌ریزی نمود؛
خدمات عمومی را در مناطق میزبان آوارگان تقویت کرد؛
از جوامع عشایری و بادیه‌نشین در نواحی کم‌جمعیت حمایت نمود.

تنها از طریق چنین رویکردی می‌توان توازن فضایی، عدالت اجتماعی و انسجام ملی را در جغرافیای انسانی سوریه محقق ساخت^[۲۲].

نیز نگاه کنید به

کتابشناسی

↑ Rahmoun, T., Zhao, W., & Hassan, M. (2019). Restructuring integrated spatial tourism planning in the Syrian coastal region: Tourism for peace. In U. Stankov et al. (Eds.), Cultural sustainable tourism (pp. 219–231). Springer, Available for https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-10804-5_21
↑ Syrians for Truth and Justice. (2023, March 16). Curricula in Afrin: Between “Turkification” and restrictions on the Kurdish language. https://stj-sy.org/en/curricula-in-afrin-between-turkification-and-restrictions-on-the-kurdish-language/
↑ Schmidinger, T. (Ed.). (2023). The autonomous administration of North and East Syria: Between a rock and a hard place. Transnational Press London, Available for https://dokumen.pub/the-autonomous-administration-of-north-and-east-syria-between-a-rock-and-a-hard-place-9781912997510.html
↑ Singh, N. S., Ataullahjan, A., & Murphy, E. (2022). Demographic and health indicators in conflict settings: A scoping review of measurement challenges and recommendations. Global Epidemiology, 4, 100097. https://doi.org/10.1016/j.gloepi.2022.100097
↑ Syrians for Truth and Justice. (2025, May 5). STJ’s contribution to the call for inputs: What are minority issues?, Available for https://stj-sy.org/en/stjs-contribution-to-the-call-for-inputs-what-are-minority-issues/
↑ Trading Economics. (2025). Syria - Population Ages 15–64 (% of Total), Available for https://tradingeconomics.com/syria/population-ages-15-64-percent-of-total-wb-data.html
↑ Tull, K. (2017). Agriculture in Syria. K4D Helpdesk Report. University of Leeds, Nuffield Centre for International Health and Development, Available for https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5bace31f40f0b62dc68af611/133_Agriculture_in_Syria.pdf
↑ UN-ESCWA & BGR. (2013). Inventory of Shared Water Resources in Western Asia: Chapter 7 – Orontes River Basin, Available for https://waterinventory.org/sites/waterinventory.org/files/chapters/Chapter-07-Orontes-River-Basin-web_1.pdf
↑ UN-Habitat. (2022). Syria: Urban profile and demographic trends, Available for https://unhabitat.org/syria-urban-profile
↑ UN-Habitat. (2024). Urbanization Trends in Syria: Challenges and Opportunities., Available for https://unhabitat.org/syria
↑ UN-Habitat. (2025). Urbanization in Syria: Building inclusive & sustainable cities, Available for https://unhabitat.org/syrian-arab-republic
↑ United Nations. (2022). United Nations 2022–2024 Syria Strategic Framework, Available for https://syria.un.org/sites/default/files/2022-10/UNSF%202022-2024%20English%20Final%20Signed.pdf
↑ United Nations. (2025, May 15). Syria: Millions displaced, infrastructure in ruins, but hope remains, Available for https://news.un.org/en/story/2025/05/1163431
↑ United Nations Development Programme. (2025, February). Syria SEIA final report: Socio-economic impact assessment of the conflict and recovery scenarios, Available for https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp-sy-seia-final-24022025_compressed.pdf
↑ United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. (2024). Syria: Humanitarian Response Plan, Available for https://www.unocha.org/syria
↑ United Nations Population Fund. (2024). Ageing in Syria: Demographic Trends, Available for https://syria.unfpa.org/en/topics/ageing
↑ United Nations Population Fund. (2024). Reproductive Health in Syria: Challenges and Opportunities, Available for https://syria.unfpa.org/en/topics/reproductive-health
↑ UNICEF. (n.d.). Syrian crisis, Available for https://www.unicef.org/emergencies/syrian-crisis
↑ U.S. Department of State. (2025). 2025 report on international religious freedom: Syria, Available for https://www.state.gov/reports/2023-report-on-international-religious-freedom/syria/
↑ World Bank. (2000). Fertility rate, total (births per woman) - Syria, Available for https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?locations=SY
↑ World Bank. (2023). Syria country overview, Available for https://www.worldbank.org/en/country/syria/overview
↑ World Bank. (2024). Population ages 0–14 (% of total population) - Syria, Available for https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.0014.TO.ZS?locations=SY

نویسنده مقاله

نرگس شکوری

[1] Rahmoun, T., Zhao, W., & Hassan, M. (2019). Restructuring integrated spatial tourism planning in the Syrian coastal region: Tourism for peace. In U. Stankov et al. (Eds.), Cultural sustainable tourism (pp. 219–231). Springer, Available for https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-10804-5_21

[2] Syrians for Truth and Justice. (2023, March 16). Curricula in Afrin: Between “Turkification” and restrictions on the Kurdish language. https://stj-sy.org/en/curricula-in-afrin-between-turkification-and-restrictions-on-the-kurdish-language/

[3] Schmidinger, T. (Ed.). (2023). The autonomous administration of North and East Syria: Between a rock and a hard place. Transnational Press London, Available for https://dokumen.pub/the-autonomous-administration-of-north-and-east-syria-between-a-rock-and-a-hard-place-9781912997510.html

[4] Singh, N. S., Ataullahjan, A., & Murphy, E. (2022). Demographic and health indicators in conflict settings: A scoping review of measurement challenges and recommendations. Global Epidemiology, 4, 100097. https://doi.org/10.1016/j.gloepi.2022.100097

[5] Syrians for Truth and Justice. (2025, May 5). STJ’s contribution to the call for inputs: What are minority issues?, Available for https://stj-sy.org/en/stjs-contribution-to-the-call-for-inputs-what-are-minority-issues/

[6] Trading Economics. (2025). Syria - Population Ages 15–64 (% of Total), Available for https://tradingeconomics.com/syria/population-ages-15-64-percent-of-total-wb-data.html

[7] Tull, K. (2017). Agriculture in Syria. K4D Helpdesk Report. University of Leeds, Nuffield Centre for International Health and Development, Available for https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5bace31f40f0b62dc68af611/133_Agriculture_in_Syria.pdf

[8] UN-ESCWA & BGR. (2013). Inventory of Shared Water Resources in Western Asia: Chapter 7 – Orontes River Basin, Available for https://waterinventory.org/sites/waterinventory.org/files/chapters/Chapter-07-Orontes-River-Basin-web_1.pdf

[9] UN-Habitat. (2022). Syria: Urban profile and demographic trends, Available for https://unhabitat.org/syria-urban-profile

[10] UN-Habitat. (2024). Urbanization Trends in Syria: Challenges and Opportunities., Available for https://unhabitat.org/syria

[11] UN-Habitat. (2025). Urbanization in Syria: Building inclusive & sustainable cities, Available for https://unhabitat.org/syrian-arab-republic

[12] United Nations. (2022). United Nations 2022–2024 Syria Strategic Framework, Available for https://syria.un.org/sites/default/files/2022-10/UNSF%202022-2024%20English%20Final%20Signed.pdf

[13] United Nations. (2025, May 15). Syria: Millions displaced, infrastructure in ruins, but hope remains, Available for https://news.un.org/en/story/2025/05/1163431

[14] United Nations Development Programme. (2025, February). Syria SEIA final report: Socio-economic impact assessment of the conflict and recovery scenarios, Available for https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp-sy-seia-final-24022025_compressed.pdf

[15] United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. (2024). Syria: Humanitarian Response Plan, Available for https://www.unocha.org/syria

[16] United Nations Population Fund. (2024). Ageing in Syria: Demographic Trends, Available for https://syria.unfpa.org/en/topics/ageing

[17] United Nations Population Fund. (2024). Reproductive Health in Syria: Challenges and Opportunities, Available for https://syria.unfpa.org/en/topics/reproductive-health

[18] UNICEF. (n.d.). Syrian crisis, Available for https://www.unicef.org/emergencies/syrian-crisis

[19] U.S. Department of State. (2025). 2025 report on international religious freedom: Syria, Available for https://www.state.gov/reports/2023-report-on-international-religious-freedom/syria/

[20] World Bank. (2000). Fertility rate, total (births per woman) - Syria, Available for https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?locations=SY

[21] World Bank. (2023). Syria country overview, Available for https://www.worldbank.org/en/country/syria/overview

[22] World Bank. (2024). Population ages 0–14 (% of total population) - Syria, Available for https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.0014.TO.ZS?locations=SY

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]