پرش به محتوا

نهادهای شیعی در عراق: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
Samiei (بحث | مشارکت‌ها)
deletegroup
۲۲٬۳۱۴ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
Samiei (بحث | مشارکت‌ها)
deletegroup
۲۲٬۳۱۴ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
نهادهای شیعی در عراق شامل حوزه‌های علمیه، مدارس، مساجد، حسینیه‌ها و سایر مراکز تبلیغی و آموزشی است. این نهادها در تداوم مکتب اهل بیت (ع)  و بلوغ جامعه شیعی نقش مهمی در طول تاریخ داشته و به حفظ این مکتب در برابر فشارها و محدودیتهای بیرونی کمک کرده است. ضمن اینکه در دوره جدید این نهادها همچنان برخی کارکردهای پیشین را حفظ کرده و رهبران شیعی در تلاشند تا وظایف و نقش نهادها را با محیط فرهنگی- اجتماعی نوین این کشور انطباق دهند.
نهادهای شیعی در [[عراق]] شامل حوزه‌های علمیه، مدارس، مساجد، حسینیه‌ها و سایر مراکز تبلیغی و آموزشی است. این نهادها در تداوم [[مکتب اهل بیت و پیروان آن در عراق|مکتب اهل بیت (ع)]]  و بلوغ جامعه شیعی نقش مهمی در طول تاریخ داشته و به حفظ این مکتب در برابر فشارها و محدودیتهای بیرونی کمک کرده است. ضمن اینکه در دوره جدید این نهادها همچنان برخی کارکردهای پیشین را حفظ کرده و [[رهبران و عالمان برجسته اهل بیت در عراق|رهبران شیعی]] در تلاشند تا وظایف و نقش نهادها را با محیط فرهنگی- اجتماعی نوین این کشور انطباق دهند.


=== پیشینه حوزه‌های علمیه شیعی در عراق ===
=== پیشینه حوزه‌های علمیه شیعی در عراق ===
آموزش غیر رسمی دینی در عراق بویژه در میان علمای شیعی توانسته است حوزه نسبتاً پر نفوذی در جامعه عراق ایجاد کند. البته در این میان حوزه‌های مذهبی اهل تسنن همگی در چارچوب رسمی وزیر نظر دولت شکل گرفته و اکثر آنها به وزارت اوقاف وابسته بوده است. حوزه‌های علمیه شیعی در عراق به منزله یک دانشگاه علمی است که قدمتی بیش از هزار سال دارد. این حوزه در سال 448 هجری یعنی حدود هزار سال پیش توسط شیخ طائفه طوسی بنیان گزاری شد. این حوزه ابتدا در بغداد شروع به کار کرد اما پس از بروز اختلافات فرقه‌ای که به سوزندان کتابخانه‌ها انجامید، به حوزه نجف اشرف منتقل شد و از آن هنگام تاکنون هزاران عالم، محقق و فقیه را به جهان اسلام عرضه کرده است<ref>الحیدری، سید محمد، '''''المقدمات الاسلامیه للبنیه الشیعیه فی العراق'''''، تهران، 1998، ص 26.</ref>.
آموزش غیر رسمی دینی در [[عراق]] بویژه در میان [[رهبران و عالمان برجسته اهل بیت در عراق|علمای شیعی]] توانسته است حوزه نسبتاً پر نفوذی در جامعه عراق ایجاد کند. البته در این میان حوزه‌های مذهبی [[اهل سنت در عراق|اهل تسنن]] همگی در چارچوب رسمی وزیر نظر دولت شکل گرفته و اکثر آنها به وزارت اوقاف وابسته بوده است. حوزه‌های علمیه شیعی در عراق به منزله یک دانشگاه علمی است که قدمتی بیش از هزار سال دارد. این حوزه در سال 448 هجری یعنی حدود هزار سال پیش توسط شیخ طائفه طوسی بنیان گزاری شد. این حوزه ابتدا در بغداد شروع به کار کرد اما پس از بروز اختلافات فرقه‌ای که به سوزندان کتابخانه‌ها انجامید، به حوزه نجف اشرف منتقل شد و از آن هنگام تاکنون هزاران عالم، محقق و فقیه را به جهان اسلام عرضه کرده است<ref>الحیدری، سید محمد، '''''المقدمات الاسلامیه للبنیه الشیعیه فی العراق'''''، تهران، 1998، ص 26.</ref>.


در دوران چند صد ساله سلطه عثمانیها بر عراق، حوزه علمیه با دنیایی از محدودیت روبرو شد و با سلطه یافتن صفویها در ایران، بسیاری از علما از عراق به ایران مهاجرت کردند و به همین علت حوزه‌های قم و اصفهان اعتبار بیشتری یافت. طی سالهای 1508 تا 1533 و 1633 تا 1638 که خاک فعلی عراق بخشی از دولت صفوی شد، علمای شیعی بین دو حوزه نجف و اصفهان تردد می‌کردند<ref>سیف‌زاده، سید حسین(1379)، '''''عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی،''''' تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 106.</ref>. از قرن هجدهم پس از اشغال ایران توسط اشرف افغان، علمای شیعه ایران بار دیگر به عراق مهاجرت کردند. در این برهه ساختار اجتماعی عراق در شهرهای کربلا، نجف، بغداد و بصره به شدت تحت تأثیر فرهنگ و زبان فارسی قرار گرفت و زبان فارسی زبان دوم مردم این شهرها بود. از لحاظ مکتب و مشرب فکری، علمای ایران عموماً اصولی بوده در حالیکه اخباریها بر حوزه‌های عراق غلبه پیدا کرده بودند<ref name=":0">سیف‌زاده، سید حسین(1379)، '''''عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی،''''' تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 107.</ref>.
در دوران چند صد ساله سلطه عثمانیها بر [[عراق|عراق،]] حوزه علمیه با دنیایی از محدودیت روبرو شد و با سلطه یافتن [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86 صفویها در ایران]، بسیاری از علما از [[عراق]] به ایران مهاجرت کردند و به همین علت حوزه‌های [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 قم] و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86 اصفهان] اعتبار بیشتری یافت. طی سالهای 1508 تا 1533 و 1633 تا 1638 که خاک فعلی [[عراق]] بخشی از [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86 دولت صفوی] شد، علمای شیعی بین دو حوزه نجف و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86 اصفهان] تردد می‌کردند<ref>سیف‌زاده، سید حسین(1379)، '''''عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی،''''' تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 106.</ref>. از قرن هجدهم پس از اشغال ایران توسط اشرف افغان، علمای شیعه ایران بار دیگر به [[عراق]] مهاجرت کردند. در این برهه [[ساختار و روابط اجتماعی در عراق|ساختار اجتماعی عراق]] در شهرهای کربلا، نجف، بغداد و بصره به شدت تحت تأثیر فرهنگ و [[زبان فارسی در عراق و گویشوران آن|زبان فارسی]] قرار گرفت و [[زبان فارسی در عراق و گویشوران آن|زبان فارسی]] زبان دوم مردم این شهرها بود. از لحاظ مکتب و مشرب فکری، علمای ایران عموماً اصولی بوده در حالیکه اخباریها بر حوزه‌های عراق غلبه پیدا کرده بودند<ref name=":0">سیف‌زاده، سید حسین(1379)، '''''عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی،''''' تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 107.</ref>.


با سقوط دولت عثمانی و اشغال عراق از سوی بریتانیا، علمای شیعه به مردم دستور جهاد در برابر استعمارگران کافر را صادر کردند که این قیام ابتدا به پیروزی رسید و نیروهای انگلیسی را وادار به عقب‌نشینی از خاک عراق کرد. ولی پس از تجدید قوای انگلیس، انقلابیون عراقی شکست خوردند و به همین علت انگلیسیها از همان آغاز تسلط بر عراق با شیعه، حوزه علمیه و مراجع دینی رابطه خوبی نداشتند و با بهانه‌های مختلف حوزه را تحت فشار قرار می‌دادند. یکی از مهمترین اقدامات انگلیس علیه حوزه، تبعید بسیاری از علما و مراجع نجف به مرز خسروی در دهه 1920 است که اینگونه رفتارها از رونق حوزه کاست. با این فشارهای سیاسی حوزه علمیه عراق به درون خزید و صرفاً برخی از علما از جمله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء در مقابل فشارهای سیاسی دولت ایستادگی کرد. در این دوره در نتیجه شرایط سیاسی، حوزه علمیه از طریق تدریس و پرورش روحانیون، نقش اجتماعی و فرهنگی خود را ادامه داد ولی نقش سیاسی حوزه به شدت محدود گردید.
با سقوط دولت عثمانی و اشغال [[عراق]] از سوی بریتانیا، [[رهبران و عالمان برجسته اهل بیت در عراق|علمای شیعه]] به مردم دستور جهاد در برابر استعمارگران کافر را صادر کردند که این قیام ابتدا به پیروزی رسید و نیروهای انگلیسی را وادار به عقب‌نشینی از خاک [[عراق]] کرد. ولی پس از تجدید قوای انگلیس، انقلابیون عراقی شکست خوردند و به همین علت انگلیسیها از همان آغاز تسلط بر [[عراق]] با شیعه، حوزه علمیه و مراجع دینی رابطه خوبی نداشتند و با بهانه‌های مختلف حوزه را تحت فشار قرار می‌دادند. یکی از مهمترین اقدامات انگلیس علیه حوزه، تبعید بسیاری از علما و مراجع نجف به مرز خسروی در دهه 1920 است که اینگونه رفتارها از رونق حوزه کاست. با این فشارهای سیاسی حوزه علمیه عراق به درون خزید و صرفاً برخی از علما از جمله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء در مقابل فشارهای سیاسی دولت ایستادگی کرد. در این دوره در نتیجه شرایط سیاسی، حوزه علمیه از طریق تدریس و پرورش روحانیون، نقش اجتماعی و فرهنگی خود را ادامه داد ولی نقش سیاسی حوزه به شدت محدود گردید.


با ظهور مرجعیت عامه آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم، حوزه علمیه نجف به جذب طلاب جوان از کشورهای مختلف از جمله لبنان، افغانستان، پاکستان، هند و ایران گرایش یافت و اینگونه حوزه نجف بیش از هر زمان ویژگی حوزه علمی بین‌المللی پیدا کرد. همزمان شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر کوشید تا با تغییر روحیه فرهنگی ـ سیاسی طلاب، زمینه را برای انقلابی شدن حوزه فراهم سازد<ref name=":0" />. فشارهای گوناگون رژیم بعثی بر ضد حوزه آن را آماده انفجار و قیام کرد. پس از ناکامی انتفاضه شعبانیه در سال 1991 حوزه آسیب جدی خورد و فعالیت آن برای مدت شش ماه به طور کامل تعطیل گردید و موج جدیدی از درون گرایی بر حوزه متولی شد.
با ظهور مرجعیت عامه آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم، حوزه علمیه نجف به جذب طلاب جوان از کشورهای مختلف از جمله [[لبنان]]، [[افغانستان]]، [[پاکستان]]، هند و ایران گرایش یافت و اینگونه حوزه نجف بیش از هر زمان ویژگی حوزه علمی بین‌المللی پیدا کرد. همزمان شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر کوشید تا با تغییر روحیه فرهنگی ـ سیاسی طلاب، زمینه را برای انقلابی شدن حوزه فراهم سازد<ref name=":0" />. فشارهای گوناگون رژیم بعثی بر ضد حوزه آن را آماده انفجار و قیام کرد. پس از ناکامی انتفاضه شعبانیه در سال 1991 حوزه آسیب جدی خورد و فعالیت آن برای مدت شش ماه به طور کامل تعطیل گردید و موج جدیدی از درون گرایی بر حوزه متولی شد.


بودجه حوزه علمیه همواره از حقوق شرعیه و هدایای مؤمنین تأمین می‌شد و عالی‌ترین مرجع شیعیان مستقر در نجف اشرف عملاً سرپرستی مالی و اداری حوزه را بر عهده داشت. به یمن این استقلال مالی، حوزه توانسته است تا حد زیادی در مقابله با فشارهای سیاسی دولت ایستادگی کند. به رغم این موقعیت ممتاز حوزه، از زمان استقرار حزب بعث در عراق، تعداد زیادی از علمای شیعی طی چهار مرحله از عراق اخراج شدند<ref>سیف‌زاده، سید حسین(1379)، '''''عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی،''''' تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 84.</ref> (1970، 1976، 1980 و 1991). علاوه بر سیاست تبعید و اخراج علما از عراق، دولت مرکزی تمهیدات دیگری نیز برای محدود کردن فعالیت حوزه به کار می‌گرفت.
بودجه حوزه علمیه همواره از حقوق شرعیه و هدایای مؤمنین تأمین می‌شد و عالی‌ترین مرجع شیعیان مستقر در نجف اشرف عملاً سرپرستی مالی و اداری حوزه را بر عهده داشت. به یمن این استقلال مالی، حوزه توانسته است تا حد زیادی در مقابله با فشارهای سیاسی دولت ایستادگی کند. به رغم این موقعیت ممتاز حوزه، از زمان استقرار حزب بعث در عراق، تعداد زیادی از علمای شیعی طی چهار مرحله از عراق اخراج شدند<ref>سیف‌زاده، سید حسین(1379)، '''''عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی،''''' تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 84.</ref> (1970، 1976، 1980 و 1991). علاوه بر سیاست تبعید و اخراج علما از [[عراق]]، دولت مرکزی تمهیدات دیگری نیز برای محدود کردن فعالیت حوزه به کار می‌گرفت.


پس از آنکه در سال 1982 کفه جنگ به نفع ایران چربید، دولت با بهره‌گیری از احساسات ملی، کوشید تا پیوند دیرینه میان عشایر و مرجعیت را سست کند. در این سیاست دولت از تبار ایرانی بسیاری از مراجع نجف استفاده و آنها را وابسته به ایران عنوان می‌کرد. همچنین دولت همزمان با تخصیص بودجه و توزیع اسلحه میان عشایر عرب موافق سیاستهای رسمی، مخالفان را بازداشت می‌کرد و این سیاست با استفاده از فضای سیاسی تا حدی تأثیرگذار بوده است. در کنار مجموعه این سیاستها، دولت همواره با متهم کردن علما یا وابستگان آنها به جاسوسی، به بازداشت آنها دست می‌زد. در سال 1969 دولت بعثی، سید مهدی حکیم فرزند آیت‌الله العظمی حکیم و سید حسن شیرازی فرزند میرزای شیراز از مراجع کربلا را به اتهام جاسوسی برای اسرائیل بازداشت کرد. واکنش حوزه و علمای برجسته آن در برابر سیاستهای ظالمانه دولت ابتدا جنبه فکری داشت اما به تدریج و با افزایش فشارهای دولت بر ضد حوزه، این واکنشها جلوه‌های دیگری یافت و در دوران مرجعیت شهید صدر به تدریج ماهیت مبارزاتی و مکتبی انقلابی پیدا کرد<ref>الحیدری، سید محمد، '''''المقدمات الاسلامیه للبنیه الشیعیه فی العراق'''''، تهران، 1998، ص 27.</ref>.
پس از آنکه در سال 1982 کفه جنگ به نفع ایران چربید، دولت با بهره‌گیری از احساسات ملی، کوشید تا پیوند دیرینه میان عشایر و مرجعیت را سست کند. در این سیاست دولت از تبار ایرانی بسیاری از مراجع نجف استفاده و آنها را وابسته به ایران عنوان می‌کرد. همچنین دولت همزمان با تخصیص بودجه و توزیع اسلحه میان عشایر عرب موافق سیاستهای رسمی، مخالفان را بازداشت می‌کرد و این سیاست با استفاده از فضای سیاسی تا حدی تأثیرگذار بوده است. در کنار مجموعه این سیاستها، دولت همواره با متهم کردن علما یا وابستگان آنها به جاسوسی، به بازداشت آنها دست می‌زد. در سال 1969 دولت بعثی، سید مهدی حکیم فرزند آیت‌الله العظمی حکیم و سید حسن شیرازی فرزند میرزای شیراز از مراجع کربلا را به اتهام جاسوسی برای اسرائیل بازداشت کرد. واکنش حوزه و علمای برجسته آن در برابر سیاستهای ظالمانه دولت ابتدا جنبه فکری داشت اما به تدریج و با افزایش فشارهای دولت بر ضد حوزه، این واکنشها جلوه‌های دیگری یافت و در دوران مرجعیت شهید صدر به تدریج ماهیت مبارزاتی و مکتبی انقلابی پیدا کرد<ref>الحیدری، سید محمد، '''''المقدمات الاسلامیه للبنیه الشیعیه فی العراق'''''، تهران، 1998، ص 27.</ref>.
خط ۱۶: خط ۱۶:
در سال 1948 حوزه علمیه نجف اشرف حدود هفت تا هشت هزار طلبه داشت ولی تداوم فشارهای سیاسی بر ضد حوزه، این تعداد را در اوایل دهه 90 19به حدود 600 طلبه تقلیل داد که در این فرآیند چندین عامل نقش داشت. شهادت آیت‌الله صدر و خواهرشان بنت‌الهدی، مصادره اموال حوزه از جمله بودجه تأسیس دانشگاه کوفه، منع چاپ و انتشار کتب دینی از جمله رساله مراجع، از مهمترین عوامل تأثیرگذار در این فرآیند بشمار می‌آید<ref name=":1">سیف‌زاده، سید حسین(1379)، '''''عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی،''''' تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 108.</ref>. دامنه سخت‌گیریهای دولت در زمینه انتشارات در اواسط دهه هشتاد به حدی تشدید شد که اداره سانسور وزارت فرهنگ حتی از نشر کتب صرف و نحو ممانعت بعمل می‌آورد و از چاپ مجدد شرح ابن عقیل بر الفیه بن مالک جلوگیری کرد و طلاب و روحانیون جوان ناچار بودند از جزوه‌های دست نویس و پای کپی استفاده کنند<ref name=":1" />.
در سال 1948 حوزه علمیه نجف اشرف حدود هفت تا هشت هزار طلبه داشت ولی تداوم فشارهای سیاسی بر ضد حوزه، این تعداد را در اوایل دهه 90 19به حدود 600 طلبه تقلیل داد که در این فرآیند چندین عامل نقش داشت. شهادت آیت‌الله صدر و خواهرشان بنت‌الهدی، مصادره اموال حوزه از جمله بودجه تأسیس دانشگاه کوفه، منع چاپ و انتشار کتب دینی از جمله رساله مراجع، از مهمترین عوامل تأثیرگذار در این فرآیند بشمار می‌آید<ref name=":1">سیف‌زاده، سید حسین(1379)، '''''عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی،''''' تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 108.</ref>. دامنه سخت‌گیریهای دولت در زمینه انتشارات در اواسط دهه هشتاد به حدی تشدید شد که اداره سانسور وزارت فرهنگ حتی از نشر کتب صرف و نحو ممانعت بعمل می‌آورد و از چاپ مجدد شرح ابن عقیل بر الفیه بن مالک جلوگیری کرد و طلاب و روحانیون جوان ناچار بودند از جزوه‌های دست نویس و پای کپی استفاده کنند<ref name=":1" />.


پس از سقوط صدام در سال ۲۰۰۳، مرجعیت شیعه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین  نهادها و بازیگران در روند دموکراتیک عراق ظاهر شد. آیت‌الله سیستانی نقشی اساسی در طراحی فرآیند سیاسی جدید عراق ایفا کرد که از جمله شامل تأکید بر برگزاری انتخابات آزاد، حمایت از تدوین قانون اساسی جدید و عدم پذیرش اشغالگری آمریکا و درخواست خروج نیروهای خارجی بوده است. همچنین مرجعیت از فساد و دخالت احزاب در امور دولتی انتقاد کرده و خواستار حکومتی بر اساس شایسته‌سالاری و عدالت اجتماعی شده است. علاوه بر این مرجعیت در مقابله با بحران‌های امنیتی و سیاسینقش داشته است. فتوای جهاد کفایی علیه داعش در سال 2014 باعث تشکیل حشد الشعبی شد که در شکست داعش نقش کلیدی ایفا کرد.ضمن اینکه مواضع مرجعیت در  مدیریت تنش‌های داخلی، حمایت از اعتراضات مردمی علیه فساد و ناکارآمدی دولت و مخالفت با استفاده از خشونت علیه معترضان نقش داشته است<ref>کارولین مرجی صایغ (2020)، '''''المرجعیه الدینیه ّ الموقف الوطنی فی العراق بعد 2003'''''، ترجمه نصر محمد علی ، مراجعه حسن ناظم،  الطبعه األولى، بیروت/ لبنان، ص 129-205.</ref><ref>"حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، '''''فصلنامه پژوهش و حوزه'''''، 4(4)، ص 6.</ref>.  
پس از سقوط صدام در سال ۲۰۰۳، مرجعیت شیعه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین  نهادها و بازیگران در روند دموکراتیک [[عراق]] ظاهر شد. آیت‌الله سیستانی نقشی اساسی در طراحی فرآیند سیاسی جدید [[عراق]] ایفا کرد که از جمله شامل تأکید بر برگزاری انتخابات آزاد، حمایت از تدوین قانون اساسی جدید و عدم پذیرش اشغالگری آمریکا و درخواست خروج نیروهای خارجی بوده است. همچنین مرجعیت از فساد و دخالت احزاب در امور دولتی انتقاد کرده و خواستار حکومتی بر اساس شایسته‌سالاری و عدالت اجتماعی شده است. علاوه بر این مرجعیت در مقابله با بحران‌های امنیتی و سیاسینقش داشته است. فتوای جهاد کفایی علیه داعش در سال 2014 باعث تشکیل حشد الشعبی شد که در شکست داعش نقش کلیدی ایفا کرد.ضمن اینکه مواضع مرجعیت در  مدیریت تنش‌های داخلی، حمایت از اعتراضات مردمی علیه فساد و ناکارآمدی دولت و مخالفت با استفاده از خشونت علیه معترضان نقش داشته است<ref>کارولین مرجی صایغ (2020)، '''''المرجعیه الدینیه ّ الموقف الوطنی فی العراق بعد 2003'''''، ترجمه نصر محمد علی ، مراجعه حسن ناظم،  الطبعه األولى، بیروت/ لبنان، ص 129-205.</ref><ref>"حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، '''''فصلنامه پژوهش و حوزه'''''، 4(4)، ص 6.</ref>.  


=== حوزه علمیه نجف ===
=== حوزه علمیه نجف ===
بی‌تردید ورود شیخ طوسی (385ـ460)‏ به نجف، نقطه عفطی در شکل‌گیری و پختگی حوزه علمیه نجف بشمار می‌رود. در قرن چهارم و پنجم هجری قم و ری از یک سو و بغداد از دیگر سو دو قطب علمی عالم تشیع بودند. کلینی، شیخ صدوق و پدرش ابن قولویه از چهره‌های حوزه علمیه قم و ری، و شیخ مفید، سید مرتضی، سید رضی و شیخ طوسی قطب‌های علمی حوزه بغداد بودند. رشد و شکوفایی حوزه علمیه بغداد، ریشه در حضور آل بویه در قدرت در سالهای 321 تا 447 هجری قمری در عراق دارد. آل بویه شیعه و عالم پرور بودند و در گسترش علوم اسلامی نقش به سزائی داشتند، پس از بر افتادن حکومت این خاندان و ورود طغرل. سلجوقی به بغداد در سال 447 فتنه و آشوب میان شیعیان و اهل تسنن پدید آمد و این شهر شاهد خونریزیهای فرقه‌ای بسیاری بود و حرم مطهر کاظمین علیها السلام و حوزه علمی شیعه بغداد به آتش کشیده شد و این وقایع حوزه علمیه بغداد را به افول برد.
بی‌تردید ورود شیخ طوسی (385ـ460)‏ به نجف، نقطه عفطی در شکل‌گیری و پختگی حوزه علمیه نجف بشمار می‌رود. در قرن چهارم و پنجم هجری قم و ری از یک سو و بغداد از دیگر سو دو قطب علمی عالم تشیع بودند. کلینی، شیخ صدوق و پدرش ابن قولویه از چهره‌های حوزه علمیه قم و ری، و شیخ مفید، سید مرتضی، سید رضی و شیخ طوسی قطب‌های علمی حوزه بغداد بودند. رشد و شکوفایی حوزه علمیه بغداد، ریشه در حضور آل بویه در قدرت در سالهای 321 تا 447 هجری قمری در [[عراق]] دارد. [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A2%D9%84_%D8%A8%D9%88%DB%8C%D9%87 آل بویه] شیعه و عالم پرور بودند و در گسترش علوم اسلامی نقش به سزائی داشتند، پس از بر افتادن حکومت این خاندان و ورود طغرل. سلجوقی به بغداد در سال 447 فتنه و آشوب میان شیعیان و [[اهل سنت در عراق|اهل تسنن]] پدید آمد و این شهر شاهد خونریزیهای فرقه‌ای بسیاری بود و حرم مطهر کاظمین علیها السلام و حوزه علمی شیعه بغداد به آتش کشیده شد و این وقایع حوزه علمیه بغداد را به افول برد.


شیخ طوسی در سال 447 هـ به دلیل تخریب و آتش‌سوزی منزلش در بغداد به نجف رحل اقامت افکند و به این ترتیب حوزه علمیه نجف بنا نهاده شد. از آن تاریخ تاکنون حوزه علمیه نجف جز برخی ادوار کوتاه تاریخی، مرکز با نشاط و پر اقتدار علوم اسلامی شیعی بوده و صدها متفکر و مرجع دینی را به عالم اسلام ارائه داده است که هر یک تأثیر فراوانی بر جوامع اسلامی و فرهنگ بشری گذارده‌اند به طوری که بی هیچ مبالغه و گزافه گویی و از روی انصاف باید گفت که نجف از مهم‌ترین مراکز علمی جهان در تاریخ هزار ساله اخیر بوده است.
شیخ طوسی در سال 447 هـ به دلیل تخریب و آتش‌سوزی منزلش در بغداد به نجف رحل اقامت افکند و به این ترتیب حوزه علمیه نجف بنا نهاده شد. از آن تاریخ تاکنون حوزه علمیه نجف جز برخی ادوار کوتاه تاریخی، مرکز با نشاط و پر اقتدار علوم اسلامی شیعی بوده و صدها متفکر و مرجع دینی را به عالم اسلام ارائه داده است که هر یک تأثیر فراوانی بر جوامع اسلامی و فرهنگ بشری گذارده‌اند به طوری که بی هیچ مبالغه و گزافه گویی و از روی انصاف باید گفت که نجف از مهم‌ترین مراکز علمی جهان در تاریخ هزار ساله اخیر بوده است.


ظهور اخباری‌گری، موجبات ضعف اجتهاد را پدید آورد و تمرکز علمی حوزه را به سمت کربلا سوق داد. با ظهور وحید بهبهانی (1118ـ1205 هـ) نهضت اخباری گری رو به افول گذارد و تحولات شگرف و اساس در حوزه نجف روی داد. مهمترین علما و مراجع حوزه نجف عبارتند از : علامه بحرالعلوم (1155ـ1212 هـ)، کاشف الغطاء (1156ـ1228 هـ)، سید علی طباطبائی صاحب ریاض (1161ـ1231 هـ)، میرزای قمی (1150ـ1231 هـ)، سید محسن اعرجی (1242 هـ)، شیخ محمدتقی اصفهانی صاحب حاشیه (1185ـ1248 هـ)، شیخ محمد حسین اصفهانی صاحب فصول (1261 هـ)، سید ابراهیم قزوینی صاحب ضوابط (1266ـ1214 هـ) و سرانجام شیخ مرتضی انصاری (1214ـ1281 هـ) که باید آنها را از درخشان‌ترین عالمان دینی نجف شمرد که بعد از اخباریها سهم بسیاری در شکوفایی این حوزه داشتند.
ظهور اخباری‌گری، موجبات ضعف اجتهاد را پدید آورد و تمرکز علمی حوزه را به سمت کربلا سوق داد. با ظهور وحید بهبهانی (1118ـ1205 هـ) نهضت اخباری گری رو به افول گذارد و تحولات شگرف و اساس در حوزه نجف روی داد. مهمترین علما و مراجع حوزه نجف عبارتند از:
 
* علامه بحرالعلوم (1155ـ1212 هـ)؛
* کاشف الغطاء (1156ـ1228 هـ)؛
* سید علی طباطبائی صاحب ریاض (1161ـ1231 هـ)؛
* میرزای قمی (1150ـ1231 هـ)؛
* سید محسن اعرجی (1242 هـ)؛
* شیخ محمدتقی اصفهانی صاحب حاشیه (1185ـ1248 هـ)؛
* شیخ محمد حسین اصفهانی صاحب فصول (1261 هـ)؛
* سید ابراهیم قزوینی صاحب ضوابط (1266ـ1214 هـ) و
* سرانجام شیخ مرتضی انصاری (1214ـ1281 هـ) که باید آنها را از درخشان‌ترین عالمان دینی نجف شمرد که بعد از اخباریها سهم بسیاری در شکوفایی این حوزه داشتند.


پس از شیخ انصاری نیز علمای بسیار بزرگی در نجف درخشیدند که از آن جمله میرزای رشتی (1234ـ1312 هـ)، شیخ هادی طهرانی (1253ـ1321 هـ)، آخوند خراسانی (1255ـ1329 هـ)، میرزای نائینی (1277ـ1355 هـ)، آقا ضیاءالدین عراقی (1278ـ1361 هـ)، و شیخ محمد حسین اصفهانی (1296ـ1361 هـ) است.
پس از شیخ انصاری نیز علمای بسیار بزرگی در نجف درخشیدند که از آن جمله میرزای رشتی (1234ـ1312 هـ)، شیخ هادی طهرانی (1253ـ1321 هـ)، آخوند خراسانی (1255ـ1329 هـ)، میرزای نائینی (1277ـ1355 هـ)، آقا ضیاءالدین عراقی (1278ـ1361 هـ)، و شیخ محمد حسین اصفهانی (1296ـ1361 هـ) است.


در دوران معاصر نیز باید از شخصیت‌های علمی نظیر آیت‌الله سید ابوالقاسم خوئی (1317ـ1413 هـ)، امام خمینی (1320ـ1410 هـ) و شهید سید محمدباقر صدر (1353ـ1400 هـ) نام برد. بی‌شک اگر تسلط حزب بعث بر عراق و تلاش گسترده آنان در اضمحلال و نابودی حوزه نجف نبود، امروز با دریایی از شکوفایی، اعتلا و اقتدار علمی در این حوزه شریف رو به رو بودیم. امروزه آیت‌الله سید علی سیستانی زعیم حوزه علمیه نجف در تلاش است تا این حوزه را دوباره بازسازی کند تا رونق گذشته خود را باز یابد<ref>"حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، '''''فصلنامه پژوهش و حوزه'''''، 4(4)، ص 8.</ref>.
در دوران معاصر نیز باید از شخصیت‌های علمی نظیر آیت‌الله سید ابوالقاسم خوئی (1317ـ1413 هـ)، [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C امام خمینی] (1320ـ1410 هـ) و شهید سید محمدباقر صدر (1353ـ1400 هـ) نام برد. بی‌شک اگر تسلط حزب بعث بر [[عراق]] و تلاش گسترده آنان در اضمحلال و نابودی حوزه نجف نبود، امروز با دریایی از شکوفایی، اعتلا و اقتدار علمی در این حوزه شریف رو به رو بودیم. امروزه [https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%B3%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C آیت‌الله سید علی سیستانی] زعیم حوزه علمیه نجف در تلاش است تا این حوزه را دوباره بازسازی کند تا رونق گذشته خود را باز یابد<ref>"حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، '''''فصلنامه پژوهش و حوزه'''''، 4(4)، ص 8.</ref>.


مهمترین مدارس علمی نجف اشرف عبارتند از:
مهمترین مدارس علمی نجف اشرف عبارتند از:


1ـ مدرسه الصحن الکبری: این مدرسه در صحن شریف حرم مطهر المیرالمؤمنین (ع) است که در سال 1042 هـ توسط شاه صفی در دو طبقه در صحن شریف بنا نهاده شد. صحن شرقی و شمالی آن هر کدام 15 حجره دارد و دو صحن غربی و جنوبی آن هر کدام دارای 14 حجره است. به طبقه فوقانی این حجره‌ها مدرسه صحن و به حجره‌های شمالی آن مدرسه غرویه می‌گفته‌اند.
# مدرسه الصحن الکبری: این مدرسه در صحن شریف حرم مطهر [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D8%A8%DB%8C_%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8_%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D9%85%D9%86%DB%8C%D9%86(%D8%B9) امیرالمؤمنین (ع)] است که در سال 1042 هـ توسط شاه صفی در دو طبقه در صحن شریف بنا نهاده شد. صحن شرقی و شمالی آن هر کدام 15 حجره دارد و دو صحن غربی و جنوبی آن هر کدام دارای 14 حجره است. به طبقه فوقانی این حجره‌ها مدرسه صحن و به حجره‌های شمالی آن مدرسه غرویه می‌گفته‌اند.
 
# مدرسه مرتضویه که زیر نظر سید حیدر املی بوده است.
2ـ مدرسه مرتضویه که زیر نظر سید حیدر املی بوده است.
# مدرسه مقداد سیوری یا مدرسه سلیمیه ساخته یکی از شاگردان شهید اول است.
 
# مدرسه ملا شیخ عبدالله که اکنون خراب شده است.
3ـ مدرسه مقداد سیوری یا مدرسه سلیمیه ساخته یکی از شاگردان شهید اول است.
# مدرسه کاشف الغطاء که مزار خاندان کاشف الغطاء هم در آنجاست.
 
# مدرسه شیخ مهدی که آن را شیخ مهدی بن شیخ علی آل کاشف الغطاء در سال 1284 هـ بنا کرد و پشت مسجد شیخ طوسی واقع است. اکنون این مدرسه، مهدیه نام گرفته است.
4ـمدرسه ملا شیخ عبدالله که اکنون خراب شده است.
# مدرسه قوام که در سال 1300 هـ توسط قوام الملک فتحعلی خان شیرازی ساخته شده و اکنون بعنوان مدرسه رسول اعظم شناخته شده است.
 
# مدرسه ایروانی که حاج مهدی ایروانی در سال 1307 هـ آن را مخصوص طلاب ترک زبان ساخت.
5ـ مدرسه کاشف الغطاء که مزار خاندان کاشف الغطاء هم در آنجاست.
# مدرسه قزوینی که آن را حاج محمد آغا امین قزوینی در سال 1324 بنا نهاد.
 
# مدرسه بادکوبی که حاج نقی بادکوبی در سال 1325 هـ بنا کرد، ولی در سال 1383 هـ با احداث خیابان زین‌العابدین (ع) این مدرسه تخریب شد.
6ـ مدرسه شیخ مهدی که آن را شیخ مهدی بن شیخ علی آل کاشف الغطاء در سال 1284 هـ بنا کرد و پشت مسجد شیخ طوسی واقع است. اکنون این مدرسه، مهدیه نام گرفته است.
# مدرسه هندی که در شمال مدرسه قوام واقع شده و مخصوص طلاب هندی است.
 
# مدرسه شربیانی که در سال 1327 هـ به دست مرحوم فاضل شربیانی در محله خویش بنا گردید.
7ـ مدرسه قوام که در سال 1300 هـ توسط قوام الملک فتحعلی خان شیرازی ساخته شده و اکنون بعنوان مدرسه رسول اعظم شناخته شده است.
# مدارس صغیره و کبیره حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی که در سال 1412 هـ به دست بعثی‌ها تخریب شد.
 
# مدارس سه گانه کبرا، وسطا و صغرای آخوند خراسانی که به ترتیب در سالهای 1312، 1326 و 1328 بنا شده‌اند.
8ـ مدرسه ایروانی که حاج مهدی ایروانی در سال 1307 هـ آن را مخصوص طلاب ترک زبان ساخت.
# مدرسه سید کاظم یزدی که در سال 1325 هـ بنا شده‌ و از معماری بسیار زیبا و هنری برخوردار است.
 
# جامعه النجف الاشرف که مرحوم کلانتر آن را در سال 1382 هـ ساخت. این مرکز که در اطراف نجف و در مسیر کوفه واقع است پنج هزار متر مربع مساحت دارد و دارای چهار طبقه و 280 حجره و سه مدرسه و یک کتابخانه مرکزی است.
9ـ مدرسه قزوینی که آن را حاج محمد آغا امین قزوینی در سال 1324 بنا نهاد.
# مدارس کبرا و صغرای مرحوم [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A2%DB%8C%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%AF%DB%8C آیت‌الله بروجردی].
 
# مدرسه بخاری.
10ـ مدرسه بادکوبی که حاج نقی بادکوبی در سال 1325 هـ بنا کرد، ولی در سال 1383 هـ با احداث خیابان زین‌العابدین (ع) این مدرسه تخریب شد.
# مدرسه شبریه<ref>"حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، '''''فصلنامه پژوهش و حوزه'''''، 4(4)، ص 9.</ref>.
 
11ـ مدرسه هندی که در شمال مدرسه قوام واقع شده و مخصوص طلاب هندی است.
 
12ـ مدرسه شربیانی که در سال 1327 هـ به دست مرحوم فاضل شربیانی در محله خویش بنا گردید.
 
13ـ مدارس صغیره و کبیره حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی که در سال 1412 هـ به دست بعثی‌ها تخریب شد.
 
14ـ مدارس سه گانه کبرا، وسطا و صغرای آخوند خراسانی که به ترتیب در سالهای 1312، 1326 و 1328 بنا شده‌اند.
 
15ـ مدرسه سید کاظم یزدی که در سال 1325 هـ بنا شده‌ و از معماری بسیار زیبا و هنری برخوردار است.


16ـ جامعه النجف الاشرف که مرحوم کلانتر آن را در سال 1382 هـ ساخت. این مرکز که در اطراف نجف و در مسیر کوفه واقع است پنج هزار متر مربع مساحت دارد و دارای چهار طبقه و 280 حجره و سه مدرسه و یک کتابخانه مرکزی است.
مهمترین مساجد که بعنوان مراکز حوزه‌ای شناخته شده‌اند، عبارتند از:


17ـ مدارس کبرا و صغرای مرحوم آیت‌الله بروجردی.
* جامع ‌الشیخ الطوسی؛
* مسجد خضراء (متداخل با صحن شریف)؛
* مسجد شیخ انصاری؛
* مسجد هندی که زمان امام خمینی (ره) از آن بعنوان محل تدریس استفاده می‌کرد؛
* مسجد عمران (متداخل با صحن شریف).


18ـ مدرسه بخاری.
مهمترین کتابخانه‌های نجف عبارتند از:


19ـ مدرسه شبریه<ref>"حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، '''''فصلنامه پژوهش و حوزه'''''، 4(4)، ص 9.</ref>.
* کتابخانه امیرالمؤمنین (ع) علامه امینی؛   
 
* کتابخانه آیت‌الله حکیم؛  
مهمترین مساجد که بعنوان مراکز حوزه‌ای شناخته شده‌اند، عبارتند از: جامع ‌الشیخ الطوسی؛ مسجد خضراء (متداخل با صحن شریف)؛ مسجد شیخ انصاری؛ مسجد هندی که زمان امام خمینی (ره) از آن بعنوان محل تدریس استفاده می‌کرد؛ مسجد عمران (متداخل با صحن شریف).
* کتابخانه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D9%85%D8%AC%D8%AA%D8%A8%DB%8C(%D8%B9) امام حسن مجتبی (ع)]؛  
 
* کتابخانه آغا بزرگ تهرانی؛  
مهمترین کتابخانه‌های نجف عبارتند از: کتابخانه امیرالمؤمنین (ع) علامه امینی؛  کتابخانه آیت‌الله حکیم؛ کتابخانه امام حسن مجتبی (ع)؛ کتابخانه آغا بزرگ تهرانی؛ کتابخانه مدرسه آیت‌الله بروجردی و ؛ کتابخانه مدرسه سید یزدی<ref name=":2">"حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، '''''فصلنامه پژوهش و حوزه'''''، 4(4)، ص 6- 9.</ref>.
* کتابخانه مدرسه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A2%DB%8C%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%AF%DB%8C آیت‌الله بروجردی] و؛
* کتابخانه مدرسه سید یزدی<ref name=":2">"حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، '''''فصلنامه پژوهش و حوزه'''''، 4(4)، ص 6- 9.</ref>.


=== حوزه علمیه کربلا ===
=== حوزه علمیه کربلا ===
تأسیس این حوزه علمیه به عصر ائمه معصومین (ع) بر می‌گردد و این حوزه دورانهای متفاوت شکوفائی و افول را پشت سر گذاشت. در مراحل اولیه این حوزه شاهد شخصیت‌های علمی متعددی بوده است مانند علامه نجاشی که از شاگردان شیخ مفید و از اساتید سید مرتضی علم الهدی و شیخ طوسی است. در دوره دوم این حوزه شاهد بروز شخصیتهای فقهی و رواثی بسیاری بوده است که ابن طاووس و شهید اول و ابن فهد حلی از برجسته‌ترین شخصیت‌های این دوره بشمار می‌ایند. در قرن یازدهم و دوزادهم نهضت علمی فراگیری در حوزه‌ علمیه کربلا آغاز گردید که در رأس این خیزش علمی سید وحید بهبهانی بود که با طرح مکتب اصولی خود موفق شد مکتب اخباری را به افول ببرد. هجرت میرزا محمدتقی شیرازی به کربلا در اواین قرن بیستم میلادی، حوزه علمیه این شهر را رونق داد. شیخ شیرازی از این شهر قیام 1920 مردم عراق را راهبری کرد و حوزه این شهر را قبله علما و فضلا ساخت. این حوزه در دوران حاکمیت حزب بعث به شدت آسیب دید و از رونق افتاد ولی پس از سقوط این رژیم تلاشهایی برای احیای این حوزه در حال انجام است تا این حوزه جایگاه گذشته خود را باز یابد<ref name=":2" />.
تأسیس این حوزه علمیه به عصر ائمه معصومین (ع) بر می‌گردد و این حوزه دورانهای متفاوت شکوفائی و افول را پشت سر گذاشت. در مراحل اولیه این حوزه شاهد شخصیت‌های علمی متعددی بوده است مانند علامه نجاشی که از شاگردان شیخ مفید و از اساتید سید مرتضی علم الهدی و شیخ طوسی است. در دوره دوم این حوزه شاهد بروز شخصیتهای فقهی و رواثی بسیاری بوده است که ابن طاووس و شهید اول و ابن فهد حلی از برجسته‌ترین شخصیت‌های این دوره بشمار می‌ایند. در قرن یازدهم و دوزادهم نهضت علمی فراگیری در حوزه‌ علمیه کربلا آغاز گردید که در رأس این خیزش علمی سید وحید بهبهانی بود که با طرح مکتب اصولی خود موفق شد مکتب اخباری را به افول ببرد. هجرت میرزا محمدتقی شیرازی به کربلا در اواین قرن بیستم میلادی، حوزه علمیه این شهر را رونق داد. شیخ شیرازی از این شهر قیام 1920 مردم عراق را راهبری کرد و حوزه این شهر را قبله علما و فضلا ساخت. این حوزه در دوران حاکمیت حزب بعث به شدت آسیب دید و از رونق افتاد ولی پس از سقوط این رژیم تلاشهایی برای احیای این حوزه در حال انجام است تا این حوزه جایگاه گذشته خود را باز یابد<ref name=":2" />.


مهمترین مدارس علمی حوزه کربلا عبارتند از:مدرسه سردار حسن خان؛ مدرسه صدر اعظم نوری؛ مدرسه زینبیه؛ مدرسه هندیه؛ مدرسه بادکوبه ـ ترک؛ مدرسه میرزا کریم شیرازی؛ مدرسه البقعه؛ مدرسه سلیمیه؛ مدرسه مهدیه؛ مدرسه هندیه صغری؛ مدرسه ابن فهد حلی؛ مدرسه مجاهد؛ مدرسه شریف العلماء؛ مدرسه بروجردی؛ مدرسه امام باقر (ع)؛ مدرسه حسنیه؛ مدرسه خطیب؛ مدرسه امام صادق (ع) و؛  مدرسه اکبریه<ref name=":2" />.
مهمترین مدارس علمی حوزه کربلا عبارتند از:
 
* مدرسه سردار حسن خان؛  
* مدرسه صدر اعظم نوری؛  
* مدرسه زینبیه؛  
* مدرسه هندیه؛  
* مدرسه بادکوبه ـ ترک؛  
* مدرسه میرزا کریم شیرازی؛  
* مدرسه البقعه؛  
* مدرسه سلیمیه؛  
* مدرسه مهدیه؛  
* مدرسه هندیه صغری؛  
* مدرسه ابن فهد حلی؛  
* مدرسه مجاهد؛  
* مدرسه شریف العلماء؛  
* مدرسه بروجردی؛  
* مدرسه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D8%A7%D9%82%D8%B1(%D8%B9) امام باقر (ع)]؛  
* مدرسه حسنیه؛  
* مدرسه خطیب؛  
* مدرسه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82(%D8%B9) امام صادق (ع)] و؛   
* مدرسه اکبریه<ref name=":2" />.


=== حوزه علمیه کاظمین ===
=== حوزه علمیه کاظمین ===
حوزه علمیه کاظمین بازمانده حوزه علمیه بغداد است که پایه‌گذار آن امام جعفر صادق (ع) است. این حوزه در عصر ائمه معصومین (ع) بسیار شکوفا بود و هزاران شاگرد در این حوزه‌ها درس می‌خواند. در دوره غیبت صغرای امام زمان (عج) نواب اربعه عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح، و علی السیمری این حوزه را اداره کرده و از میراث علمی تشیع صیانت کردند. مهمترین علمای تشیع مانند مفید، علامه سید مرتضی علم‌الهدی، شریف رضی و شیخ طوسی از علمای مهم این حوزه‌اند که پایه‌گذار بسیاری از علوم فقهی و شرعی هستند. مهمترین کتب روائی شیعه مانند کافی، استبصار، تهذیب و من لایحضره الفقیه در این شهر تألیف و تصنیف شده‌اند.
حوزه علمیه کاظمین بازمانده حوزه علمیه بغداد است که پایه‌گذار آن [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82(%D8%B9) امام جعفر صادق (ع)] است. این حوزه در عصر ائمه معصومین (ع) بسیار شکوفا بود و هزاران شاگرد در این حوزه‌ها درس می‌خواند. در دوره غیبت صغرای [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86(%D8%B9%D8%AC) امام زمان (عج)] نواب اربعه عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح، و علی السیمری این حوزه را اداره کرده و از میراث علمی تشیع صیانت کردند. مهمترین علمای تشیع مانند مفید، علامه سید مرتضی علم‌الهدی، شریف رضی و شیخ طوسی از علمای مهم این حوزه‌اند که پایه‌گذار بسیاری از علوم فقهی و شرعی هستند. مهمترین کتب روائی شیعه مانند کافی، استبصار، تهذیب و من لایحضره الفقیه در این شهر تألیف و تصنیف شده‌اند.


در سال 447 هـ به علت حمله طغرل بیک سلجوقی به بغداد و آغاز قتنه فرقه‌ای، این حوزه رو به افول رفت. ولی علیرغم شرایط سیاسی که در پایتخت عراق بیشتر محسوس بود و بر حوزه علمیه کاظمین تأثیر منفی می‌گذاشت، این حوزه تاکنون تداوم داشته و اکثر بحرانها را پشت سرگذاشته است. در دوران تسلط دولت عثمانی بر عراق آزادی حوزه علمیه کاظمین نسبت به حوزه علمیه نجف و کربلا بسیار محدود بوده است. اما این شرایط مانع ظهور علما و فقهای بزرگی از خاندانهای صدر، خالصی، شبر، آل مظفر، و آل یاسین نشده است و دهها شخصیت و مرجع از این خاندانهای علمی مقیم کاظمین ظهور و بروز داشتند.
در سال 447 هـ به علت حمله طغرل بیک سلجوقی به بغداد و آغاز قتنه فرقه‌ای، این حوزه رو به افول رفت. ولی علیرغم شرایط سیاسی که در پایتخت [[عراق]] بیشتر محسوس بود و بر حوزه علمیه کاظمین تأثیر منفی می‌گذاشت، این حوزه تاکنون تداوم داشته و اکثر بحرانها را پشت سرگذاشته است. در دوران تسلط دولت عثمانی بر عراق آزادی حوزه علمیه کاظمین نسبت به حوزه علمیه نجف و کربلا بسیار محدود بوده است. اما این شرایط مانع ظهور علما و فقهای بزرگی از خاندانهای صدر، خالصی، شبر، آل مظفر، و آل یاسین نشده است و دهها شخصیت و مرجع از این خاندانهای علمی مقیم کاظمین ظهور و بروز داشتند.


مهمترین مدارس علمی کاظمین عبارتند از: مدرسه سید حیدر؛ مدرسه آیت‌الله شیخ مهدی خالصی و ؛ مدرسه سید محسن اعرجی<ref name=":2" />.
مهمترین مدارس علمی کاظمین عبارتند از:  
 
* مدرسه سید حیدر؛  
* مدرسه آیت‌الله شیخ مهدی خالصی و؛
* مدرسه سید محسن اعرجی<ref name=":2" />.


=== حوزه علمیه بصره ===
=== حوزه علمیه بصره ===
حوزه علمیه بصره از حوزه‌های علمیه کهن جهان تشیع است که به عصر ائمه اطهار (ع) بر می‌گردد. این حوزه در طول فعالیت خود در سیزده قرن گذشته نوسان شدیدی داشته است ولی هیچگاه فعالیت آن بطور کامل متوقف نگردید. در این راستا می‌توان به سه دوره متفاوت از فعالیت حوزه علمیه بصره اشاره کرد. در دوره نخست از حوزه علمیه بصره به اصحاب رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) بر می خوریم که نور هدایت را در آن سامان پرفروغ نگاه داشته اند این دوره از قرن اول تا سوم دوام یافته است. با توجه به تعداد اصحاب امامان شیعه(ع) در بصره باید حوزه علمیه آن را یکی از پر رونق ترین حوزه های حدیثی شمرد که راویان دیگر شهرها برای اخذ حدیث به آنجا سفر کرده و روایات ائمه(ع) را از اصحاب دریافت می داشتند. البته گرایش به مذهب تشیع در این شهر حالت تدریجی داشت و هنوز در عصر جعفری افرادی بودند که احادیث منقول از رجال اهل سنت را به احادیث امام صادق(ع) ترجیح می دادند لکن رفته رفته حوزه بصره خود یکی از مهترین مراکز حدیثی شیعه گردید.«محمد بن زکریا بن دینار جوهری غلابی بصری» که حدود 298 هجری وفات یافته از جمله علمای فقه و حدیث این دوره است که نجاشی از وی به بزرگی یاد کرده است.
حوزه علمیه بصره از حوزه‌های علمیه کهن جهان تشیع است که به عصر ائمه اطهار (ع) بر می‌گردد. این حوزه در طول فعالیت خود در سیزده قرن گذشته نوسان شدیدی داشته است ولی هیچگاه فعالیت آن بطور کامل متوقف نگردید. در این راستا می‌توان به سه دوره متفاوت از فعالیت حوزه علمیه بصره اشاره کرد. در دوره نخست از حوزه علمیه بصره به اصحاب رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) بر می خوریم که نور هدایت را در آن سامان پرفروغ نگاه داشته اند این دوره از قرن اول تا سوم دوام یافته است. با توجه به تعداد اصحاب امامان شیعه(ع) در بصره باید حوزه علمیه آن را یکی از پر رونق ترین حوزه های حدیثی شمرد که راویان دیگر شهرها برای اخذ حدیث به آنجا سفر کرده و روایات ائمه(ع) را از اصحاب دریافت می داشتند. البته گرایش به مذهب تشیع در این شهر حالت تدریجی داشت و هنوز در عصر جعفری افرادی بودند که احادیث منقول از رجال اهل سنت را به احادیث [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82(%D8%B9) امام صادق(ع)] ترجیح می دادند لکن رفته رفته حوزه بصره خود یکی از مهترین مراکز حدیثی شیعه گردید.«محمد بن زکریا بن دینار جوهری غلابی بصری» که حدود 298 هجری وفات یافته از جمله علمای فقه و حدیث این دوره است که نجاشی از وی به بزرگی یاد کرده است.


دوره دوم حوزه علمیه بصره از قرن چهارم آغاز تا قرن هشتم تداوم یافته است.این حوزه به جهت واقع شدن در راه مکه زائران دانشمند بسیاری را به خود پذیرفته و با علوم اهل بیت آنان را سیراب ساخته است. عبد العزیز بن یحیی بن سعید بصری  از محدثین قرن چهارم این دوره است که فقه و حدیث را از علمای عصر خویش فرا گرفت و از محمد بن عطیه اخذ حدیث نمود محمد بن ابراهیم بن اسحاق از جمله شاگردان اوست که مشایخ شیخ صدوق محسوب می شود. شریف ابوطالب مظفر فرزند جعفر بن مظفر علوی سمرقندی بصری  نیز از دانشمندان قرن چهارم بصره است که حدیث را از جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی  و جعفر بن محمد به نقل «عمرکی بن علی بوفکی روایت می کند. وی از مشایخ شیخ صدوق (متوفی 381 ق.) است و از سلسله اسانید کتاب امالی و کمال الدین اوست.
دوره دوم حوزه علمیه بصره از قرن چهارم آغاز تا قرن هشتم تداوم یافته است.این حوزه به جهت واقع شدن در راه مکه زائران دانشمند بسیاری را به خود پذیرفته و با علوم اهل بیت آنان را سیراب ساخته است. عبد العزیز بن یحیی بن سعید بصری  از محدثین قرن چهارم این دوره است که فقه و حدیث را از علمای عصر خویش فرا گرفت و از محمد بن عطیه اخذ حدیث نمود محمد بن ابراهیم بن اسحاق از جمله شاگردان اوست که مشایخ شیخ صدوق محسوب می شود. شریف ابوطالب مظفر فرزند جعفر بن مظفر علوی سمرقندی بصری  نیز از دانشمندان قرن چهارم بصره است که حدیث را از جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی  و جعفر بن محمد به نقل «عمرکی بن علی بوفکی روایت می کند. وی از مشایخ شیخ صدوق (متوفی 381 ق.) است و از سلسله اسانید کتاب امالی و کمال الدین اوست.
خط ۱۰۳: خط ۱۳۲:
عمر حوزه سامرا کوتاه بود و از آغاز تا پایان، بیش از ۲۰ سال طول نکشید. وجود میرزای شیرازی در بقا و دوام این حوزه نقش اصلی را ایفا می‌کرد لذا با فوت او اکثریت علما و شیعیان به کربلا و نجف عزیمت کردند. علمایی همچون سیدحسن صدر، سیدمحسن امین، شرف الدین عاملی، محمد جواد بلاغی، شیخ محسن شراره، آقا بزرگ تهرانی، علامه امینی، محمدرضا مظفر و هم چنین برخی از خاندان کاشف الغطاء از فارغ التحصیلان مکتب سامرا بودند<ref name=":3" />.
عمر حوزه سامرا کوتاه بود و از آغاز تا پایان، بیش از ۲۰ سال طول نکشید. وجود میرزای شیرازی در بقا و دوام این حوزه نقش اصلی را ایفا می‌کرد لذا با فوت او اکثریت علما و شیعیان به کربلا و نجف عزیمت کردند. علمایی همچون سیدحسن صدر، سیدمحسن امین، شرف الدین عاملی، محمد جواد بلاغی، شیخ محسن شراره، آقا بزرگ تهرانی، علامه امینی، محمدرضا مظفر و هم چنین برخی از خاندان کاشف الغطاء از فارغ التحصیلان مکتب سامرا بودند<ref name=":3" />.


فعالیتهای حوزه علمیه سامرا را می‌توان به چندین دوره تقسیم کرد. دوره اول حوزه علمیه سامرا با ورود امام هادی و امام حسن عسکری(ع) به این شهر آغاز می شود که امام به صورت حضوری و مکاتبه ای به نشر معارف الهی می پرداخت و تعیین وکلا و نمایندگان از طرف ایشان در شهرهای مختلف ایران و عراق و حجاز در حکم گسیل دانشمندان به حوزه های جدید شیعی بود. در مکتب امام هادی(ع) به نکات زیر برمی خوریم: اصالت قرآن؛ نشر کلام شیعی؛ نشر فرهنگ دعا و زیارت و؛ برخورد قاطع با دشمن عقیدتی و سیاسی. امام علی النقی(ع) با توجه به ماجرای مرموز صوفیه در عصر خویش که مردم را از حضور سیاسی و عبادت واقعی دور می دارند با نشر فرهنگ دعا و زیارت و با عرفان ناب شیعی به ستم ستیزی و دشمن شناسی می پردازد و لزوم دوستی اهل بیت عصمت را یاد آور می شود<ref name=":4">پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، حوزه علمیه سامرا، (1385/05/03)، قابل بازیابی از:
فعالیتهای حوزه علمیه سامرا را می‌توان به چندین دوره تقسیم کرد. دوره اول حوزه علمیه سامرا با ورود [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%82%DB%8C_%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C(%D8%B9) امام هادی] و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D8%B9%D8%B3%DA%A9%D8%B1%DB%8C(%D8%B9) امام حسن عسکری(ع)] به این شهر آغاز می شود که امام به صورت حضوری و مکاتبه ای به نشر معارف الهی می پرداخت و تعیین وکلا و نمایندگان از طرف ایشان در شهرهای مختلف ایران و عراق و حجاز در حکم گسیل دانشمندان به حوزه های جدید شیعی بود. در مکتب [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%82%DB%8C_%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C(%D8%B9) امام هادی(ع)] به نکات زیر برمی خوریم:  
 
* اصالت [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]؛
* نشر کلام شیعی؛  
* نشر فرهنگ دعا و زیارت و؛  
* برخورد قاطع با دشمن عقیدتی و سیاسی.  
 
[https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%82%DB%8C_%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C(%D8%B9) امام علی النقی(ع)] با توجه به ماجرای مرموز صوفیه در عصر خویش که مردم را از حضور سیاسی و عبادت واقعی دور می دارند با نشر فرهنگ دعا و زیارت و با عرفان ناب شیعی به ستم ستیزی و دشمن شناسی می پردازد و لزوم دوستی [[مکتب اهل بیت و پیروان آن در عراق|اهل بیت]] عصمت را یاد آور می شود<ref name=":4">پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، حوزه علمیه سامرا، (1385/05/03)، قابل بازیابی از:


https://hawzah.net/fa/Article/View/5936</ref>.
https://hawzah.net/fa/Article/View/5936</ref>.


[https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%82%DB%8C_%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C(%D8%B9) امام علی النقی(ع)] پس از بیست سال تبعید در سامرا در سال 254 هجری با زهر به شهادت می رسد و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D8%B9%D8%B3%DA%A9%D8%B1%DB%8C(%D8%B9) امام حسن عسکری(ع)] [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%AA امامت] امت رابر عهده می گیرد دوره [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%AA امامت] [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D8%B9%D8%B3%DA%A9%D8%B1%DB%8C(%D8%B9) امام حسن عسکری(ع)] همه در سامرا سپری شده است و از این رو به ایشان «عسکری» می گویند حضور امام در این شهر می توانست برای حوزه علمیه سامرا نقش آفرین باشد لیکن امام همواره تحت نظر بود و شیعیان کمتر می توانستند با ایشان ملاقات کنند. پس از شهادت [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D8%B9%D8%B3%DA%A9%D8%B1%DB%8C(%D8%B9) امام حسن عسکری(ع)] [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86(%D8%B9%D8%AC) حضرت مهدی(عج)] به [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%AA امامت] رسید که دوران [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%AA امامت] ایشان به دو عصر غیبت صغری و کبری منجر گردید و در عصر غیبت صغری نواب خاص ایشان عموما در بغداد سکنی گزیدند و حوزه سامرا از رونق افتاد<ref name=":4" />.


امام علی النقی(ع) پس از بیست سال تبعید در سامرا در سال 254 هجری با زهر به شهادت می رسد و امام حسن عسکری(ع) امامت امت رابر عهده می گیرد دوره امامت امام حسن عسکری(ع) همه در سامرا سپری شده است و از این رو به ایشان «عسکری» می گویند حضور امام در این شهر می توانست برای حوزه علمیه سامرا نقش آفرین باشد لیکن امام همواره تحت نظر بود و شیعیان کمتر می توانستند با ایشان ملاقات کنند. پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) حضرت مهدی(عج) به امامت رسید که دوران امامت ایشان به دو عصر غیبت صغری و کبری منجر گردید و در عصر غیبت صغری نواب خاص ایشان عموما در بغداد سکنی گزیدند و حوزه سامرا از رونق افتاد<ref name=":4" />.
در دوره دوم هر چند شهر سامرا خالی از رجال علم نبوده و همواره مورد توجه شیعه بوده است لیکن به سبب توجه خاص عباسیان به این شهر نواب [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86(%D8%B9%D8%AC) امام زمان(ع)] از حوزه علمیه سامرا به بغداد رفته برای برخی از شهرهای مهم شیعی نیز نمایندگانی انتخاب کردند بدین ترتیب حوزه سامرا پس از غیبت صغری به رکود علمی رسید<ref name=":4" />.
 
در دوره دوم هر چند شهر سامرا خالی از رجال علم نبوده و همواره مورد توجه شیعه بوده است لیکن به سبب توجه خاص عباسیان به این شهر نواب امام زمان(ع) از حوزه علمیه سامرا به بغداد رفته برای برخی از شهرهای مهم شیعی نیز نمایندگانی انتخاب کردند بدین ترتیب حوزه سامرا پس از غیبت صغری به رکود علمی رسید<ref name=":4" />.


دروه سوم با ورود حضرت آیه الله العظمی میرزا سید محمد حسن شیرازی (قدس سره) به شهر سامرا آغاز می گردد. ایشان در سال 1287 هجری به زیارت خانه خدا مشرف شد و در این سفر قصد اقامت در مدینه منوره را داشت که میسر نشد و به نجف اشرف بازگشت سپس قصد نمود تا در مشهد الرضا(ع) اقامت نماید ولی ممکن نشد بالاخره در شعبان 1290 هجری به شهر مقدس سامرا مهاجرت نمود با هجرت میرزای شیرازی به سامرا حوزه علمیه این شهر پس از گذشت سالهای متمادی مرکز اسلام و بزرگ دانشگاه علوم اسلامی شیعه امامیه گردید. علامه محقق شیخ آقا بزرگ تهرانی دانش پژوهان مکتب میرزای شیرازی را که به تحصیل و تحقیق مشغول بودند بالغ بر سیصد و هفتاد نفر نام برده است<ref name=":4" />.
دروه سوم با ورود حضرت آیه الله العظمی میرزا سید محمد حسن شیرازی (قدس سره) به شهر سامرا آغاز می گردد. ایشان در سال 1287 هجری به زیارت خانه خدا مشرف شد و در این سفر قصد اقامت در مدینه منوره را داشت که میسر نشد و به نجف اشرف بازگشت سپس قصد نمود تا در [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF مشهد الرضا(ع)] اقامت نماید ولی ممکن نشد بالاخره در شعبان 1290 هجری به شهر مقدس سامرا مهاجرت نمود با هجرت میرزای شیرازی به سامرا حوزه علمیه این شهر پس از گذشت سالهای متمادی مرکز اسلام و بزرگ دانشگاه علوم اسلامی شیعه امامیه گردید. علامه محقق شیخ آقا بزرگ تهرانی دانش پژوهان مکتب میرزای شیرازی را که به تحصیل و تحقیق مشغول بودند بالغ بر سیصد و هفتاد نفر نام برده است<ref name=":4" />.


==== کتابخانه‌های حوزه سامرا ====
==== کتابخانه‌های حوزه سامرا ====
کتابخانه‌های بزرگ و زیادی در طول تاریخ در حوزه علمیه سامرا بوده است تعدادی از کتابخانه‌های عمومی و خصوصی سامرا به شرح ذیل است:
کتابخانه‌های بزرگ و زیادی در طول تاریخ در حوزه علمیه سامرا بوده است تعدادی از کتابخانه‌های عمومی و خصوصی سامرا به شرح ذیل است:


*    کتابخانه عمومی امام هادی(ع) «مکتبه الامام الهادی العامه؛
*    کتابخانه عمومی امام هادی(ع) «مکتبه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%82%DB%8C_%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C(%D8%B9) الامام الهادی] العامه؛
*    کتابخانه عمومی احمد راوی «مکتبه احمد الراوی العامه؛
*    کتابخانه عمومی احمد راوی «مکتبه احمد الراوی العامه؛
*    کتابخانه عمومی سید محمد حسن شیرازی «مکتبه المجدد الشیرازی العامه؛
*    کتابخانه عمومی سید محمد حسن شیرازی «مکتبه المجدد الشیرازی العامه؛
خط ۱۲۵: خط ۱۶۰:
*    کتابخانه شیرازی مکتبه الشیرازی؛
*    کتابخانه شیرازی مکتبه الشیرازی؛
*    کتابخانه محمد تقی الشیرازی مکتبه المحمد تقی الشیرازی؛
*    کتابخانه محمد تقی الشیرازی مکتبه المحمد تقی الشیرازی؛
*    کتابخانه حاجی نوری، این کتابخانه که مملو از کتاب‌های خطی بود از سامرا به نجف انتقال یافت و پس از درگذشت محدث نوری پراکنده شد، چنان‌که برخی از آنها را آیت الله بروجردی از ورثه حاجی نوری خرید و به کتابخانه مسجد اعظم قم اهداء کرد؛
*    کتابخانه حاجی نوری، این کتابخانه که مملو از کتاب‌های خطی بود از سامرا به نجف انتقال یافت و پس از درگذشت محدث نوری پراکنده شد، چنان‌که برخی از آنها را [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A2%DB%8C%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%AF%DB%8C آیت الله بروجردی] از ورثه حاجی نوری خرید و به کتابخانه مسجد اعظم [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 قم] اهداء کرد؛
*    کتابخانه میرزا نجم الدین جعفر فرزند میرزا محمد طهرانی؛
*    کتابخانه میرزا نجم الدین جعفر فرزند میرزا محمد طهرانی؛
*    کتابخانه میرزا محمد طهرانی عسکری؛
*    کتابخانه میرزا محمد طهرانی عسکری؛
خط ۱۳۴: خط ۱۶۹:
*    مکتبه زعین ثوره العشرین؛
*    مکتبه زعین ثوره العشرین؛
*    کتابخانه حسینیه کربلائی‌های مقیم سامرا، «مکتبه حسینیه الکربلائیه؛
*    کتابخانه حسینیه کربلائی‌های مقیم سامرا، «مکتبه حسینیه الکربلائیه؛
*    کتابخانه حسینیه آیت الله بروجردی «مکتبه حسینیه الامام البروجردی؛
*    کتابخانه حسینیه آیت الله بروجردی «مکتبه حسینیه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A2%DB%8C%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%AF%DB%8C الامام البروجردی]؛
*    مکتبه العلامه الشیخ عبود<ref name=":3" />.
*    مکتبه العلامه الشیخ عبود<ref name=":3" />.


خط ۱۴۵: خط ۱۸۰:
== نویسنده مقاله ==
== نویسنده مقاله ==
محمدعلی خوش‌طینت
محمدعلی خوش‌طینت
[[رده:مکتب اهل بیت (علیهم السلام)]]
[[رده:حوزه های علمیه پیروان اهل بیت(علیهم السلام)]]
[[رده:مساجد، حسینیه ها و مراکز تبلیغی – دینی و آموزشی پیروان اهل بیت(علیهم السلام]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ مهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۰۶:۱۱

نهادهای شیعی در عراق شامل حوزه‌های علمیه، مدارس، مساجد، حسینیه‌ها و سایر مراکز تبلیغی و آموزشی است. این نهادها در تداوم مکتب اهل بیت (ع)  و بلوغ جامعه شیعی نقش مهمی در طول تاریخ داشته و به حفظ این مکتب در برابر فشارها و محدودیتهای بیرونی کمک کرده است. ضمن اینکه در دوره جدید این نهادها همچنان برخی کارکردهای پیشین را حفظ کرده و رهبران شیعی در تلاشند تا وظایف و نقش نهادها را با محیط فرهنگی- اجتماعی نوین این کشور انطباق دهند.

پیشینه حوزه‌های علمیه شیعی در عراق

آموزش غیر رسمی دینی در عراق بویژه در میان علمای شیعی توانسته است حوزه نسبتاً پر نفوذی در جامعه عراق ایجاد کند. البته در این میان حوزه‌های مذهبی اهل تسنن همگی در چارچوب رسمی وزیر نظر دولت شکل گرفته و اکثر آنها به وزارت اوقاف وابسته بوده است. حوزه‌های علمیه شیعی در عراق به منزله یک دانشگاه علمی است که قدمتی بیش از هزار سال دارد. این حوزه در سال 448 هجری یعنی حدود هزار سال پیش توسط شیخ طائفه طوسی بنیان گزاری شد. این حوزه ابتدا در بغداد شروع به کار کرد اما پس از بروز اختلافات فرقه‌ای که به سوزندان کتابخانه‌ها انجامید، به حوزه نجف اشرف منتقل شد و از آن هنگام تاکنون هزاران عالم، محقق و فقیه را به جهان اسلام عرضه کرده است[۱].

در دوران چند صد ساله سلطه عثمانیها بر عراق، حوزه علمیه با دنیایی از محدودیت روبرو شد و با سلطه یافتن صفویها در ایران، بسیاری از علما از عراق به ایران مهاجرت کردند و به همین علت حوزه‌های قم و اصفهان اعتبار بیشتری یافت. طی سالهای 1508 تا 1533 و 1633 تا 1638 که خاک فعلی عراق بخشی از دولت صفوی شد، علمای شیعی بین دو حوزه نجف و اصفهان تردد می‌کردند[۲]. از قرن هجدهم پس از اشغال ایران توسط اشرف افغان، علمای شیعه ایران بار دیگر به عراق مهاجرت کردند. در این برهه ساختار اجتماعی عراق در شهرهای کربلا، نجف، بغداد و بصره به شدت تحت تأثیر فرهنگ و زبان فارسی قرار گرفت و زبان فارسی زبان دوم مردم این شهرها بود. از لحاظ مکتب و مشرب فکری، علمای ایران عموماً اصولی بوده در حالیکه اخباریها بر حوزه‌های عراق غلبه پیدا کرده بودند[۳].

با سقوط دولت عثمانی و اشغال عراق از سوی بریتانیا، علمای شیعه به مردم دستور جهاد در برابر استعمارگران کافر را صادر کردند که این قیام ابتدا به پیروزی رسید و نیروهای انگلیسی را وادار به عقب‌نشینی از خاک عراق کرد. ولی پس از تجدید قوای انگلیس، انقلابیون عراقی شکست خوردند و به همین علت انگلیسیها از همان آغاز تسلط بر عراق با شیعه، حوزه علمیه و مراجع دینی رابطه خوبی نداشتند و با بهانه‌های مختلف حوزه را تحت فشار قرار می‌دادند. یکی از مهمترین اقدامات انگلیس علیه حوزه، تبعید بسیاری از علما و مراجع نجف به مرز خسروی در دهه 1920 است که اینگونه رفتارها از رونق حوزه کاست. با این فشارهای سیاسی حوزه علمیه عراق به درون خزید و صرفاً برخی از علما از جمله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء در مقابل فشارهای سیاسی دولت ایستادگی کرد. در این دوره در نتیجه شرایط سیاسی، حوزه علمیه از طریق تدریس و پرورش روحانیون، نقش اجتماعی و فرهنگی خود را ادامه داد ولی نقش سیاسی حوزه به شدت محدود گردید.

با ظهور مرجعیت عامه آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم، حوزه علمیه نجف به جذب طلاب جوان از کشورهای مختلف از جمله لبنان، افغانستان، پاکستان، هند و ایران گرایش یافت و اینگونه حوزه نجف بیش از هر زمان ویژگی حوزه علمی بین‌المللی پیدا کرد. همزمان شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر کوشید تا با تغییر روحیه فرهنگی ـ سیاسی طلاب، زمینه را برای انقلابی شدن حوزه فراهم سازد[۳]. فشارهای گوناگون رژیم بعثی بر ضد حوزه آن را آماده انفجار و قیام کرد. پس از ناکامی انتفاضه شعبانیه در سال 1991 حوزه آسیب جدی خورد و فعالیت آن برای مدت شش ماه به طور کامل تعطیل گردید و موج جدیدی از درون گرایی بر حوزه متولی شد.

بودجه حوزه علمیه همواره از حقوق شرعیه و هدایای مؤمنین تأمین می‌شد و عالی‌ترین مرجع شیعیان مستقر در نجف اشرف عملاً سرپرستی مالی و اداری حوزه را بر عهده داشت. به یمن این استقلال مالی، حوزه توانسته است تا حد زیادی در مقابله با فشارهای سیاسی دولت ایستادگی کند. به رغم این موقعیت ممتاز حوزه، از زمان استقرار حزب بعث در عراق، تعداد زیادی از علمای شیعی طی چهار مرحله از عراق اخراج شدند[۴] (1970، 1976، 1980 و 1991). علاوه بر سیاست تبعید و اخراج علما از عراق، دولت مرکزی تمهیدات دیگری نیز برای محدود کردن فعالیت حوزه به کار می‌گرفت.

پس از آنکه در سال 1982 کفه جنگ به نفع ایران چربید، دولت با بهره‌گیری از احساسات ملی، کوشید تا پیوند دیرینه میان عشایر و مرجعیت را سست کند. در این سیاست دولت از تبار ایرانی بسیاری از مراجع نجف استفاده و آنها را وابسته به ایران عنوان می‌کرد. همچنین دولت همزمان با تخصیص بودجه و توزیع اسلحه میان عشایر عرب موافق سیاستهای رسمی، مخالفان را بازداشت می‌کرد و این سیاست با استفاده از فضای سیاسی تا حدی تأثیرگذار بوده است. در کنار مجموعه این سیاستها، دولت همواره با متهم کردن علما یا وابستگان آنها به جاسوسی، به بازداشت آنها دست می‌زد. در سال 1969 دولت بعثی، سید مهدی حکیم فرزند آیت‌الله العظمی حکیم و سید حسن شیرازی فرزند میرزای شیراز از مراجع کربلا را به اتهام جاسوسی برای اسرائیل بازداشت کرد. واکنش حوزه و علمای برجسته آن در برابر سیاستهای ظالمانه دولت ابتدا جنبه فکری داشت اما به تدریج و با افزایش فشارهای دولت بر ضد حوزه، این واکنشها جلوه‌های دیگری یافت و در دوران مرجعیت شهید صدر به تدریج ماهیت مبارزاتی و مکتبی انقلابی پیدا کرد[۵].

در سال 1948 حوزه علمیه نجف اشرف حدود هفت تا هشت هزار طلبه داشت ولی تداوم فشارهای سیاسی بر ضد حوزه، این تعداد را در اوایل دهه 90 19به حدود 600 طلبه تقلیل داد که در این فرآیند چندین عامل نقش داشت. شهادت آیت‌الله صدر و خواهرشان بنت‌الهدی، مصادره اموال حوزه از جمله بودجه تأسیس دانشگاه کوفه، منع چاپ و انتشار کتب دینی از جمله رساله مراجع، از مهمترین عوامل تأثیرگذار در این فرآیند بشمار می‌آید[۶]. دامنه سخت‌گیریهای دولت در زمینه انتشارات در اواسط دهه هشتاد به حدی تشدید شد که اداره سانسور وزارت فرهنگ حتی از نشر کتب صرف و نحو ممانعت بعمل می‌آورد و از چاپ مجدد شرح ابن عقیل بر الفیه بن مالک جلوگیری کرد و طلاب و روحانیون جوان ناچار بودند از جزوه‌های دست نویس و پای کپی استفاده کنند[۶].

پس از سقوط صدام در سال ۲۰۰۳، مرجعیت شیعه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین  نهادها و بازیگران در روند دموکراتیک عراق ظاهر شد. آیت‌الله سیستانی نقشی اساسی در طراحی فرآیند سیاسی جدید عراق ایفا کرد که از جمله شامل تأکید بر برگزاری انتخابات آزاد، حمایت از تدوین قانون اساسی جدید و عدم پذیرش اشغالگری آمریکا و درخواست خروج نیروهای خارجی بوده است. همچنین مرجعیت از فساد و دخالت احزاب در امور دولتی انتقاد کرده و خواستار حکومتی بر اساس شایسته‌سالاری و عدالت اجتماعی شده است. علاوه بر این مرجعیت در مقابله با بحران‌های امنیتی و سیاسینقش داشته است. فتوای جهاد کفایی علیه داعش در سال 2014 باعث تشکیل حشد الشعبی شد که در شکست داعش نقش کلیدی ایفا کرد.ضمن اینکه مواضع مرجعیت در  مدیریت تنش‌های داخلی، حمایت از اعتراضات مردمی علیه فساد و ناکارآمدی دولت و مخالفت با استفاده از خشونت علیه معترضان نقش داشته است[۷][۸].

حوزه علمیه نجف

بی‌تردید ورود شیخ طوسی (385ـ460)‏ به نجف، نقطه عفطی در شکل‌گیری و پختگی حوزه علمیه نجف بشمار می‌رود. در قرن چهارم و پنجم هجری قم و ری از یک سو و بغداد از دیگر سو دو قطب علمی عالم تشیع بودند. کلینی، شیخ صدوق و پدرش ابن قولویه از چهره‌های حوزه علمیه قم و ری، و شیخ مفید، سید مرتضی، سید رضی و شیخ طوسی قطب‌های علمی حوزه بغداد بودند. رشد و شکوفایی حوزه علمیه بغداد، ریشه در حضور آل بویه در قدرت در سالهای 321 تا 447 هجری قمری در عراق دارد. آل بویه شیعه و عالم پرور بودند و در گسترش علوم اسلامی نقش به سزائی داشتند، پس از بر افتادن حکومت این خاندان و ورود طغرل. سلجوقی به بغداد در سال 447 فتنه و آشوب میان شیعیان و اهل تسنن پدید آمد و این شهر شاهد خونریزیهای فرقه‌ای بسیاری بود و حرم مطهر کاظمین علیها السلام و حوزه علمی شیعه بغداد به آتش کشیده شد و این وقایع حوزه علمیه بغداد را به افول برد.

شیخ طوسی در سال 447 هـ به دلیل تخریب و آتش‌سوزی منزلش در بغداد به نجف رحل اقامت افکند و به این ترتیب حوزه علمیه نجف بنا نهاده شد. از آن تاریخ تاکنون حوزه علمیه نجف جز برخی ادوار کوتاه تاریخی، مرکز با نشاط و پر اقتدار علوم اسلامی شیعی بوده و صدها متفکر و مرجع دینی را به عالم اسلام ارائه داده است که هر یک تأثیر فراوانی بر جوامع اسلامی و فرهنگ بشری گذارده‌اند به طوری که بی هیچ مبالغه و گزافه گویی و از روی انصاف باید گفت که نجف از مهم‌ترین مراکز علمی جهان در تاریخ هزار ساله اخیر بوده است.

ظهور اخباری‌گری، موجبات ضعف اجتهاد را پدید آورد و تمرکز علمی حوزه را به سمت کربلا سوق داد. با ظهور وحید بهبهانی (1118ـ1205 هـ) نهضت اخباری گری رو به افول گذارد و تحولات شگرف و اساس در حوزه نجف روی داد. مهمترین علما و مراجع حوزه نجف عبارتند از:

  • علامه بحرالعلوم (1155ـ1212 هـ)؛
  • کاشف الغطاء (1156ـ1228 هـ)؛
  • سید علی طباطبائی صاحب ریاض (1161ـ1231 هـ)؛
  • میرزای قمی (1150ـ1231 هـ)؛
  • سید محسن اعرجی (1242 هـ)؛
  • شیخ محمدتقی اصفهانی صاحب حاشیه (1185ـ1248 هـ)؛
  • شیخ محمد حسین اصفهانی صاحب فصول (1261 هـ)؛
  • سید ابراهیم قزوینی صاحب ضوابط (1266ـ1214 هـ) و
  • سرانجام شیخ مرتضی انصاری (1214ـ1281 هـ) که باید آنها را از درخشان‌ترین عالمان دینی نجف شمرد که بعد از اخباریها سهم بسیاری در شکوفایی این حوزه داشتند.

پس از شیخ انصاری نیز علمای بسیار بزرگی در نجف درخشیدند که از آن جمله میرزای رشتی (1234ـ1312 هـ)، شیخ هادی طهرانی (1253ـ1321 هـ)، آخوند خراسانی (1255ـ1329 هـ)، میرزای نائینی (1277ـ1355 هـ)، آقا ضیاءالدین عراقی (1278ـ1361 هـ)، و شیخ محمد حسین اصفهانی (1296ـ1361 هـ) است.

در دوران معاصر نیز باید از شخصیت‌های علمی نظیر آیت‌الله سید ابوالقاسم خوئی (1317ـ1413 هـ)، امام خمینی (1320ـ1410 هـ) و شهید سید محمدباقر صدر (1353ـ1400 هـ) نام برد. بی‌شک اگر تسلط حزب بعث بر عراق و تلاش گسترده آنان در اضمحلال و نابودی حوزه نجف نبود، امروز با دریایی از شکوفایی، اعتلا و اقتدار علمی در این حوزه شریف رو به رو بودیم. امروزه آیت‌الله سید علی سیستانی زعیم حوزه علمیه نجف در تلاش است تا این حوزه را دوباره بازسازی کند تا رونق گذشته خود را باز یابد[۹].

مهمترین مدارس علمی نجف اشرف عبارتند از:

  1. مدرسه الصحن الکبری: این مدرسه در صحن شریف حرم مطهر امیرالمؤمنین (ع) است که در سال 1042 هـ توسط شاه صفی در دو طبقه در صحن شریف بنا نهاده شد. صحن شرقی و شمالی آن هر کدام 15 حجره دارد و دو صحن غربی و جنوبی آن هر کدام دارای 14 حجره است. به طبقه فوقانی این حجره‌ها مدرسه صحن و به حجره‌های شمالی آن مدرسه غرویه می‌گفته‌اند.
  2. مدرسه مرتضویه که زیر نظر سید حیدر املی بوده است.
  3. مدرسه مقداد سیوری یا مدرسه سلیمیه ساخته یکی از شاگردان شهید اول است.
  4. مدرسه ملا شیخ عبدالله که اکنون خراب شده است.
  5. مدرسه کاشف الغطاء که مزار خاندان کاشف الغطاء هم در آنجاست.
  6. مدرسه شیخ مهدی که آن را شیخ مهدی بن شیخ علی آل کاشف الغطاء در سال 1284 هـ بنا کرد و پشت مسجد شیخ طوسی واقع است. اکنون این مدرسه، مهدیه نام گرفته است.
  7. مدرسه قوام که در سال 1300 هـ توسط قوام الملک فتحعلی خان شیرازی ساخته شده و اکنون بعنوان مدرسه رسول اعظم شناخته شده است.
  8. مدرسه ایروانی که حاج مهدی ایروانی در سال 1307 هـ آن را مخصوص طلاب ترک زبان ساخت.
  9. مدرسه قزوینی که آن را حاج محمد آغا امین قزوینی در سال 1324 بنا نهاد.
  10. مدرسه بادکوبی که حاج نقی بادکوبی در سال 1325 هـ بنا کرد، ولی در سال 1383 هـ با احداث خیابان زین‌العابدین (ع) این مدرسه تخریب شد.
  11. مدرسه هندی که در شمال مدرسه قوام واقع شده و مخصوص طلاب هندی است.
  12. مدرسه شربیانی که در سال 1327 هـ به دست مرحوم فاضل شربیانی در محله خویش بنا گردید.
  13. مدارس صغیره و کبیره حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی که در سال 1412 هـ به دست بعثی‌ها تخریب شد.
  14. مدارس سه گانه کبرا، وسطا و صغرای آخوند خراسانی که به ترتیب در سالهای 1312، 1326 و 1328 بنا شده‌اند.
  15. مدرسه سید کاظم یزدی که در سال 1325 هـ بنا شده‌ و از معماری بسیار زیبا و هنری برخوردار است.
  16. جامعه النجف الاشرف که مرحوم کلانتر آن را در سال 1382 هـ ساخت. این مرکز که در اطراف نجف و در مسیر کوفه واقع است پنج هزار متر مربع مساحت دارد و دارای چهار طبقه و 280 حجره و سه مدرسه و یک کتابخانه مرکزی است.
  17. مدارس کبرا و صغرای مرحوم آیت‌الله بروجردی.
  18. مدرسه بخاری.
  19. مدرسه شبریه[۱۰].

مهمترین مساجد که بعنوان مراکز حوزه‌ای شناخته شده‌اند، عبارتند از:

  • جامع ‌الشیخ الطوسی؛
  • مسجد خضراء (متداخل با صحن شریف)؛
  • مسجد شیخ انصاری؛
  • مسجد هندی که زمان امام خمینی (ره) از آن بعنوان محل تدریس استفاده می‌کرد؛
  • مسجد عمران (متداخل با صحن شریف).

مهمترین کتابخانه‌های نجف عبارتند از:

حوزه علمیه کربلا

تأسیس این حوزه علمیه به عصر ائمه معصومین (ع) بر می‌گردد و این حوزه دورانهای متفاوت شکوفائی و افول را پشت سر گذاشت. در مراحل اولیه این حوزه شاهد شخصیت‌های علمی متعددی بوده است مانند علامه نجاشی که از شاگردان شیخ مفید و از اساتید سید مرتضی علم الهدی و شیخ طوسی است. در دوره دوم این حوزه شاهد بروز شخصیتهای فقهی و رواثی بسیاری بوده است که ابن طاووس و شهید اول و ابن فهد حلی از برجسته‌ترین شخصیت‌های این دوره بشمار می‌ایند. در قرن یازدهم و دوزادهم نهضت علمی فراگیری در حوزه‌ علمیه کربلا آغاز گردید که در رأس این خیزش علمی سید وحید بهبهانی بود که با طرح مکتب اصولی خود موفق شد مکتب اخباری را به افول ببرد. هجرت میرزا محمدتقی شیرازی به کربلا در اواین قرن بیستم میلادی، حوزه علمیه این شهر را رونق داد. شیخ شیرازی از این شهر قیام 1920 مردم عراق را راهبری کرد و حوزه این شهر را قبله علما و فضلا ساخت. این حوزه در دوران حاکمیت حزب بعث به شدت آسیب دید و از رونق افتاد ولی پس از سقوط این رژیم تلاشهایی برای احیای این حوزه در حال انجام است تا این حوزه جایگاه گذشته خود را باز یابد[۱۱].

مهمترین مدارس علمی حوزه کربلا عبارتند از:

  • مدرسه سردار حسن خان؛
  • مدرسه صدر اعظم نوری؛
  • مدرسه زینبیه؛
  • مدرسه هندیه؛
  • مدرسه بادکوبه ـ ترک؛
  • مدرسه میرزا کریم شیرازی؛
  • مدرسه البقعه؛
  • مدرسه سلیمیه؛
  • مدرسه مهدیه؛
  • مدرسه هندیه صغری؛
  • مدرسه ابن فهد حلی؛
  • مدرسه مجاهد؛
  • مدرسه شریف العلماء؛
  • مدرسه بروجردی؛
  • مدرسه امام باقر (ع)؛
  • مدرسه حسنیه؛
  • مدرسه خطیب؛
  • مدرسه امام صادق (ع) و؛ 
  • مدرسه اکبریه[۱۱].

حوزه علمیه کاظمین

حوزه علمیه کاظمین بازمانده حوزه علمیه بغداد است که پایه‌گذار آن امام جعفر صادق (ع) است. این حوزه در عصر ائمه معصومین (ع) بسیار شکوفا بود و هزاران شاگرد در این حوزه‌ها درس می‌خواند. در دوره غیبت صغرای امام زمان (عج) نواب اربعه عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح، و علی السیمری این حوزه را اداره کرده و از میراث علمی تشیع صیانت کردند. مهمترین علمای تشیع مانند مفید، علامه سید مرتضی علم‌الهدی، شریف رضی و شیخ طوسی از علمای مهم این حوزه‌اند که پایه‌گذار بسیاری از علوم فقهی و شرعی هستند. مهمترین کتب روائی شیعه مانند کافی، استبصار، تهذیب و من لایحضره الفقیه در این شهر تألیف و تصنیف شده‌اند.

در سال 447 هـ به علت حمله طغرل بیک سلجوقی به بغداد و آغاز قتنه فرقه‌ای، این حوزه رو به افول رفت. ولی علیرغم شرایط سیاسی که در پایتخت عراق بیشتر محسوس بود و بر حوزه علمیه کاظمین تأثیر منفی می‌گذاشت، این حوزه تاکنون تداوم داشته و اکثر بحرانها را پشت سرگذاشته است. در دوران تسلط دولت عثمانی بر عراق آزادی حوزه علمیه کاظمین نسبت به حوزه علمیه نجف و کربلا بسیار محدود بوده است. اما این شرایط مانع ظهور علما و فقهای بزرگی از خاندانهای صدر، خالصی، شبر، آل مظفر، و آل یاسین نشده است و دهها شخصیت و مرجع از این خاندانهای علمی مقیم کاظمین ظهور و بروز داشتند.

مهمترین مدارس علمی کاظمین عبارتند از:

  • مدرسه سید حیدر؛
  • مدرسه آیت‌الله شیخ مهدی خالصی و؛
  • مدرسه سید محسن اعرجی[۱۱].

حوزه علمیه بصره

حوزه علمیه بصره از حوزه‌های علمیه کهن جهان تشیع است که به عصر ائمه اطهار (ع) بر می‌گردد. این حوزه در طول فعالیت خود در سیزده قرن گذشته نوسان شدیدی داشته است ولی هیچگاه فعالیت آن بطور کامل متوقف نگردید. در این راستا می‌توان به سه دوره متفاوت از فعالیت حوزه علمیه بصره اشاره کرد. در دوره نخست از حوزه علمیه بصره به اصحاب رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) بر می خوریم که نور هدایت را در آن سامان پرفروغ نگاه داشته اند این دوره از قرن اول تا سوم دوام یافته است. با توجه به تعداد اصحاب امامان شیعه(ع) در بصره باید حوزه علمیه آن را یکی از پر رونق ترین حوزه های حدیثی شمرد که راویان دیگر شهرها برای اخذ حدیث به آنجا سفر کرده و روایات ائمه(ع) را از اصحاب دریافت می داشتند. البته گرایش به مذهب تشیع در این شهر حالت تدریجی داشت و هنوز در عصر جعفری افرادی بودند که احادیث منقول از رجال اهل سنت را به احادیث امام صادق(ع) ترجیح می دادند لکن رفته رفته حوزه بصره خود یکی از مهترین مراکز حدیثی شیعه گردید.«محمد بن زکریا بن دینار جوهری غلابی بصری» که حدود 298 هجری وفات یافته از جمله علمای فقه و حدیث این دوره است که نجاشی از وی به بزرگی یاد کرده است.

دوره دوم حوزه علمیه بصره از قرن چهارم آغاز تا قرن هشتم تداوم یافته است.این حوزه به جهت واقع شدن در راه مکه زائران دانشمند بسیاری را به خود پذیرفته و با علوم اهل بیت آنان را سیراب ساخته است. عبد العزیز بن یحیی بن سعید بصری  از محدثین قرن چهارم این دوره است که فقه و حدیث را از علمای عصر خویش فرا گرفت و از محمد بن عطیه اخذ حدیث نمود محمد بن ابراهیم بن اسحاق از جمله شاگردان اوست که مشایخ شیخ صدوق محسوب می شود. شریف ابوطالب مظفر فرزند جعفر بن مظفر علوی سمرقندی بصری  نیز از دانشمندان قرن چهارم بصره است که حدیث را از جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی  و جعفر بن محمد به نقل «عمرکی بن علی بوفکی روایت می کند. وی از مشایخ شیخ صدوق (متوفی 381 ق.) است و از سلسله اسانید کتاب امالی و کمال الدین اوست.

شیخ آقا بزرگ تهرانی در قرن پنجم از نه دانشمند شیعه در بصره یاد می کند که شمار آنها در قرن ششم به پنج نفر و در قرن هفتم به سه نفر تقلیل می یابد و در قرن هشتم تنها از دو دانشمند شیعه یاد می کند و در قرن نهم نامی از عالمان شیعه نیست بدین ترتیب حوزه علمیه بصره که از عصر امامت به فعالیت پرداخته تا قرن هشتم به صورت مداوم به تربیت دانشمندان اسلامی و شیعی همت گمارده است چنانکه برخی از اساتید شیخ صدوق، نجاشی از این حوزه بودند و در واقع باید حوزه بصره را یکی از عمده ترین حوزه های علمیه شیعه در علوم حدیث شمرد.

دوره سوم با یک قرن وقفه از سده دهم هجری آغاز و تا دوره معاصر ادامه می یابد شیخ آقا بزرگ تهرانی در قرن دهم از یک نفر به نام «محمد تولانی »یاد می کند و نام دیگری در این قرن به چشم نمی خورد. لیکن در قرن یازدهم شمار عالمان شیعه در این دیار به شش تن می رسد که گویا از حوزه های دیگری چون «احساء» به این سرزمین نقل مکان کرده اند و البته دانشمندانی چون «احمد بن عبد الرضا بصری» نیز در این قرن به حوزه علمیه مشهد و سپس هندوستان مهاجرت کرده اند شیخ آقا بزرگ تهرانی در قرن دوازدهم نیز از پنج عالم شیعی در این دیار نام می برد که برخی از آنها از بحرین به آنجا آمده اند[۱۲].

حوزه علمیه سامراء

حوزه علمیه سامرا در شهر سامرا که در دوره‌ای یکی از مراکز علمی مهم شیعیان بود. در سال ۱۲۹۱ق. سید محمد حسن شیرازی در سامرا اقامت گزید و در آنجا حوزه علمیه تأسیس کرد. با حضور شاگردان و علمای بزرگ در سامرا، مکتب خاصی در فقه و اصول شکل گرفت که به مکتب سامرا شهرت یافت. فتوای تحریم تنباکو میرزای شیرازی از حوزه علمیه سامرا صادر شد[۱۳].

عمر حوزه سامرا کوتاه بود و از آغاز تا پایان، بیش از ۲۰ سال طول نکشید. وجود میرزای شیرازی در بقا و دوام این حوزه نقش اصلی را ایفا می‌کرد لذا با فوت او اکثریت علما و شیعیان به کربلا و نجف عزیمت کردند. علمایی همچون سیدحسن صدر، سیدمحسن امین، شرف الدین عاملی، محمد جواد بلاغی، شیخ محسن شراره، آقا بزرگ تهرانی، علامه امینی، محمدرضا مظفر و هم چنین برخی از خاندان کاشف الغطاء از فارغ التحصیلان مکتب سامرا بودند[۱۳].

فعالیتهای حوزه علمیه سامرا را می‌توان به چندین دوره تقسیم کرد. دوره اول حوزه علمیه سامرا با ورود امام هادی و امام حسن عسکری(ع) به این شهر آغاز می شود که امام به صورت حضوری و مکاتبه ای به نشر معارف الهی می پرداخت و تعیین وکلا و نمایندگان از طرف ایشان در شهرهای مختلف ایران و عراق و حجاز در حکم گسیل دانشمندان به حوزه های جدید شیعی بود. در مکتب امام هادی(ع) به نکات زیر برمی خوریم:

  • اصالت قرآن؛
  • نشر کلام شیعی؛
  • نشر فرهنگ دعا و زیارت و؛
  • برخورد قاطع با دشمن عقیدتی و سیاسی.

امام علی النقی(ع) با توجه به ماجرای مرموز صوفیه در عصر خویش که مردم را از حضور سیاسی و عبادت واقعی دور می دارند با نشر فرهنگ دعا و زیارت و با عرفان ناب شیعی به ستم ستیزی و دشمن شناسی می پردازد و لزوم دوستی اهل بیت عصمت را یاد آور می شود[۱۴].

امام علی النقی(ع) پس از بیست سال تبعید در سامرا در سال 254 هجری با زهر به شهادت می رسد و امام حسن عسکری(ع) امامت امت رابر عهده می گیرد دوره امامت امام حسن عسکری(ع) همه در سامرا سپری شده است و از این رو به ایشان «عسکری» می گویند حضور امام در این شهر می توانست برای حوزه علمیه سامرا نقش آفرین باشد لیکن امام همواره تحت نظر بود و شیعیان کمتر می توانستند با ایشان ملاقات کنند. پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) حضرت مهدی(عج) به امامت رسید که دوران امامت ایشان به دو عصر غیبت صغری و کبری منجر گردید و در عصر غیبت صغری نواب خاص ایشان عموما در بغداد سکنی گزیدند و حوزه سامرا از رونق افتاد[۱۴].

در دوره دوم هر چند شهر سامرا خالی از رجال علم نبوده و همواره مورد توجه شیعه بوده است لیکن به سبب توجه خاص عباسیان به این شهر نواب امام زمان(ع) از حوزه علمیه سامرا به بغداد رفته برای برخی از شهرهای مهم شیعی نیز نمایندگانی انتخاب کردند بدین ترتیب حوزه سامرا پس از غیبت صغری به رکود علمی رسید[۱۴].

دروه سوم با ورود حضرت آیه الله العظمی میرزا سید محمد حسن شیرازی (قدس سره) به شهر سامرا آغاز می گردد. ایشان در سال 1287 هجری به زیارت خانه خدا مشرف شد و در این سفر قصد اقامت در مدینه منوره را داشت که میسر نشد و به نجف اشرف بازگشت سپس قصد نمود تا در مشهد الرضا(ع) اقامت نماید ولی ممکن نشد بالاخره در شعبان 1290 هجری به شهر مقدس سامرا مهاجرت نمود با هجرت میرزای شیرازی به سامرا حوزه علمیه این شهر پس از گذشت سالهای متمادی مرکز اسلام و بزرگ دانشگاه علوم اسلامی شیعه امامیه گردید. علامه محقق شیخ آقا بزرگ تهرانی دانش پژوهان مکتب میرزای شیرازی را که به تحصیل و تحقیق مشغول بودند بالغ بر سیصد و هفتاد نفر نام برده است[۱۴].

کتابخانه‌های حوزه سامرا

کتابخانه‌های بزرگ و زیادی در طول تاریخ در حوزه علمیه سامرا بوده است تعدادی از کتابخانه‌های عمومی و خصوصی سامرا به شرح ذیل است:

  •    کتابخانه عمومی امام هادی(ع) «مکتبه الامام الهادی العامه؛
  •    کتابخانه عمومی احمد راوی «مکتبه احمد الراوی العامه؛
  •    کتابخانه عمومی سید محمد حسن شیرازی «مکتبه المجدد الشیرازی العامه؛
  •    کتابخانه غلام حسین قزوینی حائری «مکتبه غلام حسین القزوینی الحائری؛
  •    کتابخانه عبدالعلی اصفهانی، «مکتبه عبدالعلی الاصفهانی؛
  •    کتابخانه سید جعفر شیرازی «مکتبه السید جعفر الشیرازی؛
  •    کتابخانه شیرازی مکتبه الشیرازی؛
  •    کتابخانه محمد تقی الشیرازی مکتبه المحمد تقی الشیرازی؛
  •    کتابخانه حاجی نوری، این کتابخانه که مملو از کتاب‌های خطی بود از سامرا به نجف انتقال یافت و پس از درگذشت محدث نوری پراکنده شد، چنان‌که برخی از آنها را آیت الله بروجردی از ورثه حاجی نوری خرید و به کتابخانه مسجد اعظم قم اهداء کرد؛
  •    کتابخانه میرزا نجم الدین جعفر فرزند میرزا محمد طهرانی؛
  •    کتابخانه میرزا محمد طهرانی عسکری؛
  •    کتابخانه هاشم معلم سامرایی مکتبه هاشم معلم السامرائی؛
  •    مکتبه العسکریین؛
  •    مکتبه المدرسه؛
  •    مکتبه السید المرعشی؛
  •    مکتبه زعین ثوره العشرین؛
  •    کتابخانه حسینیه کربلائی‌های مقیم سامرا، «مکتبه حسینیه الکربلائیه؛
  •    کتابخانه حسینیه آیت الله بروجردی «مکتبه حسینیه الامام البروجردی؛
  •    مکتبه العلامه الشیخ عبود[۱۳].

نیز نگاه کنید به

مساجد چین؛ مساجد روسیه؛ مساجد افغانستان؛ مساجد فرانسه؛ مساجد زیمبابوه؛ مساجد تایلند؛ مساجد قطر؛ مساجد سیرالئون؛ مساجد اتیوپی؛ مساجد سنگال؛ مساجد تاریخی سوریه

کتابشناسی

  1. ↑ الحیدری، سید محمد، المقدمات الاسلامیه للبنیه الشیعیه فی العراق، تهران، 1998، ص 26.
  2. ↑ سیف‌زاده، سید حسین(1379)، عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 106.
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ سیف‌زاده، سید حسین(1379)، عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 107.
  4. ↑ سیف‌زاده، سید حسین(1379)، عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 84.
  5. ↑ الحیدری، سید محمد، المقدمات الاسلامیه للبنیه الشیعیه فی العراق، تهران، 1998، ص 27.
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ سیف‌زاده، سید حسین(1379)، عراق ساختارها و فرآیند‌ گرایشهای سیاسی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 108.
  7. ↑ کارولین مرجی صایغ (2020)، المرجعیه الدینیه ّ الموقف الوطنی فی العراق بعد 2003، ترجمه نصر محمد علی ، مراجعه حسن ناظم،  الطبعه األولى، بیروت/ لبنان، ص 129-205.
  8. ↑ "حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، فصلنامه پژوهش و حوزه، 4(4)، ص 6.
  9. ↑ "حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، فصلنامه پژوهش و حوزه، 4(4)، ص 8.
  10. ↑ "حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، فصلنامه پژوهش و حوزه، 4(4)، ص 9.
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ ۱۱٫۳ "حوزه نجف، داشته‌ها و بایسته‌ها" (1382)، فصلنامه پژوهش و حوزه، 4(4)، ص 6- 9.
  12. ↑ پایگاه اطلاع رسانی حوزه، حوزه علمیه بصره، قابل بازیابی از: https://hawzah.net/fa/Article/View/5930
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ حوزه علمیه سامرا، ویکی شیعه، ( ۲ فوریهٔ ۲۰۲۵)قابل بازیابی از: https://fa.wikishia.net/view
  14. ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ۱۴٫۲ ۱۴٫۳ پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، حوزه علمیه سامرا، (1385/05/03)، قابل بازیابی از: https://hawzah.net/fa/Article/View/5936

نویسنده مقاله

محمدعلی خوش‌طینت

برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=نهادهای_شیعی_در_عراق&oldid=73082»