ادبیات تونس

ادبیات معاصر تونس از جریان‌های ادبی کشورهای مصر، الجزایر و لبنان و نیز ادبیات اروپایی، به‌ویژه ادبیات فرانسه و ادبیات ایتالیایی متأثر است؛ با این تفاوت که تاریخ حضور ادب عربی در تونس به قرن هفتم میلادی و ادب فرانسوی به اواخر قرن نوزدهم میلادی می‌رسد. برخورداری ادب تونسی از پیوندهای تاریخی با دیگر مناطق مدیترانه‌ای به‌گونه‌ای است که در دهه‌های گذشته بسیاری از متخصصان اروپایی را به این کشور کشانده تا پیرامون این پیوندها تحقیق کنند برای نمونه پژوهشگران اسپانیایی برای شناخت بیشتر تاریخ ادب عربی اندلسی با هدف شناسایی بیشتر ارتباطات ادبی تمدن عربی اسلامی و تمدن اروپایی به تاریخ ادب تونسی و سبک‌های آن توجه کرده‌اند (طرشونه، ۲۱:۱۹۸۹).

ادبیات معاصر تونس پیش از استعمار فرانسه بیشتر از فرهنگ عربی اسلامی متأثر بود. شروع جنبش‌های اصلاح‌طلب در شرق و سرایت آن به تونس موجب سوددهی به جریان‌های فکری این کشور شد و تحولات گوناگونی را به‌ویژه در حوزه ادبیات و

)

۲۰۳

.G)

سبک‌های ادبی آن به وجود آورد. راه‌اندازی مراکزی، مانند باردو، صادقیه و خلدونیه به همراه جریان تبادل هیئت‌های علمی ادبی میان تونس و دیگر کشورهای منطقه، از عواملی بود که به راه‌اندازی مجلات و نشریات جدید ادبی و فرهنگی در تونس شتاب بخشید و موجی از نوگرایی را در ادبیات تونسی ایجاد کرد. راه‌اندازی مجله «السعادةالعظمی» در سال ۱۹۰۴ میلادی را نقطه عطفی در آغاز شعر نو در تونس می‌دانند (بیت‌الحکمه، ۱۹۹۳: ۱۷).

افرادی مانند ابوالقاسم شابی (د۱۹۳۴م) که نگاهی به عمق وجدان انسانی و مسائل هستی‌شناسانه داشتند در دورانی ظهور کردند که نسیم خوش نهضت و اصلاح در مشرق عربی وزیدن گرفته بود و همزمان با آن ادبیات رومانتیک نیز به تونس وارد شد (طرشونه، ۱۹۸۹: ۱۲). افرادی نیز، مانند محمود مسعدی (د۲۰۰۴م) با نگاه به اراده انسان و قدرت خلاقیت او به همین محیط نوگرایانه ادبی فرهنگی تعلق دارند (همان: ۱۸). شخصیت‌هایی مانند طاهر حداد، منور صمادح، میدالی بن صالح، صالح قرمادی و عبدالقادر بن شیخ با آثار خود به موضوع فقر و نداری مردم تونس و فاصله طبقاتی موجود در جامعه پرداختند و آن را محکوم کردند (همان: ۱۹).

از سوی دیگر رواج خفقان سیاسی، نبود آزادی بیان، کمبود مراکز ادبی، رکود زبانی، رواج ادبیات روزنامه‌ای، نبود معانی قوی و تصورات شعری ممتاز و فعالیت برخی از مراکز فرهنگی کم‌مایه نیز از مهم‌ترین عناصری بود که موجب شد تا بستر مناسب برای تضعیف جریان ادبی معاصر تونس فراهم شود و بدیهی است با مایه زبانی ضعیف نمی‌توان ادبیاتی قوی ارائه کرد.

برنامه‌ریزی استعمار فرانسه در جایگزینی خط و زبان خود به‌جای عربی و شیوع بی‌سوادی در میان عموم مردم تونس، از دیگر عواملی بودکه شروع کارهای فاخر ادبی در تونس را با تأخیر مواجه کرد. مجله الاداب، مجله بیت‌الحکمه، مجله الجامعة التونسیة و مجله فرانسوی‌زبان cahier de Tunisie از نشریات ادبی مهم تونس است. با وقوع انقلاب کرامت و آزادی در تونس باید منتظر شکل‌گیری جریان‌های ادبی جدیدی باشیم که ادبیات انقلابی، مهم‌ترین رویکرد آن باشد؛ چگونگی شکل‌گیری انقلاب و حوادث آن بیشترین محتوای کتاب‌های ادبی تونس پس از انقلاب کرامت بود؛ ادبیاتی که به حوزه‌هایی مانند هنرهای نمایشنامه‌ای نیز سرایت کرده و در قالب کتاب با محتوای نقل خاطرات از روزهای انقلاب نیز خود را نشان می‌داد.

بخش۴. انواع ادبی

قصه و شعر دو رویکرد غالب در ادبیات معاصر تونس است. شعر بیشترین بخش از جریان ادبیات معاصر تونس را به خود اختصاص می‌دهد. دین و سیاست با مضامین اغلب اجتماعی بیشترین نمود را در قصاید، مقطوعات و تواشیح دارند. دیوان‌های اشعار شاعران کلاسیک عرب در تونس علاقه‌مندان بسیاری دارد. شعر

شعر از انواع ادبی بسیار رایج در تونس است و عموم مردم این کشور علاقه بسیاری به شعر و محافل شعرخوانی دارند. تعدادی از مهم‌ترین شاعران معاصر تونس عبارت است از:

۲۰۵

۲۰۶

محمد مغربی تونسی (۱۷۷۳-۱۸۲۸م). او در شهر سوس به دنیا آمد و از شیوخ صوفیه بودکه از تونس مهاجرت کرد و به سوریه رفت. «الا یا ایها الساقی» از قصیده‌های اوست.

محمد بن عمر تونسی (۱۷۸۹-۱۸۵۷م). او در تونس به دنیا آمد و در قاهره از دنیا رفت. او دارای قصیده‌هایی است که در کتاب «تشحیذ الاذهان بسیرة بلاد العرب و السودان» آمده است.

جمال‌الدین خیاری (۱۸۴۶-۱۹۲۴م). او در منطقه بنی‌خیار تونس به دنیا آمد و همان‌جا از دنیا رفت. خیاری حافظ قرآن، دانش‌آموخته و مدرس زیتونه و دارای گرایش‌های اصلاحی و صوفی‌گرایانه بود. «بلوغ الارب فی ماثر الشیخ الذهب»، «السراج في معرفة صاحب التاج» و «التعریف باحوال التکلیف» از آثار اوست. خیاری دیوان شعر ندارد؛ ولی برخی از اشعار او، مانند «نبه جفونک» و «تهنئه» در کتاب‌هایی، مانند «مسامرات الظریف» و «بلوغ الارب» آمده است.

ابراهیم خریف (۱۸۶۲-۱۹۳۷م). او از سادات تونسی و متولد در شهر نفطه است که در سال ۱۸۸۸ میلادی به شهر تونس منتقل شد و در امور خیریه مشارکت جست. «المنهج السدید فی التعریف بقطر الجرید» از تألیفات و وی است و همچنین «اجدد لیل الوصل»، «شمس الهدی» و «تهلل وجه السعد» از معروف‌ترین قصیده‌های اوست.

صالح سویسی قیروانی (۱۸۷۴-۱۹۴۱م). او از مریدان شیخ محمد عبده بود و دارای تألیفاتی، مانند دیوان «منجم التبر فی 1. www.almoajam.org

النثر و الشعر»، دیوان«زفرات الضمیر» (شعر و نثر)، «فجایع الیتامي والبائسین» و «الاناشید المکتبیة للشبیبة التونسیة» است. چاپ نخست «دیوان صالح سویسی القیروانی» را الدار التونسیة للنشر به سال ۱۹۷۷ میلادی انجام داد. او دارای دیوانی به نام «سلامة الانسجام و تکوین الوجد و الغرام» است که مفقود است. «القیروان»، «أری الحب» و «من قصیدة: في رثاء حافظ ابراهیم» از مهم‌ترین قصیده‌های اوست، سویسی به رباعیات خیام نیز توجه داشته است.

ابوالقاسم شابی (۱۹۰۹-۱۹۳۴م). شابی متولد شابیه از توابع استان توزر و از پایه‌گذاران مکتب شعر نوگرای تونس است.

محمود بورقیبه (۱۹۱۰-۱۹۵۶م). او از روزنامه‌نگارانی بود که به شعر پرداخت و قصیده او درباره فلسطین با استقبال عمومی روبه‌رو شد.

زین‌العابدین تونسی (۱۸۸۸-۱۹۷۷م). او شاعر و فقیه تونسی بود که در شهر تونس متولد شد و در دمشق وفات یافت. وی پس از گذراندن دوران تحصیل در سال ۱۹۱۲ میلادی به همراه برادر خود محمد خضر حسین، که اشغالگران فرانسوی او را به اعدام محکوم کرده بودند، به دمشق مهاجرت کرد. زین‌العابدین قصاید متعددی مانند «المختار» و «مناجاة» دارد.

عامر تونسی (۱۹۲۲-۱۹۹۵م). او شاعر صفاقسی است که در آغاز وارد تئاتر شد و سپس به شعر علاقه‌مند گردید؛ او دیوان شعر دارد و «سهر»، «وحدة»، «فراق» و«احلام العذاری» از مهم‌ترین قصیده‌های اوست.

۲۰۷

a ۲۰۸

دکتر جعفر ماجد (۱۹۴۰-۲۰۰۹م). ماجد، شاعر و پژوهشگر و استاد دانشگاه و دارای دکتری ادبیات و علوم انسانی بود. «قیروان أنت فخر الزمان»، «في ظلال القیروان»، «رسالة القیروان» و «الساحره» از مهم‌ترین قصیده‌های باقی‌مانده از اوست. مصطفی آغا (د۱۹۴۶م)، بلحسن بن شعبان (د۱۹۶۳م)، سوف عبید (متولد ۱۹۵۲م)، منصف مزغنی (متولد ۱۹۵۴م)، طاهر بکری (متولد ۱۹۵۱م)، محمد صغیر اولاد احمد (متولد ۱۹۵۵م) و یوسف رزوقه (متولد۱۹۵۷م) از دیگر شاعران معاصر تونس و بسیاری از آنها دارای دیوان شعر هستند. مجموعه ادبیات معاصر تونس، اثر زین‌العابدین سنوسی که در چهار جلد منتشر شده است، دارای اطلاعات خوبی است، خانه شعر (بیت‌الشعر) در شهر تونس مهم‌ترین انجمن شاعران در شهر تونس است که در سال ۱۹۹۳ میلادی تأسیس شده است و اکنون نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهد. شایان ذکر است، جریان نقد ادبی در تونس وجود دارد، اما به‌گونه‌ای پراکنده و بسیار محتاطانه عمل می‌کند (بن سلامه، ۱۸۹:۱۹۸۶).

نشر

حضور نثر در تونس به قوت‌شعرنیست.خیرالدین تونسی و محمد بیرم از پیشگامان نهضت نثرنویسی معاصر در تونس هستند (فاخوری، ۱۹۸۶ : ۱۹۷).خاطره‌نویسی‌معروف به «ادب‌الرحلة»ونوشتن‌مقالات‌روزنامه‌ای، مهم‌ترین زمینه‌ها و بسترهایی است که حرکت نثرنویسی معاصر تونس در آن جریان دارد. «الرحلة الحجازیة» تألیف خیرالدین محمد سنوسی (د ۱۹۰۰ م) و مقالات او، از برجسته‌ترین نثرهای معاصر تونس است (بیت‌الحکمه، ۲۵:۱۹۹۳)؛ افرادی مانند شیخ محمد فاضل بن

عاشور و شیخ خضر محمدحسین، نثر پخته‌ای برای انتقال اندیشه‌های دینی دارند. ابوالقاسم شابی، دوعاجی و بیرم تونسی سه ضلع مثلث ادبیات خاطره‌نویسی تونس در فاصله دو جنگ جهانی اول و دوم بودند. شابی برای نخستین‌بار توانست رویکرد تحلیل ذات را به ادب خاطره‌گویی معاصر جهان عرب اضافه‌کند. قصه

قصه‌نویسی معاصر تونس در نخستین دهه‌های قرن بیست میلادی و از طریق نویسندگانی که مقالاتی در روزنامه‌ها می‌نوشتند، آغاز شد.حسن حسنی عبدالوهاب (۱۸۸۴-۱۹۶۷م) پژوهشگر، مورخ و ادیب معروف تونس از پیشگامان قصه‌نویسی معاصر تونس است که نخستین قصه خود را با نام «اللیلة الاخیرة بغرناطة» در سال ۱۹۰۵ میلادی پیرامون بهشت گمشده اندلس و بیان احساسات خانواده‌های مهاجر مسلمان اندلسی به تونس نوشت.

صالح سویسی قیروانی (د۱۹۴۱م) نیز قصه «الهیفاء و سراج اللیل» را در سال ۱۹۰۶ میلادی نوشت، قصه‌های «روح ثائرة» و «سعیدالمجدوب» از نوشته‌های ابوالقاسم شابی است. قصه «دموع القمر» را مصطفی خریف (۱۹۰۹-۱۹۶۷ م) کار کرده است. قصه‌های معروف «استعبادالبنین» و «زوجة آمد شرودة» نیز کاری از محمد بشروش است.

علی دوعاجی (۱۹۰۹-۱۹۴۹م)، محمود مسعدی (۱۹۱۱-۲۰۰۴م)، محمد عروسی مطوی (۱۹۲۰-۲۰۰۵م)، ثامر ناجیة (۱۹۲۴-۱۹۸۸م)، سمیر عیادی (۱۹۴۷-۲۰۰۸م)، ۱، تونسی‌ها اندلس را «الفردوس المفقود» می‌دانند. دکتر جمعه شیخه یکی از فرهیختگان تونسی و مدیر جمعیه الدراسات الأندلسیه در تونس به نگارنده می‌گفت ایران برای ما «الفردوس الموجود» است.

ر

۲۰۹

۲۱۰

ابراهیم بن سلطان (۱۹۵۳-۲۰۱۰م)، مصطفی فارسی (متولد ۱۹۳۱م)، عبدالواحد ابراهم (متولد ۱۹۳۳م)، عزالدین مدنی (متولد ۱۹۳۸ م)، حسن نصر (متولد ۱۹۳۷م)، عبدالقادر بن حاج نصر (متولد ۱۹۴۶ م)، جنات اسماعیل (متولد ۱۹۶۵م)، محمود بلعید (متولد ۱۹۳۸م)، صلاح‌الدین بوجاه (متولد ۱۹۵۶م)، ابراهیم درغوثی (متولد ۱۹۵۵م) و بوراوی عجینة (متولد ۱۹۵۱م) از دیگر قصه‌نویسان برجسته معاصر تونس هستند.

همایش ملی سالانه قصه‌های کوتاه در تونس برگزار می‌شود که نهمین دوره آن در سال ۲۰۱۳ میلادی با عنوان «بشارت‌های انقلاب در قصه‌های تونسی» برگزار شد. «لنادی القصه» نام مؤسسه‌ای تونسی است که از سال ۱۹۶۶ میلادی به چاپ مجله‌ای با نام «قصص» مبادرت کرد.۲ «الحیاة الثقافیة» و «ثقافه الیوم» از مهم‌ترین مجلات فرهنگی هستند که اشعار شاعران تونسی را چاپ و منتشر می‌کنند.