مکاتب ادبی تونس

قصه و شعر دو رویکرد غالب در ادبیات معاصر تونس است. شعر بیشترین بخش از جریان ادبیات معاصر تونس را به خود اختصاص می‌دهد. دین و سیاست با مضامین اغلب اجتماعی بیشترین نمود را در قصاید، مقطوعات و تواشیح دارند. دیوان‌های اشعار شاعران کلاسیک عرب در تونس علاقه‌مندان بسیاری دارد.

شعر

شعر از انواع ادبی بسیار رایج در تونس است و عموم مردم این کشور علاقه بسیاری به شعر و محافل شعرخوانی دارند. تعدادی از مهم‌ترین شاعران معاصر تونس عبارت است از:

محمد مغربی تونسی (۱۷۷۳-۱۸۲۸م). او در شهر سوس به دنیا آمد و از شیوخ صوفیه بودکه از تونس مهاجرت کرد و به سوریه رفت. «الا یا ایها الساقی» از قصیده‌های اوست.

محمد بن عمر تونسی (۱۷۸۹-۱۸۵۷م). او در تونس به دنیا آمد و در قاهره از دنیا رفت. او دارای قصیده‌هایی است که در کتاب «تشحیذ الاذهان بسیره بلاد العرب و السودان» آمده است.

جمال‌الدین خیاری (۱۸۴۶-۱۹۲۴م). او در منطقه بنی‌خیار تونس به دنیا آمد و همان‌جا از دنیا رفت. خیاری حافظ قرآن، دانش‌آموخته و مدرس زیتونه و دارای گرایش‌های اصلاحی و صوفی‌گرایانه بود. «بلوغ الارب فی ماثر الشیخ الذهب»، «السراج في معرفه صاحب التاج» و «التعریف باحوال التکلیف» از آثار اوست. خیاری دیوان شعر ندارد؛ ولی برخی از اشعار او، مانند «نبه جفونک» و «تهنئه» در کتاب‌هایی، مانند «مسامرات الظریف» و «بلوغ الارب» آمده است.

ابراهیم خریف (۱۸۶۲-۱۹۳۷م). او از سادات تونسی و متولد در شهر نفطه است که در سال ۱۸۸۸ میلادی به شهر تونس منتقل شد و در امور خیریه مشارکت جست. «المنهج السدید فی التعریف بقطر الجرید» از تألیفات و وی است و همچنین «اجدد لیل الوصل»، «شمس الهدی» و «تهلل وجه السعد» از معروف‌ترین قصیده‌های اوست.

صالح سویسی قیروانی (۱۸۷۴-۱۹۴۱م). او از مریدان شیخ محمد عبده بود و دارای تألیفاتی، مانند دیوان «منجم التبر فی النثر و الشعر»، دیوان«زفرات الضمیر» (شعر و نثر)، «فجایع الیتامي والبائسین» و «الاناشید المکتبیه للشبیبه التونسیه» است. چاپ نخست «دیوان صالح سویسی القیروانی» را الدار التونسیه للنشر به سال ۱۹۷۷ میلادی انجام داد. او دارای دیوانی به نام «سلامه الانسجام و تکوین الوجد و الغرام» است که مفقود است. «القیروان»، «أری الحب» و «من قصیده: في رثاء حافظ ابراهیم» از مهم‌ترین قصیده‌های اوست، سویسی به رباعیات خیام نیز توجه داشته است.

ابوالقاسم شابی (۱۹۰۹-۱۹۳۴م). شابی متولد شابیه از توابع استان توزر و از پایه‌گذاران مکتب شعر نوگرای تونس است.

محمود بورقیبه (۱۹۱۰-۱۹۵۶م). او از روزنامه‌نگارانی بود که به شعر پرداخت و قصیده او درباره فلسطین با استقبال عمومی روبه‌رو شد.

زین‌العابدین تونسی (۱۸۸۸-۱۹۷۷م). او شاعر و فقیه تونسی بود که در شهر تونس متولد شد و در دمشق وفات یافت. وی پس از گذراندن دوران تحصیل در سال ۱۹۱۲ میلادی به همراه برادر خود محمد خضر حسین، که اشغالگران فرانسوی او را به اعدام محکوم کرده بودند، به دمشق مهاجرت کرد. زین‌العابدین قصاید متعددی مانند «المختار» و «مناجاه» دارد.

عامر تونسی

عامر تونسی (۱۹۲۲-۱۹۹۵م). او شاعر صفاقسی است که در آغاز وارد تئاتر شد و سپس به شعر علاقه‌مند گردید؛ او دیوان شعر دارد و «سهر»، «وحده»، «فراق» و«احلام العذاری» از مهم‌ترین قصیده‌های اوست.

دکتر جعفر ماجد (۱۹۴۰-۲۰۰۹م). ماجد، شاعر و پژوهشگر و استاد دانشگاه و دارای دکتری ادبیات و علوم انسانی بود. «قیروان أنت فخر الزمان»، «في ظلال القیروان»، «رساله القیروان» و «الساحره» از مهم‌ترین قصیده‌های باقی‌مانده از اوست. مصطفی آغا (د۱۹۴۶م)، بلحسن بن شعبان (د۱۹۶۳م)، سوف عبید (متولد ۱۹۵۲م)، منصف مزغنی (متولد ۱۹۵۴م)، طاهر بکری (متولد ۱۹۵۱م)، محمد صغیر اولاد احمد (متولد ۱۹۵۵م) و یوسف رزوقه (متولد۱۹۵۷م) از دیگر شاعران معاصر تونس و بسیاری از آنها دارای دیوان شعر هستند. مجموعه ادبیات معاصر تونس، اثر زین‌العابدین سنوسی که در چهار جلد منتشر شده است، دارای اطلاعات خوبی است، خانه شعر (بیت‌الشعر) در شهر تونس مهم‌ترین انجمن شاعران در شهر تونس است که در سال ۱۹۹۳ میلادی تأسیس شده است و اکنون نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهد. شایان ذکر است، جریان نقد ادبی در تونس وجود دارد، اما به‌گونه‌ای پراکنده و بسیار محتاطانه عمل می‌کند.

نثر

حضور نثر در تونس به قوت‌شعرنیست.خیرالدین تونسی و محمد بیرم از پیشگامان نهضت نثرنویسی معاصر در تونس هستند. خاطره‌نویسی‌معروف به «ادب‌الرحله»ونوشتن‌مقالات‌روزنامه‌ای، مهم‌ترین زمینه‌ها و بسترهایی است که حرکت نثرنویسی معاصر تونس در آن جریان دارد. «الرحله الحجازیه» تألیف خیرالدین محمد سنوسی (د ۱۹۰۰ م) و مقالات او، از برجسته‌ترین نثرهای معاصر تونس است؛ افرادی مانند شیخ محمد فاضل بن عاشور و شیخ خضر محمدحسین، نثر پخته‌ای برای انتقال اندیشه‌های دینی دارند. ابوالقاسم شابی، دوعاجی و بیرم تونسی سه ضلع مثلث ادبیات خاطره‌نویسی تونس در فاصله دو جنگ جهانی اول و دوم بودند. شابی برای نخستین‌بار توانست رویکرد تحلیل ذات را به ادب خاطره‌گویی معاصر جهان عرب اضافه‌کند.

قصه

قصه‌نویسی معاصر تونس در نخستین دهه‌های قرن بیست میلادی و از طریق نویسندگانی که مقالاتی در روزنامه‌ها می‌نوشتند، آغاز شد.حسن حسنی عبدالوهاب (۱۸۸۴-۱۹۶۷م) پژوهشگر، مورخ و ادیب معروف تونس از پیشگامان قصه‌نویسی معاصر تونس است که نخستین قصه خود را با نام «اللیله الاخیره بغرناطه» در سال ۱۹۰۵ میلادی پیرامون بهشت گمشده اندلس و بیان احساسات خانواده‌های مهاجر مسلمان اندلسی به تونس نوشت. صالح سویسی قیروانی (د۱۹۴۱م) نیز قصه «الهیفاء و سراج اللیل» را در سال ۱۹۰۶ میلادی نوشت، قصه‌های «روح ثائره» و «سعیدالمجدوب» از نوشته‌های ابوالقاسم شابی است. قصه «دموع القمر» را مصطفی خریف (۱۹۰۹-۱۹۶۷ م) کار کرده است. قصه‌های معروف «استعبادالبنین» و «زوجه آمد شروده» نیز کاری از محمد بشروش است. علی دوعاجی (۱۹۰۹-۱۹۴۹م)، محمود مسعدی (۱۹۱۱-۲۰۰۴م)، محمد عروسی مطوی (۱۹۲۰-۲۰۰۵م)، ثامر ناجیه (۱۹۲۴-۱۹۸۸م)، سمیر عیادی (۱۹۴۷-۲۰۰۸م)، ۱، تونسی‌ها اندلس را «الفردوس المفقود» می‌دانند. دکتر جمعه شیخه یکی از فرهیختگان تونسی و مدیر جمعیه الدراسات الأندلسیه در تونس به نگارنده می‌گفت ایران برای ما «الفردوس الموجود» است. ابراهیم بن سلطان (۱۹۵۳-۲۰۱۰م)، مصطفی فارسی (متولد ۱۹۳۱م)، عبدالواحد ابراهم (متولد ۱۹۳۳م)، عزالدین مدنی (متولد ۱۹۳۸ م)، حسن نصر (متولد ۱۹۳۷م)، عبدالقادر بن حاج نصر (متولد ۱۹۴۶ م)، جنات اسماعیل (متولد ۱۹۶۵م)، محمود بلعید (متولد ۱۹۳۸م)، صلاح‌الدین بوجاه (متولد ۱۹۵۶م)، ابراهیم درغوثی (متولد ۱۹۵۵م) و بوراوی عجینه (متولد ۱۹۵۱م) از دیگر قصه‌نویسان برجسته معاصر تونس هستند. همایش ملی سالانه قصه‌های کوتاه در تونس برگزار می‌شود که نهمین دوره آن در سال ۲۰۱۳ میلادی با عنوان «بشارت‌های انقلاب در قصه‌های تونسی» برگزار شد. «لنادی القصه» نام مؤسسه‌ای تونسی است که از سال ۱۹۶۶ میلادی به چاپ مجله‌ای با نام «قصص» مبادرت کرد.۲ «الحیاه الثقافیه» و «ثقافه الیوم» از مهم‌ترین مجلات فرهنگی هستند که اشعار شاعران تونسی را چاپ و منتشر می‌کنند.

نیز نگاه کنید به

• مکاتب ادبی افغانستان
• مکاتب ادبی روسیه
• مکاتب ادبی کانادا