مفاخر و میراث فرهنگی عربستان سعودی: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۶ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[عربستان سعودی]] به عنوان مهد اسلام و بستر اولیه تمدن اسلامی به لحاظ فرهنگی میراثی غنی دارد که به دورههای قبل و بعد از اسلام برمیگردد. این میراث از یک سو شامل میراث ملموس و آثار باستانی و تاریخی این کشور است و از سوی دیگر میراث ناملموس و غیرمادی شامل برخی سنتها و آئینهای اصیل در این کشور را در شامل میشود. ضمن اینکه در [[عربستان سعودی|سرزمین عربستان]] شخصیتها و مفاخر دینی و فرهنگی مختلفی زیسته یا در حال زندگی هستند. میراث فرهنگی عربستان در دوره جدید تحت تاثیر سیاستهای جدید محمدبن سلمان در عرصههای فرهنگی و هویتی به صورت برجستهتری بازنمایی شده و در معرض دید جهانیان قرار گرفته است. | [[عربستان سعودی]] به عنوان مهد اسلام و بستر اولیه تمدن اسلامی به لحاظ فرهنگی میراثی غنی دارد که به دورههای قبل و بعد از اسلام برمیگردد. این میراث از یک سو شامل میراث ملموس و آثار باستانی و تاریخی این کشور است و از سوی دیگر میراث ناملموس و غیرمادی شامل برخی سنتها و آئینهای اصیل در این کشور را در شامل میشود. ضمن اینکه در [[عربستان سعودی|سرزمین عربستان]] شخصیتها و مفاخر دینی و فرهنگی مختلفی زیسته یا در حال زندگی هستند. میراث فرهنگی [[عربستان سعودی|عربستان]] در دوره جدید تحت تاثیر سیاستهای جدید محمدبن سلمان در عرصههای فرهنگی و هویتی به صورت برجستهتری بازنمایی شده و در معرض دید جهانیان قرار گرفته است. | ||
=== مفاخر و شخصیتهای دینی و فرهنگی عربستان سعودی === | === مفاخر و شخصیتهای دینی و فرهنگی عربستان سعودی === | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۳: | ||
وی نویسندهای متفکر و برنده بوکر عربی ۲۰۱۷ است. آثار او مانند سگ آبی به بررسی هویت، تحولات درونی انسان، و چالشهای فردی در جامعه معاصر سعودی میپردازند<ref name=":0" />. | وی نویسندهای متفکر و برنده بوکر عربی ۲۰۱۷ است. آثار او مانند سگ آبی به بررسی هویت، تحولات درونی انسان، و چالشهای فردی در جامعه معاصر سعودی میپردازند<ref name=":0" />. | ||
=== میراث فرهنگی و تاریخی ملموس عربستان === | === [[میراث فرهنگی و تاریخی ملموس عربستان]] === | ||
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) تاکنون هشت مکان در عربستان سعودی را در فهرست میراث جهانی خود ثبت کرده است که به عنوان اصلی ترین میراث فرهنگی و تاریخی این کشور محسوب شده و عبارتند از<ref>سعودیبیدیا، قائمه مواقع التراث السعوديه المسجله فی اليونسكو، 2025، علی الموقع: | [https://www.unesco.org/en سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)] تاکنون هشت مکان در [[عربستان سعودی]] را در فهرست میراث جهانی خود ثبت کرده است که به عنوان اصلی ترین میراث فرهنگی و تاریخی این کشور محسوب شده و عبارتند از<ref>سعودیبیدیا، قائمه مواقع التراث السعوديه المسجله فی اليونسكو، 2025، علی الموقع: | ||
https://saudipedia.com/article/13768/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A9/%D8%B4%D8%A4%D9%88%D9%86-</ref>: | https://saudipedia.com/article/13768/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A9/%D8%B4%D8%A4%D9%88%D9%86-</ref>: | ||
==== الحجر (مدائن صالح) ==== | ==== الحجر (مدائن صالح) ==== | ||
نخستین مکان ثبتشده عربستان در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۱۴۲۹ هجری قمری / ۲۰۰۸ میلادی است که در استان العُلا واقع شده و شامل کتیبههایی مربوط به تمدن لحیانی و نقاشیهایی از ۱۷۰۰ سال پیش از میلاد. است. این مکان دارای ۸۵۱ نقطه فرهنگی و طبیعی است. | نخستین مکان ثبتشده [[عربستان سعودی|عربستان]] در فهرست میراث جهانی [https://www.unesco.org/en یونسکو] در سال ۱۴۲۹ هجری قمری / ۲۰۰۸ میلادی است که در استان العُلا واقع شده و شامل کتیبههایی مربوط به تمدن لحیانی و نقاشیهایی از ۱۷۰۰ سال پیش از میلاد. است. این مکان دارای ۸۵۱ نقطه فرهنگی و طبیعی است. | ||
==== محله الطریف ==== | ==== محله الطریف ==== | ||
این محله در منطقه تاریخی الدرعیه در استان ریاض قرار دارد و محل سکونت حاکمان نخستین دولت سعودی و یکی از بزرگترین شهرهای خشتی جهان است. این اثر در سال ۱۴۳۱ هجری / ۲۰۱۰ میلادی در یونسکو ثبت شده است. | این محله در منطقه تاریخی الدرعیه در استان ریاض قرار دارد و محل سکونت حاکمان نخستین دولت سعودی و یکی از بزرگترین شهرهای خشتی جهان است. این اثر در سال ۱۴۳۱ هجری / ۲۰۱۰ میلادی در [https://www.unesco.org/en یونسکو] ثبت شده است. | ||
==== جده تاریخی ==== | ==== جده تاریخی ==== | ||
جده تاریخی در مرکز شهر ساحلی جده واقع است و دارای بقایای دیوار قدیمی شهر، دروازهها، محلهها، بازارها، مساجد تاریخی و میدانهاست. این اثر در سال ۱۴۳۵ هجری / ۲۰۱۴ میلادی در یونسکو ثبت شده است. | جده تاریخی در مرکز شهر ساحلی جده واقع است و دارای بقایای دیوار قدیمی شهر، دروازهها، محلهها، بازارها، مساجد تاریخی و میدانهاست. این اثر در سال ۱۴۳۵ هجری / ۲۰۱۴ میلادی در [https://www.unesco.org/en یونسکو] ثبت شده است. | ||
==== هنرهای صخرهای در جُبّه و الشُوَیمِس ==== | ==== هنرهای صخرهای در جُبّه و الشُوَیمِس ==== | ||
این اثر در منطقه حائل، در کوه ام سنمان در جبه و کوههای راطا و المنجور در شویمس قرار دارد. از ویژگی این اثر نقشهای ثمودی، صحنههای زندگی روزمره و حکاکیهای دقی است و در سال ۱۴۳۶ هجری / ۲۰۱۵ میلاد در یونسکو ثبت شده است. | این اثر در منطقه حائل، در کوه ام سنمان در جبه و کوههای راطا و المنجور در شویمس قرار دارد. از ویژگی این اثر نقشهای ثمودی، صحنههای زندگی روزمره و حکاکیهای دقی است و در سال ۱۴۳۶ هجری / ۲۰۱۵ میلاد در [https://www.unesco.org/en یونسکو] ثبت شده است. | ||
==== واحه احساء ==== | ==== واحه احساء ==== | ||
| خط ۹۴: | خط ۹۴: | ||
==== منطقه فرهنگی حِمی ==== | ==== منطقه فرهنگی حِمی ==== | ||
این منطقه ببا مساحت تقریبی ۵۵۷ کیلومتر مربع در استان نجران واقع شده است و شامل ۵۵۰ اثر هنری صخرهای و هزاران کتیبه با خطهای باستانی مانند ثمودی، نبَطی و مسند جنوبی است. این اثر در سال ۱۴۴۲ هجری / ۲۰۲۱ میلادی در یونسکو ثبت شده است. | این منطقه ببا مساحت تقریبی ۵۵۷ کیلومتر مربع در استان نجران واقع شده است و شامل ۵۵۰ اثر هنری صخرهای و هزاران کتیبه با خطهای باستانی مانند ثمودی، نبَطی و مسند جنوبی است. این اثر در سال ۱۴۴۲ هجری / ۲۰۲۱ میلادی در [https://www.unesco.org/en یونسکو] ثبت شده است. | ||
==== منطقه حفاظتشده عُروق بنی معارض ==== | ==== منطقه حفاظتشده عُروق بنی معارض ==== | ||
این منطقه در تاریخ ۵ ربیعالاول ۱۴۴۵ / ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳ بهعنوان نخستین میراث طبیعی عربستان در فهرست یونسکو ثبت شد. منطقه عروق بنی معارض با مساحتی بیش از ۱۲٬۷۸۷ کیلومتر مربع در حاشیه غربی صحرای ربع الخالی واقع شده است. این منطقه دارای ۱۲۰ گونه گیاه بومی و جانورانی چون تنها گله آزاد "مها عربی" در جهان، غزال کوهی و صحرایی است. | این منطقه در تاریخ ۵ ربیعالاول ۱۴۴۵ / ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳ بهعنوان نخستین میراث طبیعی عربستان در فهرست [https://www.unesco.org/en یونسکو] ثبت شد. منطقه عروق بنی معارض با مساحتی بیش از ۱۲٬۷۸۷ کیلومتر مربع در حاشیه غربی صحرای ربع الخالی واقع شده است. این منطقه دارای ۱۲۰ گونه گیاه بومی و جانورانی چون تنها گله آزاد "مها عربی" در جهان، غزال کوهی و صحرایی است. | ||
==== منطقه باستانی فاو ==== | ==== منطقه باستانی فاو ==== | ||
این منطقه که در سال ۱۴۴۶ هجری / ۲۰۲۴ میلادی ثبت جهانی شد، در جنوب استان ریاض و شهرستان وادی الدواسر واقع است. مساحت منطقه محافظتشده ۵۰ کیلومتر مربع و منطقه حائل ۲۷۵ کیلومتر مربع است. که در محل تلاقی صحرای ربع الخالی با کوههای طویق است، که گذرگاه باریکی به نام "فاو" را شکل داده است. این مکان به دلیل ارزش فرهنگی استثناییاش برای میراث بشری به ثبت رسیده است. | این منطقه که در سال ۱۴۴۶ هجری / ۲۰۲۴ میلادی ثبت جهانی شد، در جنوب استان ریاض و شهرستان وادی الدواسر واقع است. مساحت منطقه محافظتشده ۵۰ کیلومتر مربع و منطقه حائل ۲۷۵ کیلومتر مربع است. که در محل تلاقی صحرای ربع الخالی با کوههای طویق است، که گذرگاه باریکی به نام "فاو" را شکل داده است. این مکان به دلیل ارزش فرهنگی استثناییاش برای میراث بشری به ثبت رسیده است. | ||
=== میراث فرهنگی ناملموس عربستان سعودی === | === [[میراث فرهنگی ناملموس عربستان سعودی]] === | ||
میراث فرهنگی ناملموس عربستان سعودی شامل سنتهای شفاهی، هنرهای نمایشی، آداب و رسوم اجتماعی، رویدادهای آیینی و صنایع دستی سنتی است. عربستان از سال ۲۰۰۸ به کنوانسیون یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس پیوسته و اقدامات فعالی برای حفظ این میراث انجام داده است. عربستان سعودی تاکنون پنج عنصر فرهنگی منحصربهفرد را در فهرست یونسکو به ثبت رسانده است که عبارتند از: عرضه نجدی (رقص عرضه سعودی)؛ رقص مزمار؛ هنر القط العسیری؛ قهوه خولانی سعودی و؛ گل محمدی طائف. علاوه بر این، یازده عنصر مشترک با سایر کشورها نیز ثبت شده است که شامل المجلس، قهوه عربی (که در سال ۲۰۲۲ رسماً «قهوه سعودی» نام گرفت)، شاهینداری (البيزره)، بافندگی السدو، الحداء (ندا دادن به شترها)، خوشنویسی عربی، هریس، قلمزنی روی فلزات، حنا و دستگاه کنجد (السمسمیه) میشود. در زیر به تشریح میراث فرهنگی ناملموس عربستان شامل عناصر منحصربفرد و مشترک پرداخته میشود<ref>saudipedia, Saudi Intangible Cultural Heritage Inscribed on , UNESCO List,2025, Available for | میراث فرهنگی ناملموس عربستان سعودی شامل سنتهای شفاهی، هنرهای نمایشی، آداب و رسوم اجتماعی، رویدادهای آیینی و صنایع دستی سنتی است. عربستان از سال ۲۰۰۸ به کنوانسیون یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس پیوسته و اقدامات فعالی برای حفظ این میراث انجام داده است. عربستان سعودی تاکنون پنج عنصر فرهنگی منحصربهفرد را در فهرست یونسکو به ثبت رسانده است که عبارتند از: عرضه نجدی (رقص عرضه سعودی)؛ رقص مزمار؛ هنر القط العسیری؛ قهوه خولانی سعودی و؛ گل محمدی طائف. علاوه بر این، یازده عنصر مشترک با سایر کشورها نیز ثبت شده است که شامل المجلس، قهوه عربی (که در سال ۲۰۲۲ رسماً «قهوه سعودی» نام گرفت)، شاهینداری (البيزره)، بافندگی السدو، الحداء (ندا دادن به شترها)، خوشنویسی عربی، هریس، قلمزنی روی فلزات، حنا و دستگاه کنجد (السمسمیه) میشود. در زیر به تشریح میراث فرهنگی ناملموس عربستان شامل عناصر منحصربفرد و مشترک پرداخته میشود<ref>saudipedia, Saudi Intangible Cultural Heritage Inscribed on , UNESCO List,2025, Available for | ||
https://saudipedia.com/en/article/3192/culture/cultural-affairs/saudi-intangible-cultural-heritage-inscribed-on-unesco-list</ref>. | https://saudipedia.com/en/article/3192/culture/cultural-affairs/saudi-intangible-cultural-heritage-inscribed-on-unesco-list</ref>. | ||
==== عناصر منحصربهفرد میراث فرهنگی ناملموس عربستان ==== | ==== عناصر منحصربهفرد [[میراث فرهنگی ناملموس عربستان سعودی|میراث فرهنگی ناملموس عربستان]] ==== | ||
===== عرضه سعودی ===== | ===== عرضه سعودی ===== | ||
| خط ۱۲۴: | خط ۱۲۴: | ||
کشت و فرآوری گل محمدی بخش مهمی از هویت فرهنگی طائف است. در این منطقه ۹۱۰ مزرعه گل وجود دارد که سالانه حدود۵۵۰ میلیون شاخه گل تولید میکنند. حدود هفتاد کارخانه و کارگاه به استخراج و تولید بیش از هشتاد محصول از این گلها، از جمله گلاب و اسانس، مشغول هستند. ارزش سرمایهگذاریهای مرتبط با گل محمدی طائف در عربستان بیش از۶۴ میلیون ریال سعودی است. | کشت و فرآوری گل محمدی بخش مهمی از هویت فرهنگی طائف است. در این منطقه ۹۱۰ مزرعه گل وجود دارد که سالانه حدود۵۵۰ میلیون شاخه گل تولید میکنند. حدود هفتاد کارخانه و کارگاه به استخراج و تولید بیش از هشتاد محصول از این گلها، از جمله گلاب و اسانس، مشغول هستند. ارزش سرمایهگذاریهای مرتبط با گل محمدی طائف در عربستان بیش از۶۴ میلیون ریال سعودی است. | ||
=== میراث فرهنگی مشترک با دیگر کشورها === | |||
===== المجلس ===== | ===== المجلس ===== | ||
| خط ۱۵۹: | خط ۱۵۹: | ||
یک ساز موسیقی سنتی شبیه به چنگ است که در مناطق ساحلی عربستان ساخته و نواخته میشود. | یک ساز موسیقی سنتی شبیه به چنگ است که در مناطق ساحلی عربستان ساخته و نواخته میشود. | ||
=== | === [[اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان]] === | ||
عربستان سعودی با توجه به پیشینه تاریخی و دینی یکی از غنی ترین اسناد تاریخی و نسخ خطی را در میان کشورهای عربی دارد. این نسخ و اسناد که در کتابخانهها و مراکز مختلف نگهداری میشوند و به موضوعهای مختلفی نیز مرتبط هستند در دوره اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفتهاند و از جمله وزارت فرهنگ سعودی در پی دیجیتال سازی این اسناد و نسخ و افزایش توجه عمومی به آن است. | [[عربستان سعودی]] با توجه به پیشینه تاریخی و دینی یکی از غنی ترین [[اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان|اسناد تاریخی و نسخ خطی]] را در میان کشورهای عربی دارد. این نسخ و اسناد که در کتابخانهها و مراکز مختلف نگهداری میشوند و به موضوعهای مختلفی نیز مرتبط هستند در دوره اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفتهاند و از جمله وزارت فرهنگ سعودی در پی دیجیتال سازی این اسناد و نسخ و افزایش توجه عمومی به آن است. | ||
بنا بر اعلام وزارت فرهنگ عربستان این کشور بیش از ۲۷ درصد از کل | بنا بر اعلام وزارت فرهنگ [[عربستان سعودی|عربستان]] این کشور بیش از ۲۷ درصد از کل ن[[اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان|سخههای خطی عربی و اسلامی]] در کشورهای عربی را در اختیار دارد. هر نسخه خطی عربی دارای ارزش فرهنگی و تاریخی مهمی است و هدف پلتفرمهایی مانند مرکز اسناد حفظ میراث و مطالعه تاریخ و فرهنگ، غنیسازی تحقیقات دانشگاهی و الهامبخشی به محققان است. سازمان کتابخانههای [[عربستان سعودی|عربستان]] نسخ خطی را [[اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان|اسناد تاریخی و فرهنگی]] تعریف میکند که با دست نوشته شدهاند و مجموعهای از موضوعات تاریخی، دینی، علمی و ادبی را در بر میگیرند. این سازمان [[اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان|نسخههای خطی در عربستان]] را به چند نوع تقسیم میکند: نسخه خطی مادر، یعنی نسخهای که نویسنده به خط خودش نوشته؛ نسخه موقت که در چند مرحله نوشته شده است؛ نسخه خطی منسوب به معنای نسخهبرداری مستقیم از نسخه خطی مادر؛ نسخه خطی مصور که حاوی تصاویری از موضوع کتاب است؛ نسخههای خطی که به شکل مجموعهای از آثار مکتوب است و نسخههای خطی مبهم و دارای ایرادات فراوان<ref name=":1">خبرگزاری بینالمللی قرآن، راهاندازی پایگاه آنلاین نسخههای خطی اسلامی در عربستان، ۲۰ فروردين ۱۴۰۳، قابل بازیابی در: | ||
https://iqna.ir/fa/news/4209360/%D8%B1%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87</ref>. | https://iqna.ir/fa/news/4209360/%D8%B1%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87</ref>. | ||
اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان در کتابخانهها و مراکز متعددی نگهداری میشوند که مهمترین آنها عبارتند از: کتابخانه ملی ملک فهد (ریاض)؛ مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل (ریاض)؛ کتابخانه مسجدالحرام (مکه مکرمه)؛ کتابخانه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود (ریاض) و؛ دانشگاه امالقری (مکه مکرمه). علاوه بر این موارد، افتتاح و راهاندازی پایگاه آنلاین نسخههای خطی اسلامی در عربستان در سال 2025 به عنوان یکی از گامهای مهم رهبران سعودی برای نگهداری و اشاعه استفاده از نسخ خطی در این کشور محسوب میشود. در این پایگاه آنلاین، ۱۲۶ هزار نسخه خطی در اختیار دانشپژوهان، متخصصان، دانشگاهیان و دانشجویان قرار گرفته است. برجستهترین نسخههای خطی موجود در این پایگاه عبارتند از: قصص الأنبیاء اثر الکسائی، التبر المسبوک فی نصیحه الملوک، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقاید اصفهانی، رمز الحقایق در شرح کنز الدقائق نسقی و کتاب شرح الاعراب عن قواعد الاعراب ابن هشام، علم منطق و جزءهایی از قرآن کریم<ref name=":1" />. | [[اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان]] در کتابخانهها و مراکز متعددی نگهداری میشوند که مهمترین آنها عبارتند از: کتابخانه ملی ملک فهد (ریاض)؛ [http://www.kff.com مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل (ریاض)]؛ کتابخانه مسجدالحرام (مکه مکرمه)؛ کتابخانه [https://imamu.edu.sa دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود (ریاض)] و؛ [http://www.uqu.edu.sa/ دانشگاه امالقری (مکه مکرمه)]. علاوه بر این موارد، افتتاح و راهاندازی پایگاه آنلاین نسخههای خطی اسلامی در [[عربستان سعودی|عربستان]] در سال 2025 به عنوان یکی از گامهای مهم رهبران سعودی برای نگهداری و اشاعه استفاده از [[اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان|نسخ خطی در این کشور]] محسوب میشود. در این پایگاه آنلاین، ۱۲۶ هزار نسخه خطی در اختیار دانشپژوهان، متخصصان، دانشگاهیان و دانشجویان قرار گرفته است. برجستهترین [[اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان|نسخههای خطی]] موجود در این پایگاه عبارتند از: قصص الأنبیاء اثر الکسائی، التبر المسبوک فی نصیحه الملوک، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقاید اصفهانی، رمز الحقایق در شرح کنز الدقائق نسقی و کتاب شرح الاعراب عن قواعد الاعراب ابن هشام، علم منطق و جزءهایی از قرآن کریم<ref name=":1" />. | ||
مرکز اسناد عربستان به عنوان بخشی از كتابخانه ملی ملک فهد ظرفیتهای بالایی از اسناد تاریخ و نسخ خطی عربستان را به خود اختصاص داده است. این مرکز از جمله شامل مركز اسناد تاريخی و بيشترين گروه اسنادی از مقالات محلی و منابع خارجی است كه با حكومت | مرکز اسناد [[عربستان سعودی|عربستان]] به عنوان بخشی از كتابخانه ملی ملک فهد ظرفیتهای بالایی از [[اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان|اسناد تاریخ و نسخ خطی عربستان]] را به خود اختصاص داده است. این مرکز از جمله شامل مركز اسناد تاريخی و بيشترين گروه اسنادی از مقالات محلی و منابع خارجی است كه با حكومت پادشاهی ملک عبدالعزيز مرتبط است. اين گروه اسنادی را در بر می گيرد كه در چندين بخش متعلق به پادشاه، اسناد شخصی، برخي از نويسندگان و محققان، همچنين اسنادی از بريتانيا، عثمانی، آلمان و ساير كشورهاست كه مركز آن ها را مرتب و نمايه كرده است. تمام مجموعه مركز 5780 فايل و 2025 ركورد است. مركز، اصل اسناد دولت محلی سعودی را با تمركز بر اسناد ملک عبدالعزيز گردآوری ميیكند تا پس از مطالعه و بررسی، برای انتشار آماده شوند. يكی از وظايف مركز ترجمه اسناد عثمانی است. همچنين، مركز نمايه اسناد تاريخی موجود را در رایانه ذخيره می كند<ref>سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، معرفی مرکز اسناد عربستان، (1/12/1397)، قابل بازیابی در | ||
https://www.nlai.ir/web/hamedan/manuscripts?p_p_id=10</ref>. | https://www.nlai.ir/web/hamedan/manuscripts?p_p_id=10</ref>. | ||
مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل نیز به برخورداری از مجموعه گستردهای از نسخههای خطی شهرت دارد. این مرکز حدود ۲۸٬۵۰۰ عنوان نسخه خطی اصیل را در اختیار دارد که در نمایشگاههای متنوع موزه فیصل به نمایش گذاشته میشوند؛ از جمله نمایشگاه «مَصاحفِ الأَمصار» (۲۰۱۷)، «وَهَج: زینت صفحه نسخه خطی» (۲۰۱۹–۲۰۲۱، که اکنون به صورت آنلاین قابل مشاهده است)، نمایشگاه «تکوین: دانش و نوآوری» (۲۰۱۹–۲۰۲۲)، و همچنین نمایشگاه «أسفار: گنجینههای مرکز ملک فیصل برای پژوهشها و مطالعات اسلامی» (از ۲۰۲۲ تاکنون). مرکز ملک فیصل بیش از ۱۴۰٬۰۰۰ تصویر از نسخههای خطی را نگهداری میکند که بهصورت دیجیتال، یا روی نگاتیوهای میکروفیلم و میکروفیش ذخیره شدهاند. از جمله این منابع میتوان به ۱۵٬۰۰۰ نسخه تصویربرداریشده از نسخههای خطی اشاره کرد که مرکز از کتابخانه بریتانیا در سال ۱۹۹۹ بهصورت میکروفیش به دست آورده است و همچنین حدود ۸٬۰۰۰ نسخه خطی تصویربرداریشده بر روی میکروفیلم از کتابخانه ملی فرانسه که از طریق یونسکو در سال ۱۹۸۹ دریافت شدهاند<ref> مركز الملک فيصل للبحوث والدراسات الإسلاميه، مجموعه المخطوطات، (2025)، علی الموقع: | [http://www.kff.com مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل] نیز به برخورداری از مجموعه گستردهای از نسخههای خطی شهرت دارد. این مرکز حدود ۲۸٬۵۰۰ عنوان نسخه خطی اصیل را در اختیار دارد که در نمایشگاههای متنوع موزه فیصل به نمایش گذاشته میشوند؛ از جمله نمایشگاه «مَصاحفِ الأَمصار» (۲۰۱۷)، «وَهَج: زینت صفحه نسخه خطی» (۲۰۱۹–۲۰۲۱، که اکنون به صورت آنلاین قابل مشاهده است)، نمایشگاه «تکوین: دانش و نوآوری» (۲۰۱۹–۲۰۲۲)، و همچنین نمایشگاه «أسفار: گنجینههای مرکز ملک فیصل برای پژوهشها و مطالعات اسلامی» (از ۲۰۲۲ تاکنون). مرکز ملک فیصل بیش از ۱۴۰٬۰۰۰ تصویر از نسخههای خطی را نگهداری میکند که بهصورت دیجیتال، یا روی نگاتیوهای میکروفیلم و میکروفیش ذخیره شدهاند. از جمله این منابع میتوان به ۱۵٬۰۰۰ نسخه تصویربرداریشده از نسخههای خطی اشاره کرد که مرکز از کتابخانه بریتانیا در سال ۱۹۹۹ بهصورت میکروفیش به دست آورده است و همچنین حدود ۸٬۰۰۰ نسخه خطی تصویربرداریشده بر روی میکروفیلم از کتابخانه ملی فرانسه که از طریق یونسکو در سال ۱۹۸۹ دریافت شدهاند<ref> مركز الملک فيصل للبحوث والدراسات الإسلاميه، مجموعه المخطوطات، (2025)، علی الموقع: | ||
https://kfcris.com/ar/view/27</ref>. | https://kfcris.com/ar/view/27</ref>. | ||
کتابخانه مسجد الحرام در مکه مکرمه که هسته اولیه آن در قرن دوم هجری در زمان بنیعباس شکل گرفت، یکی از ارزشمندترین کتابخانههای جهان اسلام است که گنجینهای ارزشمند و نادر از نسخ خطی را در دل خود جای داده است. تاریخ این کتابخانه به سال 161 هجری و زمان خلافت “محمد مهدی” عباسی برمیگردد؛ زمانی که به دستور خلیفه در صحن مطاف (محل طواف در مسجدالحرام) دو مکان ساخته میشود که یکی برای آبرسانی به حاجیان و دیگری محلی برای حفظ نسخ خطی بود و بدین صورت هسته اولیه کتابخانه مسجدالحرام شکل گرفت. در زمان به روی کار آمدن آل سعود در | کتابخانه مسجد الحرام در مکه مکرمه که هسته اولیه آن در قرن دوم هجری در زمان بنیعباس شکل گرفت، یکی از ارزشمندترین کتابخانههای جهان اسلام است که گنجینهای ارزشمند و نادر از نسخ خطی را در دل خود جای داده است. تاریخ این کتابخانه به سال 161 هجری و زمان خلافت “محمد مهدی” عباسی برمیگردد؛ زمانی که به دستور خلیفه در صحن مطاف (محل طواف در مسجدالحرام) دو مکان ساخته میشود که یکی برای آبرسانی به حاجیان و دیگری محلی برای حفظ نسخ خطی بود و بدین صورت هسته اولیه کتابخانه مسجدالحرام شکل گرفت. در زمان به روی کار آمدن آل سعود در [[عربستان سعودی|عربستان]]، این کتابخانه از داخل مسجد الحرام به بیرون از آن و به چند ساختمان مختلف منتقل شد تا اینکه هماکنون دارای یک ساختمان مرکزی در منطقه “بطحاء القریش” مکه است. کتابخانه مسجد الحرام مکه تنها کتابخانهای در [[عربستان سعودی|عربستان]] است که حاوی تاریخ مطبوعات سعودی و آرشیو کامل آنهاست و از این رو این کتابخانه تنها مرجع آرشیو روزنامهها و مجلات [[عربستان سعودی|عربستان]] به حساب میآید<ref> میدل ایست نیوز، کتابخانه مسجد الحرام؛ گنجینهای بینظیر از نسخ خطی، 2022-01-23، قابل بازیابی در | ||
https://mdeast.news/?p=130539</ref>. | https://mdeast.news/?p=130539</ref>. | ||
همچنین کتابخانه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود حاوی نسخ خطی گرانبهایی است که در سایر کتابخانههای جهان یافت نمیشود. دانشگاه امام محمد بن سعود، حاوی تقریباً نه هزار نسخه خطی اصلی است که از خارج کشور خریداری شده و یا از سوی علما، امیران و اندیشمندان مبلغ که کتابخانههای خاص داشتهاند به این دانشگاه اهدا شده و حاوی پانزده هزار نسخه خطی تصویری بر روی میکروفیلم است و تمام نسخههای خطی این کتابخانه اکنون به شکل دیجیتالی درآمده است و نسخههای خطی تصویری بر روی میکروفیلم بررسی میشوند. میکروفیلم موجود در این کتابخانه حاوی بیش از ۵۰۰ نسخه تصویربرداری شده است. نسخ خطی این مکان شامل نسخههای اسلامی اصلی است که در هیچ جای دیگری یافت نمیشود. مثلاً نسخه صحیح بخاری در این مکان در هیچ کتابخانهای در مصر یا سوریه یا مراکش موجود نیست. لذا این نسخه با نسخههای دیگر از جهت تاریخ نسخهبرداری و نسخهبردار متفاوت است<ref>صاحب خبران، گنجینهای دیجیتال از نسخ خطی در دانشگاه اسلامی بن سعود عربستان، (۱۱ خرداد ۱۴۰۴ )، قابل بازیابی در | همچنین کتابخانه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود حاوی نسخ خطی گرانبهایی است که در سایر کتابخانههای جهان یافت نمیشود. دانشگاه امام محمد بن سعود، حاوی تقریباً نه هزار نسخه خطی اصلی است که از خارج کشور خریداری شده و یا از سوی علما، امیران و اندیشمندان مبلغ که کتابخانههای خاص داشتهاند به این دانشگاه اهدا شده و حاوی پانزده هزار نسخه خطی تصویری بر روی میکروفیلم است و تمام نسخههای خطی این کتابخانه اکنون به شکل دیجیتالی درآمده است و نسخههای خطی تصویری بر روی میکروفیلم بررسی میشوند. میکروفیلم موجود در این کتابخانه حاوی بیش از ۵۰۰ نسخه تصویربرداری شده است. نسخ خطی این مکان شامل نسخههای اسلامی اصلی است که در هیچ جای دیگری یافت نمیشود. مثلاً نسخه صحیح بخاری در این مکان در هیچ کتابخانهای در [[مصر]] یا [[سوریه]] یا مراکش موجود نیست. لذا این نسخه با نسخههای دیگر از جهت تاریخ نسخهبرداری و نسخهبردار متفاوت است<ref>صاحب خبران، گنجینهای دیجیتال از نسخ خطی در دانشگاه اسلامی بن سعود عربستان، (۱۱ خرداد ۱۴۰۴ )، قابل بازیابی در | ||
https://sahebkhabar.ir/news/73197332</ref>. | https://sahebkhabar.ir/news/73197332</ref>. | ||
=== ابنیه و معماری تاریخی عربستان === | === [[ابنیه و معماری تاریخی عربستان]] === | ||
ابنیه و معماری تاریخی یکی از ابعاد و عرصههای مهم میراث فرهنگی در عربستان است که از دوره پیش از اسلام آغاز شده و تا دوره معاصر با تحولاتی همراه شده است. شبهجزیره عربستان محل تمدنهای باستانی مانند ثمود و مدین (یا مَدْيَن) بوده است. قرآن به خانهسازی قوم ثمود اشاره دارد که از سنگ در دشتها قصر میساختند و در کوهها خانههایی امن و باشکوه برای خود میکندند. این نشاندهنده پیشرفت آنها در فنون ساختمانی از جمله حجاری و ساختوساز است. شهرهایی مانند "دومة الجندل" و "تیماء" در مسیرهای تجاری رونق داشتند. با ظهور اسلام، شهرهای مکه و مدینه به مراکز اصلی جهان اسلام تبدیل شدند. مسجدالحرام در مکه و مسجدالنبی در مدینه به عنوان مهمترین بناهای دینی، بارها توسعه و بازسازی شدند. معماری در این دوره تحت تأثیر مستقیم ارزشهای اسلامی و نیازهای جامعه نوپای مسلمانان قرار گرفت. پس از انتقال خلافت از مدینه، شبهجزیره برای دورهای طولانی اهمیت مرکزی خود را از دست داد. در دوره مدرن و با تاسیس پادشاهی سعودی، سیاست اسکان و معماری در عربستان دچار تحول شد و با بهبود درآمدهای ناشی از صدور نفت، نه تنها شهرهای موجود گسترش یافت، بلکه شهرهای جدیدی مانند ظهران نیز شکل گرفت. افزایش درآمدهای نفتی پس از سال ۱۹۷۳، منجر به اجرای پروژههای عمرانی عظیمی در سراسر کشور شد. توسعه گسترده حرمین شریفین (مسجدالحرام و مسجدالنبی) و زیرساختهای مراسم حج در این دوره انجام گرفت. این رشد سریع به چالشهایی مانند تخریب بافتهای تاریخی برای ساختوساز مدرن، ورود سبکهای معماری غربی و تغییر هویت شهری منجر شد<ref name=":3">تطور العمـاره بالمملكه العربيه السعوديه عبر العصور المختلفه، (2024)، علی الموقع: | [[ابنیه و معماری تاریخی عربستان|ابنیه و معماری تاریخی]] یکی از ابعاد و عرصههای مهم میراث فرهنگی در [[عربستان سعودی|عربستان]] است که از دوره پیش از اسلام آغاز شده و تا دوره معاصر با تحولاتی همراه شده است. [[عربستان سعودی|شبهجزیره عربستان]] محل تمدنهای باستانی مانند ثمود و مدین (یا مَدْيَن) بوده است. قرآن به خانهسازی قوم ثمود اشاره دارد که از سنگ در دشتها قصر میساختند و در کوهها خانههایی امن و باشکوه برای خود میکندند. این نشاندهنده پیشرفت آنها در فنون ساختمانی از جمله حجاری و ساختوساز است. شهرهایی مانند "دومة الجندل" و "تیماء" در مسیرهای تجاری رونق داشتند. با ظهور اسلام، شهرهای مکه و مدینه به مراکز اصلی جهان اسلام تبدیل شدند. مسجدالحرام در مکه و مسجدالنبی در مدینه به عنوان مهمترین بناهای دینی، بارها توسعه و بازسازی شدند. معماری در این دوره تحت تأثیر مستقیم ارزشهای اسلامی و نیازهای جامعه نوپای مسلمانان قرار گرفت. پس از انتقال خلافت از مدینه، شبهجزیره برای دورهای طولانی اهمیت مرکزی خود را از دست داد. در دوره مدرن و با تاسیس پادشاهی سعودی، سیاست اسکان و معماری در [[عربستان سعودی|عربستان]] دچار تحول شد و با بهبود درآمدهای ناشی از صدور نفت، نه تنها شهرهای موجود گسترش یافت، بلکه شهرهای جدیدی مانند ظهران نیز شکل گرفت. افزایش درآمدهای نفتی پس از سال ۱۹۷۳، منجر به اجرای پروژههای عمرانی عظیمی در سراسر کشور شد. توسعه گسترده حرمین شریفین (مسجدالحرام و مسجدالنبی) و زیرساختهای مراسم حج در این دوره انجام گرفت. این رشد سریع به چالشهایی مانند تخریب بافتهای تاریخی برای ساختوساز مدرن، ورود سبکهای معماری غربی و تغییر هویت شهری منجر شد<ref name=":3">تطور العمـاره بالمملكه العربيه السعوديه عبر العصور المختلفه، (2024)، علی الموقع: | ||
https://publication-cpas-egypt.com/wp-content/uploads/2024/04/27-%D8%AA%D8%B7%D9%D8%A9.pdf</ref>. | https://publication-cpas-egypt.com/wp-content/uploads/2024/04/27-%D8%AA%D8%B7%D9%D8%A9.pdf</ref>. | ||
در ارایه نقشه معماری عربستان سعودی برخی منابع آن را شامل نوزده سبک معماری با دستورالعملهای طراحی مدرن (طراحی نمای خارجی ساختمان) میدانند که بازتابدهنده شیوههای سنتی ساختوساز در مناطق مختلف این کشور است. این سبکها بر اساس محدوده جغرافیایی پادشاهی عربستان دستهبندی شدهاند. فهرست این سبکهای معماری عبارتند از: معماری نجدی؛ معماری ساحل تبوک؛ معماری نجدی شمالی؛ معماری مدینه منوره؛ معماری روستایی مدینه منوره؛ معماری طائف؛ معماری ساحلی حجاز؛ معماری مناطق بلند عسیر؛ معماری کوههای سَروات؛ معماری ساحل تهامه؛ معماری دامنههای تهامه؛ معماری ارتفاعات أبها؛ معماری بیابانی بییشه؛ معماری جزایر فرسان؛ معماری نجران؛ معماری قطیف؛ معماری واحههای احساء؛ معماری نجدی شرقی و؛ معماری ساحل شرقی<ref>سعودیبیدیا، قائمه أنماط العماره السعوديه، 2025، علی الموقع: | در ارایه نقشه معماری [[عربستان سعودی]] برخی منابع آن را شامل نوزده سبک معماری با دستورالعملهای طراحی مدرن (طراحی نمای خارجی ساختمان) میدانند که بازتابدهنده شیوههای سنتی ساختوساز در مناطق مختلف این کشور است. این سبکها بر اساس محدوده جغرافیایی پادشاهی [[عربستان سعودی|عربستان]] دستهبندی شدهاند. فهرست این سبکهای معماری عبارتند از: | ||
* معماری نجدی؛ | |||
* معماری ساحل تبوک؛ | |||
* معماری نجدی شمالی؛ | |||
* معماری مدینه منوره؛ | |||
* معماری روستایی مدینه منوره؛ | |||
* معماری طائف؛ | |||
* معماری ساحلی حجاز؛ | |||
* معماری مناطق بلند عسیر؛ | |||
* معماری کوههای سَروات؛ | |||
* معماری ساحل تهامه؛ | |||
* معماری دامنههای تهامه؛ | |||
* معماری ارتفاعات أبها؛ | |||
* معماری بیابانی بییشه؛ | |||
* معماری جزایر فرسان؛ | |||
* معماری نجران؛ | |||
* معماری قطیف؛ | |||
* معماری واحههای احساء؛ | |||
* معماری نجدی شرقی و؛ | |||
* معماری ساحل شرقی<ref>سعودیبیدیا، قائمه أنماط العماره السعوديه، 2025، علی الموقع: | |||
https://saudipedia.com/article/16970/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A9/%D8%B4%D8%A4%</ref>. | https://saudipedia.com/article/16970/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A9/%D8%B4%D8%A4%</ref>. | ||
بر خلاف سبک های نوزده گانه بالا بسیاری از منابع معماری سنتی عربستان را به چهار سبک اصلی بر اساس اقلیم و جغرافیا تقسیم میکنند که عبارتند از<ref name=":3" />: | بر خلاف سبک های نوزده گانه بالا بسیاری از منابع معماری سنتی [[عربستان سعودی|عربستان]] را به چهار سبک اصلی بر اساس اقلیم و جغرافیا تقسیم میکنند که عبارتند از<ref name=":3" />: | ||
==== معماری حجاز (منطقه غربی) ==== | ==== معماری حجاز (منطقه غربی) ==== | ||
این سبک تحت تأثیر معماری اسلامی مصر و شام است و بارزترین مشخصه آن استفاده از "مشربیه" یا "روشن" (بالکنهای چوبی مشبک) است. در این سبک خانهها بلند (تا هفت طبقه) و دارای حیاط مرکزی برای تهویه و حفظ حریم خصوصی هستند. در خصوص مصالح از آجر، سنگ و چوبهای وارداتی استفاده میشد که نشاندهنده نقش تجاری جده است. | این سبک تحت تأثیر معماری اسلامی [[مصر]] و شام است و بارزترین مشخصه آن استفاده از "مشربیه" یا "روشن" (بالکنهای چوبی مشبک) است. در این سبک خانهها بلند (تا هفت طبقه) و دارای حیاط مرکزی برای تهویه و حفظ حریم خصوصی هستند. در خصوص مصالح از آجر، سنگ و چوبهای وارداتی استفاده میشد که نشاندهنده نقش تجاری جده است. | ||
==== معماری ارتفاعات (منطقه جنوب غربی – عسیر) ==== | ==== معماری ارتفاعات (منطقه جنوب غربی – عسیر) ==== | ||
این معماری تحت تأثیر معماری یمن قرار دارد و به شکل خانههای برجی در بالای کوهها ساخته شده است. خانهها برای دفاع در برابر حملات، به صورت متراکم و با کوچههای باریک ساخته میشدند. تزئینات رنگارنگ هندسی بر روی دیوارها، درها و پنجرهها از ویژگیهای بارز این سبک است. در این سبک از سنگ و گل به عنوان مصالح استفاده میشود و دیوارهای سنگی ضخیم برای پایداری بیشتر ساخته میشوند. | این معماری تحت تأثیر معماری [[یمن]] قرار دارد و به شکل خانههای برجی در بالای کوهها ساخته شده است. خانهها برای دفاع در برابر حملات، به صورت متراکم و با کوچههای باریک ساخته میشدند. تزئینات رنگارنگ هندسی بر روی دیوارها، درها و پنجرهها از ویژگیهای بارز این سبک است. در این سبک از سنگ و گل به عنوان مصالح استفاده میشود و دیوارهای سنگی ضخیم برای پایداری بیشتر ساخته میشوند. | ||
==== معماری نجد (منطقه مرکزی) ==== | ==== معماری نجد (منطقه مرکزی) ==== | ||
| خط ۲۰۷: | خط ۲۲۷: | ||
این منطقه دارای آبوهوای متغیر بین گرم و خشک و گرم و مرطوب است. معماری آن شبیه به سبک نجدی است اما با حیاطهای منظمتر و تمرکز بر جهتگیری شمالی-جنوبی برای استفاده بهینه از سایه و نسیم. به لحاظ مصالح در این سبک از سنگ با روکش گچ و مواد عایق برای مقابله با رطوبت استفاده میشود. | این منطقه دارای آبوهوای متغیر بین گرم و خشک و گرم و مرطوب است. معماری آن شبیه به سبک نجدی است اما با حیاطهای منظمتر و تمرکز بر جهتگیری شمالی-جنوبی برای استفاده بهینه از سایه و نسیم. به لحاظ مصالح در این سبک از سنگ با روکش گچ و مواد عایق برای مقابله با رطوبت استفاده میشود. | ||
=== موزهها در عربستان === | === [[موزه ها در عربستان|موزهها در عربستان]] === | ||
موزهها همواره بخش مهمی از میراث فرهنگی یک کشور و ملت را به نمایش می گذارند. عربستان سعودی به منظور برجسته ساختن میراث و مفاخر فرهنگی و ملی خود تلاشها و سرمایه گذاریهای مهمی را در عرصه موزهها آغاز کرده و ضمن تقویت موزههای فعال و موجود به راهاندازی موزههای جدید نیز مبادرت کرده است. ایجاد کمیسیون موزهها به عنوان نهادی زیرمجموعه وزارت فرهنگ یکی از اقدامات کلیدی دولت سعودی در این عرصه محسوب میشود. این کمیسیون که از فوریه ۲۰۲۰ به صورت رسمی فعالیت خود را آغاز کرده است وظیفه راهبری، توسعه، نظارت و هماهنگی امور موزهها را بر عهده دارد. کمیسیون موزهها مأموریت و چشمانداز خود را تبدیل کردن موزهها و مراکز فرهنگی عربستان به مقصدهای الهامبخش با تاثیرات فرهنگی-اجتماعی برای شهروندان، ساکنان و گردشگران تعریف میکند. ماموریت این کمیسیون نیز شامل حفاظت، ترویج و ارائه میراث ملی و جهانی برای مطالعه، آموزش و لذتبخشی، با استانداردهای بینالمللی در سطح جهانی است. وظایف اصلی کمیسیون موزهها در عربستان نیز عبارتند از: ایجاد و مدیریت موزهها طبق بهترین استانداردهای جهانی'''؛''' مستندسازی، حفاظت و نمایش میراث ملموس و ناملموس'''؛''' صدور مجوزهای فعالیت فرهنگی از طریق پلتفرم " أبدِع " و؛ تقویت زیستبوم موزهای شامل آموزش، شایستگی، مشارکت عمومی و خصوصی و نمایش آثار و محتواهای خلاقانه<ref name=":4">Museums Commission, 2025, Available for | [[موزه ها در عربستان|موزهها]] همواره بخش مهمی از میراث فرهنگی یک کشور و ملت را به نمایش می گذارند. [[عربستان سعودی]] به منظور برجسته ساختن میراث و مفاخر فرهنگی و ملی خود تلاشها و سرمایه گذاریهای مهمی را در عرصه [[موزه ها در عربستان|موزهها]] آغاز کرده و ضمن تقویت موزههای فعال و موجود به راهاندازی موزههای جدید نیز مبادرت کرده است. ایجاد کمیسیون [[موزه ها در عربستان|موزهها]] به عنوان نهادی زیرمجموعه وزارت فرهنگ یکی از اقدامات کلیدی دولت سعودی در این عرصه محسوب میشود. این کمیسیون که از فوریه ۲۰۲۰ به صورت رسمی فعالیت خود را آغاز کرده است وظیفه راهبری، توسعه، نظارت و هماهنگی امور [[موزه ها در عربستان|موزهها]] را بر عهده دارد. کمیسیون [[موزه ها در عربستان|موزهها]] مأموریت و چشمانداز خود را تبدیل کردن [[موزه ها در عربستان|موزهها]] و مراکز فرهنگی [[عربستان سعودی|عربستان]] به مقصدهای الهامبخش با تاثیرات فرهنگی-اجتماعی برای شهروندان، ساکنان و گردشگران تعریف میکند. ماموریت این کمیسیون نیز شامل حفاظت، ترویج و ارائه میراث ملی و جهانی برای مطالعه، آموزش و لذتبخشی، با استانداردهای بینالمللی در سطح جهانی است. وظایف اصلی کمیسیون [[موزه ها در عربستان|موزهها در عربستان]] نیز عبارتند از: | ||
* ایجاد و مدیریت [[موزه ها در عربستان|موزهها]] طبق بهترین استانداردهای جهانی'''؛''' | |||
* مستندسازی، حفاظت و نمایش میراث ملموس و ناملموس'''؛''' | |||
* صدور مجوزهای فعالیت فرهنگی از طریق پلتفرم " أبدِع " و؛ | |||
* تقویت زیستبوم موزهای شامل آموزش، شایستگی، مشارکت عمومی و خصوصی و نمایش آثار و محتواهای خلاقانه<ref name=":4">Museums Commission, 2025, Available for | |||
https://museums.moc.gov.sa/en</ref>. | |||
کمیسیون [[موزه ها در عربستان|موزهها]] در سپتامبر 2021، راهبرد توسعه بخش [[موزه ها در عربستان|موزهها در عربستان سعودی]] را تصویب کرد. راهبرد توسعه [[موزه ها در عربستان|موزهها]] با هدف ارتقای جایگاه [[موزه ها در عربستان|موزهها]] در سطح ملی و بینالمللی تدوین شده است. مأموریت اصلی این راهبرد، حفظ و نمایش میراث ملی [[عربستان سعودی|عربستان]] و نیز میراث جهانی برای آموزش، پژوهش، لذت فرهنگی و جذب گردشگر است و بر تأسیس [[موزه ها در عربستان|موزههای ملی]] الهامبخش بازتاب دهنده هویت فرهنگی [[عربستان سعودی|عربستان]] تاکید دارد. این راهبرد اهداف دوازدهگانهای را دنبال میکند که عبارتند از: | |||
* غنیسازی [[موزه ها در عربستان|موزهها]] و مجموعههای آنها؛ | |||
* افزایش ارزش محتوای میراثی موجود؛ | |||
* گسترش دسترسی به موزهها از طریق همکاریهای کیفی؛ | |||
* افزایش نرخ بازدید از [[موزه ها در عربستان|موزهها]] در بین شهروندان و گردشگران؛ | |||
* افزایش بودجه و بهرهوری مالی؛ | |||
* تأسیس [[موزه ها در عربستان|موزههای مدرن]] در شهرهای بزرگ و موزههای محلی در مناطق با تنوع فرهنگی؛ | |||
* حفاظت از آثار، نمایش حرفهای طبق استانداردهای بینالمللی؛ | |||
* طراحی تجربههای آموزشی و سرگرمکننده در [[موزه ها در عربستان|موزهها]]؛ | |||
* ارتقای شناخت ملی و بینالمللی از [[موزه ها در عربستان|موزهها]]؛ | |||
* تربیت نیروی انسانی متخصص؛ | |||
* مشارکت نهادهای غیردولتی و بخش سوم؛ | |||
* تنظیم مقررات، صدور مجوز و تضمین کیفیت جامع<ref name=":4" />. | |||
کمیسیون موزهها سه محور اصلی فرهنگی، فعالیتهای موزهای و توانمندسازی را در مدنظر دارد. در محور فرهنگی، افزایش بازدید، توسعه محتوا، افزایش بودجه مورد توجه است. در حوزه فعالیتهای موزهای، ساخت، حفاظت و نمایش آثار با کیفیت بالا، جذب بازدیدکننده با تجربههای تعاملی مدنظر است و در عرصه توانمندسازی، آموزش، صدور مجوز، تنظیم مقررات، حمایت مالی و ایجاد مشارکت مهم تلقی میشود. از جمله اقدامات عملیاتی کمیسیون موزهها نیز عبارتند از: | کمیسیون موزهها سه محور اصلی فرهنگی، فعالیتهای موزهای و توانمندسازی را در مدنظر دارد. در محور فرهنگی، افزایش بازدید، توسعه محتوا، افزایش بودجه مورد توجه است. در حوزه فعالیتهای موزهای، ساخت، حفاظت و نمایش آثار با کیفیت بالا، جذب بازدیدکننده با تجربههای تعاملی مدنظر است و در عرصه توانمندسازی، آموزش، صدور مجوز، تنظیم مقررات، حمایت مالی و ایجاد مشارکت مهم تلقی میشود. از جمله اقدامات عملیاتی کمیسیون [[موزه ها در عربستان|موزهها]] نیز عبارتند از: | ||
در عربستان | * تشویق نهادها و افراد به تأسیس و توسعه [[موزه ها در عربستان|موزهها]]؛ | ||
* اجرای دورههای آموزشی و اعطای گواهینامههای تخصصی؛ | |||
* افزایش آگاهی عمومی از نقش [[موزه ها در عربستان|موزهها]]؛ | |||
* حضور در محافل ملی و بینالمللی و؛ | |||
* برگزاری همایشها، مسابقات و رویدادهای مرتبط با میراث فرهنگی<ref name=":4" />. | |||
عربستان دارای موزههای مختلفی است که از جمله مهمترین آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد<ref>سعودیبیدیا، قائمه متاحف عامه فی السعوديه، 2025، علی الموقع:https://saudipedia.com/article/15551/%D8%AB%D9%.%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9</ref>. | در [[عربستان سعودی|عربستان]] برنامه هایی برای ساخت [[موزه ها در عربستان|موزههای جدید]] تا سال 2030 وجود دارد که شامل فازهای متعددی است. فاز نخست شامل موزههایی مانند موزه طارق عبدالحقیم در جده و موزه نفت سیاه در ریاض است. برنامههای میانمدت در این خصوص نیز از جمله شامل ایجاد موزه هنر دیجیتال، موزه مجتمع هنری سلطنتی، موزه خوشنویسی عربی (مرکز جهانی محمد بن سلمان) و همچنین تأسیس موزههای منطقهای در سراسر کشور از عرعر تا نجران. و از ابها تا دمام تا سال ۲۰۲۴ بوده است. همچنین در خصوص نیروی انسانی در بخش موزهها، هدف افزایش قابلتوجه تعداد نیروی کار متخصص موزهای در [[عربستان سعودی|عربستان]] است. در بخش نیروی انسانی الگوگیری از موزههای جهانی با پرسنل بالا و ایجاد فرصتهای شغلی جدید در راستای اهداف سند چشمانداز ۲۰۳۰ مورد توجه قرار دارد. در مجموع راهبرد توسعه [[موزه ها در عربستان|موزهها در عربستان]]، طرحی جامع برای تبدیل [[موزه ها در عربستان|موزهها]] به مراکز فرهنگی فعال و بینالمللی است که نهتنها بر حفظ و معرفی میراث تمرکز دارد، بلکه رشد اقتصادی، اشتغال و آموزش را نیز هدفگذاری کرده است<ref>saudipedia, Museum Sector Development Strategy in the Kingdom, 2025, Available for https://saudipedia.com/en/article/1961/culture/museums/museum-sector-development-strategy-in-the-kingdom?utm</ref>. | ||
[[عربستان سعودی|عربستان]] دارای [[موزه ها در عربستان|موزههای]] مختلفی است که از جمله مهمترین آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد<ref>سعودیبیدیا، قائمه متاحف عامه فی السعوديه، 2025، علی الموقع:https://saudipedia.com/article/15551/%D8%AB%D9%.%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9</ref>. | |||
==== موزه معماری حرمین شریفین در مکه مکرمه ==== | ==== موزه معماری حرمین شریفین در مکه مکرمه ==== | ||
| خط ۲۴۷: | خط ۲۹۱: | ||
این موزه نمایشدهنده تاریخ الدرعیه، محل پایهگذاری دولت اول سعودی توسط امام محمد بن سعود است و شامل موارد زیر است: موزه زندگی اجتماعی عربستان؛ موزه معماری سنتی؛ موزه تجارت و خزانه؛ موزه نظامی و؛ موزه اسب عربی. | این موزه نمایشدهنده تاریخ الدرعیه، محل پایهگذاری دولت اول سعودی توسط امام محمد بن سعود است و شامل موارد زیر است: موزه زندگی اجتماعی عربستان؛ موزه معماری سنتی؛ موزه تجارت و خزانه؛ موزه نظامی و؛ موزه اسب عربی. | ||
=== | === [[رویدادها و جشنوارههای میراث فرهنگی عربستان]] === | ||
پادشاهی عربستان سعودی سالانه تعدادی رویداد و جشنواره را برای فعال کردن گردشگری داخلی و خارجی و کمک به معرفی فرهنگ و میراث فرهنگی و تمدنی عربستان برگزار میکند. در زیر به ده جشنواره فرهنگی اصلی که در عربستان برگزار شده یا میشود پرداخته شده که عبارتند از: | پادشاهی [[عربستان سعودی]] سالانه تعدادی رویداد و جشنواره را برای فعال کردن گردشگری داخلی و خارجی و کمک به معرفی فرهنگ و میراث فرهنگی و تمدنی [[عربستان سعودی|عربستان]] برگزار میکند. در زیر به ده جشنواره فرهنگی اصلی که در [[عربستان سعودی|عربستان]] برگزار شده یا میشود پرداخته شده که عبارتند از: | ||
==== جشنواره ملی میراث و فرهنگ "جنادریه" ==== | ==== جشنواره ملی میراث و فرهنگ "جنادریه" ==== | ||
جشنواره ملی میراث و فرهنگ "جنادریه" یکی از قدیمیترین جشنوارههای عربستان سعودی است که در سال ۱۴۰۵ هجری قمری / ۱۹۸۵ میلادی در شهر ریاض با نظارت و سازماندهی ریاست گارد ملی (وزارت گارد ملی فعلی) آغاز به کار کرد و پس از آن وزارت فرهنگ مسئولیت برگزاری آن را بر عهده گرفت. این جشنواره شامل رویدادهای میراثی است که میراث فرهنگی عربستان را به نمایش میگذارد و محوطه آن شامل یک تئاتر، سالنهای نمایش و ساختمانهای نمونه برای تمام شهرهای عربستان است. | جشنواره ملی میراث و فرهنگ "جنادریه" یکی از قدیمیترین [[رویدادها و جشنوارههای میراث فرهنگی عربستان|جشنوارههای عربستان سعودی]] است که در سال ۱۴۰۵ هجری قمری / ۱۹۸۵ میلادی در شهر ریاض با نظارت و سازماندهی ریاست گارد ملی (وزارت گارد ملی فعلی) آغاز به کار کرد و پس از آن وزارت فرهنگ مسئولیت برگزاری آن را بر عهده گرفت. این جشنواره شامل رویدادهای میراثی است که میراث فرهنگی [[عربستان سعودی|عربستان]] را به نمایش میگذارد و محوطه آن شامل یک تئاتر، سالنهای نمایش و ساختمانهای نمونه برای تمام شهرهای عربستان است. | ||
==== جشنواره سوق عکاظ ==== | ==== جشنواره سوق عکاظ ==== | ||
| خط ۲۶۶: | خط ۳۱۰: | ||
==== جشنواره شتر ملک عبدالعزیز ==== | ==== جشنواره شتر ملک عبدالعزیز ==== | ||
جشنواره شتر ملک عبدالعزیز سالانه در صحرای دهناء یا صیاهد جنوبی برگزار میشود. این جشنواره در نسخه جدید خود در سال ۱۴۳۸ هجری قمری / ۲۰۱۷ میلادی آغاز شد و شامل رویدادهای فرهنگی، تفریحی و ورزشی است. این جشنواره علاقمندان به شتر را از داخل و خارج عربستان جذب میکند و سالانه بیش از ۱۸۰۰ شرکتکننده و حدود ۳۸ هزار شتر در آن شرکت میکنند. | جشنواره شتر ملک عبدالعزیز سالانه در صحرای دهناء یا صیاهد جنوبی برگزار میشود. این جشنواره در نسخه جدید خود در سال ۱۴۳۸ هجری قمری / ۲۰۱۷ میلادی آغاز شد و شامل رویدادهای فرهنگی، تفریحی و ورزشی است. این جشنواره علاقمندان به شتر را از داخل و خارج [[عربستان سعودی|عربستان]] جذب میکند و سالانه بیش از ۱۸۰۰ شرکتکننده و حدود ۳۸ هزار شتر در آن شرکت میکنند. | ||
==== جشنواره سوارکاری درعیه ==== | ==== جشنواره سوارکاری درعیه ==== | ||
| خط ۲۸۰: | خط ۳۲۴: | ||
جشنواره خرمای بریده یکی از بزرگترین جشنوارههای خرما در جهان و یکی از جشنوارههای اقتصادی و گردشگری برجسته در سطح ملی است. این رویداد سالانه در شهر بریده در منطقه قصیم برگزار میشود<ref>سعودییبدیا، قائمه بعشره مهرجانات سعوديه، 2025، علی الموقع<nowiki/>https://saudipedia.com/article/13733/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A7%D8%AA/%D9%82%D8%A7%D8%A.A8%D8%B9%D8%B4.%D9%8A%D8%A9</ref>. | جشنواره خرمای بریده یکی از بزرگترین جشنوارههای خرما در جهان و یکی از جشنوارههای اقتصادی و گردشگری برجسته در سطح ملی است. این رویداد سالانه در شهر بریده در منطقه قصیم برگزار میشود<ref>سعودییبدیا، قائمه بعشره مهرجانات سعوديه، 2025، علی الموقع<nowiki/>https://saudipedia.com/article/13733/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A7%D8%AA/%D9%82%D8%A7%D8%A.A8%D8%B9%D8%B4.%D9%8A%D8%A9</ref>. | ||
=== | === [[سیاست ها و طرحهای عربستان در عرصه میراث فرهنگی]] === | ||
فرهنگ و میراث فرهنگی به عنوان بخش مهمی از چشمانداز 2030 عربستان است که در دوره ملک سلمان در سالهای پس از 2015 به عنوان راهنمای اصلی تحولات سیاسی- اقتصادی و فرهنگی- اجتماعی این کشور محسوب میشود. با توجه به پیشینه و میراث فرهنگی غنی عربستان و تلاش رهبران سعودی برای توجه به مقولهها و میراث فرهنگی، تاسیس وزارت فرهنگ در سال 2018 به عنوان مهمترین گام برای ترویج و تقویت فرهنگ و میراث فرهنگی در این کشور بوده است. | فرهنگ و میراث فرهنگی به عنوان بخش مهمی از چشمانداز 2030 عربستان است که در دوره ملک سلمان در سالهای پس از 2015 به عنوان راهنمای اصلی تحولات سیاسی- اقتصادی و فرهنگی- اجتماعی این کشور محسوب میشود. با توجه به پیشینه و میراث فرهنگی غنی عربستان و تلاش رهبران سعودی برای توجه به مقولهها و میراث فرهنگی، تاسیس وزارت فرهنگ در سال 2018 به عنوان مهمترین گام برای ترویج و تقویت فرهنگ و میراث فرهنگی در این کشور بوده است. | ||
چشمانداز ۲۰۳۰ نقشه راه عربستان برای کاهش وابستگی به نفت و تنوعبخشی به اقتصاد است. در این سند، فرهنگ و میراث فرهنگی به عنوان یکی از ارکان اصلی "جامعه پویا تعریف شدهاند. اهداف کلان در این حوزه عبارتند از: افزایش سهم اقتصاد فرهنگ و رساندن سهم بخش فرهنگ در تولید ناخالص داخلی به سطوح بالاتر؛ تقویت هویت ملی و استفاده از میراث فرهنگی برای ایجاد حس غرور و وحدت ملی و؛ توسعه گردشگری فرهنگی و تبدیل محوطههای تاریخی و فرهنگی به مقاصد جذاب گردشگری جهانی. برای تحقق این اهداف، ساختار دولتی حوزه فرهنگ متحول شد تا به صورت متمرکز سیاستگذاری و نظارت بر بخش فرهنگ را بر عهده بگیرد. همچنین یازده کمیسیون یا هیئت تخصصی زیر نظر وزارت فرهنگ عربستان ایجاد شد که هر یک مسئولیت یک حوزه خاص فرهنگی را بر عهده دارند. در این راستا از مهمترین نهادهای مرتبط با میراث فرهنگی می توان به کمیسیونهای میراث فرهنگی، موزهها و معماری و طراحی اشاره کرد. کمیسیون میراث فرهنگی مسئولیت اصلی حفاظت، | چشمانداز ۲۰۳۰ نقشه راه عربستان برای کاهش وابستگی به نفت و تنوعبخشی به اقتصاد است. در این سند، فرهنگ و میراث فرهنگی به عنوان یکی از ارکان اصلی "جامعه پویا تعریف شدهاند. اهداف کلان در این حوزه عبارتند از: | ||
* افزایش سهم اقتصاد فرهنگ و رساندن سهم بخش فرهنگ در تولید ناخالص داخلی به سطوح بالاتر؛ | |||
* تقویت هویت ملی و استفاده از میراث فرهنگی برای ایجاد حس غرور و وحدت ملی و؛ | |||
* توسعه گردشگری فرهنگی و تبدیل محوطههای تاریخی و فرهنگی به مقاصد جذاب گردشگری جهانی. | |||
برای تحقق این اهداف، ساختار دولتی حوزه فرهنگ متحول شد تا به صورت متمرکز سیاستگذاری و نظارت بر بخش فرهنگ را بر عهده بگیرد. همچنین یازده کمیسیون یا هیئت تخصصی زیر نظر وزارت فرهنگ عربستان ایجاد شد که هر یک مسئولیت یک حوزه خاص فرهنگی را بر عهده دارند. در این راستا از مهمترین نهادهای مرتبط با میراث فرهنگی می توان به کمیسیونهای میراث فرهنگی، [[موزه ها در عربستان|موزهها]] و معماری و طراحی اشاره کرد. کمیسیون میراث فرهنگی مسئولیت اصلی حفاظت، جستجو، ثبت و مدیریت محوطههای باستانشناسی و میراث ناملموس را بر عهده دارد. کمیسیون [[موزه ها در عربستان|موزهها]] نیز وظیفه توسعه و استانداردسازی [[موزه ها در عربستان|موزهها]] در سراسر کشور را دنبال میکند. همچنین کمیسیون معماری و طراحی بر حفظ سبکهای معماری سنتی و ادغام آن با طراحی مدرن نظارت دارد. | |||
وزارت فرهنگ با راهبری بدر بن عبدالله بن فرحان آل سعود به عنوان نهادی نوپا در مجمعی که در مارس 2019 برگزار کرد، پایه های چشمانداز و جهتگیری های خود را پایه گذاری کرد. این نهاد بر اساس اشتیاق خود به حفظ میراث تاریخی پادشاهی سعودی و ساختن آینده فرهنگی غنی، اهداف متمرکز خود را این چنین تعریف کرد: فرهنگ به عنوان شیوه زندگی، فرهنگ برای رشد اقتصادی، و فرهنگ برای تقویت جایگاه بینالمللی پادشاهی. این وزارتخانه استراتژی خود را دادن صدایی جدید به فرهنگ سعودی، ارتقای هویت و حفظ میراث آن در راستای محورهای چشم انداز 2030 عنوان نمود. این وزارتخانه در صدد است تا سال2030 ، معادل سه درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص دهد و در جهت ارتقای توانمندی های فرهنگی، وقف فرهنگ در جنبه های زندگی روزمره شهروندان و ساکنان، ارائه برنامه های آموزشی و کارگاه های آموزشی و ایجاد موسسات و تهیه ابتکارات و برگزاری فعالیت ها و جشنواره ها با حفظ هویت و اصالت تلاش میکند<ref name=":2">اتحاد وکالات انباء دول منظمه التعاون الاسلامی، عربستان سعودی.. تمدنی اصیل و میراثی منحصر به فرد که توسط وزارت فرهنگ تحریک شده است، (28 ذی الحجه 1444 هجری قمری 16/7/2023 م)، قابل بازیابی در: | وزارت فرهنگ با راهبری بدر بن عبدالله بن فرحان آل سعود به عنوان نهادی نوپا در مجمعی که در مارس 2019 برگزار کرد، پایه های چشمانداز و جهتگیری های خود را پایه گذاری کرد. این نهاد بر اساس اشتیاق خود به حفظ میراث تاریخی پادشاهی سعودی و ساختن آینده فرهنگی غنی، اهداف متمرکز خود را این چنین تعریف کرد: فرهنگ به عنوان شیوه زندگی، فرهنگ برای رشد اقتصادی، و فرهنگ برای تقویت جایگاه بینالمللی پادشاهی. این وزارتخانه استراتژی خود را دادن صدایی جدید به فرهنگ سعودی، ارتقای هویت و حفظ میراث آن در راستای محورهای چشم انداز 2030 عنوان نمود. این وزارتخانه در صدد است تا سال2030 ، معادل سه درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص دهد و در جهت ارتقای توانمندی های فرهنگی، وقف فرهنگ در جنبه های زندگی روزمره شهروندان و ساکنان، ارائه برنامه های آموزشی و کارگاه های آموزشی و ایجاد موسسات و تهیه ابتکارات و برگزاری فعالیت ها و جشنواره ها با حفظ هویت و اصالت تلاش میکند<ref name=":2">اتحاد وکالات انباء دول منظمه التعاون الاسلامی، عربستان سعودی.. تمدنی اصیل و میراثی منحصر به فرد که توسط وزارت فرهنگ تحریک شده است، (28 ذی الحجه 1444 هجری قمری 16/7/2023 م)، قابل بازیابی در: | ||
| خط ۲۸۹: | خط ۳۳۹: | ||
[https://una-oic.org/fa/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D9%. https://una-oic.org/fa/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D9%.]</ref>. | [https://una-oic.org/fa/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D9%. https://una-oic.org/fa/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D9%.]</ref>. | ||
وزارت فرهنگ در پی پیشبرد ایدههای خارقالعاده و خلاقانهای برای معرفی و تقویت میراث فرهنگی عربستان است که از جمله در نامگذاری سالها نمود داشته است. این وزارتخانه سال 2021 را به عنوان «سال خوشنویسی عربی» نام گذاری کرد و این هنر را میراثی فرهنگی دانست. همچنین سال 2022 با توجه به رابطه نزدیک قهوه و میراث فرهنگی عربستان و تاریخی که آنها را در آداب و سنن، مهمان نوازی و سخاوت و انسانیت به هم پیوند میزند، سال قهوه سعودی نامیده شد. سال 2023 نیز با نام «سال شعر عرب» آغاز شد و شعر عربی را ستونی متمدن در فرهنگ عرب توصیف کرد. همچنین وزارت فرهنگ عربستان با تدوین گزارشهایی در مورد «وضعیت فرهنگی در پادشاهی»، تحولات فرهنگی را رصد و بررسی میکند که از جمله به سیاستها و اقدامات در حوزه میراث فرهنگی میپردازد. از جمله در گزارش سال | وزارت فرهنگ در پی پیشبرد ایدههای خارقالعاده و خلاقانهای برای معرفی و تقویت میراث فرهنگی عربستان است که از جمله در نامگذاری سالها نمود داشته است. این وزارتخانه سال 2021 را به عنوان «سال خوشنویسی عربی» نام گذاری کرد و این هنر را میراثی فرهنگی دانست. همچنین سال 2022 با توجه به رابطه نزدیک قهوه و میراث فرهنگی [[عربستان سعودی|عربستان]] و تاریخی که آنها را در آداب و سنن، مهمان نوازی و سخاوت و انسانیت به هم پیوند میزند، سال قهوه سعودی نامیده شد. سال 2023 نیز با نام «سال شعر عرب» آغاز شد و شعر عربی را ستونی متمدن در فرهنگ عرب توصیف کرد. همچنین وزارت فرهنگ عربستان با تدوین گزارشهایی در مورد «وضعیت فرهنگی در پادشاهی»، تحولات فرهنگی را رصد و بررسی میکند که از جمله به سیاستها و اقدامات در حوزه میراث فرهنگی میپردازد. از جمله در گزارش سال 2022، شش اکتشاف مهم باستان شناسی، 23 پروژه بررسی باستان شناسی و 4 عنصر جدید از میراث سعودی که در فهرست های بین المللی ثبت شده اند، مورد اشاره قرار گرفت. سازمان میراث فرهنگی [[عربستان سعودی|عربستان]] نیز اعلام کرد توانسته است برای حفاظت از میراث فرهنگی و اماکن باستانی و اثبات عمق تاریخی این کشور به اکتشافات ارزشمندی از جمله پدیده های [[ابنیه و معماری تاریخی عربستان|معماری و آثار باستانی]] مربوط به قرن دوم و سوم برسد<ref name=":2" />. | ||
عربستان سعودی به منظور تقویت و توسعه میراث فرهنگی خود در حال سرمایه گذاری روی طرحهای بزرگ مختلفی است که از جمله آنها میتوان به دروازه درعیه و العلاء اشاره کرد. پروژه توسعه دروازه درعیه بزرگترین پروژه تاریخی و میراث فرهنگی جهان به شمار میرود که با هدف بازسازی و توسعه منطقه تاریخی درعیه و زنده کردن گذشته پربار آن در قرن هجدهم میلادی اجرا شده است تا این منطقه را به مقصدی برای گردشگران منطقه و جهان به عنوان سرزمین پادشاهان و قهرمانان و پایتخت دولت سعودی اول تبدیل کند. از جمله مهمترین اماکن تاریخی در درعیه محله تاریخی طریف است که در فهرست اماکن تاریخی سازمان یونسکو به ثبت رسیده و همچنین میتوان به کاخ سلوی اشاره کرد. سازمان توسعه دروازه درعیه برای تکمیل پروژه های مختلف خود در بازسازی و توسعه اماکن تاریخی تمام تلاش خود را به کار گرفته است. پیشبینی می شود با تکمیل پروژه های مختلف درعیه، این منطقه سالانه 25 میلیون گردشگر را از داخل و خارج کشور جذب کند<ref>وکاله الانباء السعودیه(1442). "درعیه تاریخی" به عنوان بزرگترین پروژه میراث فرهنگی جهان روز جهانی میراث فرهنگی را جشن می گیرد، (1442/09/06)، علی الموقع: | [[عربستان سعودی]] به منظور تقویت و توسعه میراث فرهنگی خود در حال سرمایه گذاری روی طرحهای بزرگ مختلفی است که از جمله آنها میتوان به دروازه درعیه و العلاء اشاره کرد. پروژه توسعه دروازه درعیه بزرگترین پروژه تاریخی و میراث فرهنگی جهان به شمار میرود که با هدف بازسازی و توسعه منطقه تاریخی درعیه و زنده کردن گذشته پربار آن در قرن هجدهم میلادی اجرا شده است تا این منطقه را به مقصدی برای گردشگران منطقه و جهان به عنوان سرزمین پادشاهان و قهرمانان و پایتخت دولت سعودی اول تبدیل کند. از جمله مهمترین [[ابنیه و معماری تاریخی عربستان|اماکن تاریخی]] در درعیه محله تاریخی طریف است که در فهرست اماکن تاریخی سازمان یونسکو به ثبت رسیده و همچنین میتوان به کاخ سلوی اشاره کرد. سازمان توسعه دروازه درعیه برای تکمیل پروژه های مختلف خود در بازسازی و توسعه [[ابنیه و معماری تاریخی عربستان|اماکن تاریخی]] تمام تلاش خود را به کار گرفته است. پیشبینی می شود با تکمیل پروژه های مختلف درعیه، این منطقه سالانه 25 میلیون گردشگر را از داخل و خارج کشور جذب کند<ref>وکاله الانباء السعودیه(1442). "درعیه تاریخی" به عنوان بزرگترین پروژه میراث فرهنگی جهان روز جهانی میراث فرهنگی را جشن می گیرد، (1442/09/06)، علی الموقع: | ||
https://www.spa.gov.sa/w1545090</ref>. | https://www.spa.gov.sa/w1545090</ref>. | ||
در مجموع عربستان تاریخی غنی به لحاظ میراث و مفاخر فرهنگی دارد. این میراث غنی در دوره اخیر حاکمیت ملک سلمان در چهارچوب اهداف چشمانداز 2030 مورد توجه بسیاری قرار گرفته است. ابتکارات و طرحها و برنامه های مختلفی برای تقویت و به نمایش گذاشتن میراث فرهنگی عربستان در حال انجام است که تصویر این کشور در عرصه بینالمللی را با تحولاتی همراه ساخته است. | در مجموع [[عربستان سعودی|عربستان]] تاریخی غنی به لحاظ میراث و مفاخر فرهنگی دارد. این میراث غنی در دوره اخیر حاکمیت ملک سلمان در چهارچوب اهداف چشمانداز 2030 مورد توجه بسیاری قرار گرفته است. ابتکارات و طرحها و برنامه های مختلفی برای تقویت و به نمایش گذاشتن میراث فرهنگی [[عربستان سعودی|عربستان]] در حال انجام است که تصویر این کشور در عرصه بینالمللی را با تحولاتی همراه ساخته است. | ||
== کتابشناسی == | == کتابشناسی == | ||
<references /> | |||
== نویسنده مقاله == | |||
علی اکبر اسدی | |||
[[رده:میراث و مفاخر فرهنگی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۷ اوت ۲۰۲۵، ساعت ۲۳:۵۲
عربستان سعودی به عنوان مهد اسلام و بستر اولیه تمدن اسلامی به لحاظ فرهنگی میراثی غنی دارد که به دورههای قبل و بعد از اسلام برمیگردد. این میراث از یک سو شامل میراث ملموس و آثار باستانی و تاریخی این کشور است و از سوی دیگر میراث ناملموس و غیرمادی شامل برخی سنتها و آئینهای اصیل در این کشور را در شامل میشود. ضمن اینکه در سرزمین عربستان شخصیتها و مفاخر دینی و فرهنگی مختلفی زیسته یا در حال زندگی هستند. میراث فرهنگی عربستان در دوره جدید تحت تاثیر سیاستهای جدید محمدبن سلمان در عرصههای فرهنگی و هویتی به صورت برجستهتری بازنمایی شده و در معرض دید جهانیان قرار گرفته است.
مفاخر و شخصیتهای دینی و فرهنگی عربستان سعودی
عربستان سعودی مهد شخصیتها و مفاخر دینی و فرهنگی مختلفی است که از زمان ظهور اسلام تا دوره معاصر به نقشآفرینی در عرصههای فرهنگی و اجتماعی شبهجزیره عربی و حتی فراتر از آن جهان عرب و جهان اسلام پرداختهاند. برخی از این شخصیت ها و مفاخر تاریخیاند و برخی دیگر به دوره معاصر و زمان حاضر مربوط هستند. گذشته از دوره اولیه اسلامی که با حضور و زیست پربرکت پیامبر اکرم(ص) و سپس خلفای راشدین و برخی از امامان شیعی(ع) همراه بوده است. در دورههای مختلف شخصیت هایی در این سرزمین ظهور کرده اند که در اینجا به برخی از مهمترین آنها اشاره میشود[۱][۲][۳].
محسن عثمان الهزانی (۱۱۴۵هـ/۱۷۳۳م – ۱۲۴۰هـ/۱۸۲۴م)
او شاعری سعودی بود که همزمان با دولت سعودی اول میزیست. وی امیر منطقه "الحریق" بود، اما پس از مدتی از این مسئولیت کنارهگیری کرد تا خود را بهطور کامل وقف ادبیات و شعر کند. الهزانی وزنهای سامری را در شعر عامیانه ابداع کرد و نظام دو قافیهای را وارد شعر مردمی نمود.
موضی سعد الدهلاوی
وی شاعری سعودی بود که همزمان با دولت اول سعودی زندگی میکرد (۱۱۳۹هـ/۱۷۲۷م تا ۱۲۳۳هـ/۱۸۱۸م). او در اشعارش به فخر، عزتنفس و حماسهسرایی میپرداخت.
سلیمان بن سحمان (۱۲۶۶هـ/۱۸۴۹م – ۱۳۴۹هـ/۱۹۳۰م)
از علمای دینی، فقیهان و شاعران سعودی بود که در اواخر دولت دوم سعودی و مراحل وحدت عربستان میزیست. او آثار دینی و ادبی متعددی از خود به جا گذاشت و دیوانی نیز دربرگیرنده بیشتر اشعارش منتشر شده است.
محمد العبدالله القاضی (۱۲۲۴هـ/۱۸۰۹م – ۱۲۸۵هـ/۱۸۶۸م)
او شاعر و ستارهشناس سعودی و از شاعران نجد در دوران دولتهای سعودی اول و دوم بود. به او لقب "شاعر بزرگ نجد" دادهاند. وی در بیشتر شاخههای شعر طبعآزمایی کرد و بهویژه با قصیدهاش در زمینه علم نجوم که در آن به ستارگان و برجها پرداخت، شناخته میشود.
راشد الخلاوی
شاعر مردمی و ستارهشناس سعودی از منطقه نجد بود که در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم هجری زندگی میکرد. او اشعار مردمی را با زبان فصیح ترکیب میکرد. از آثار برجستهاش، قصیده بائیه "الروضه" و نیز قصیده دالیهاش درباره نجوم است.
احمد بن علی بن مشرف (اوایل قرن سیزدهم هجری/۱۸م – ۱۲۸۵هـ/۱۸۶۸م)
وی فقیه، عالم و شاعر دوران دولت دوم سعودی بود. در منطقه احساء تدریس و قضاوت میکرد. آثار علمی و ادبی متعددی از او به جا مانده که از جمله دیوان اشعارش است که حاوی قصاید منظومی مانند "جوهره التوحید" و "الهمزیه" میباشد.
احمد بن عطوه الدرعی (۸۶۰هـ/۱۴۵۶م – ۹۴۸هـ/۱۵۴۱م)
از علمای دینی نجد و مفتی منطقه "العارض" در قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی بود. او اجازهنامههای علمی از شام دریافت کرد. آثار علمی زیادی نوشت که شامل رسائل و پاسخهایی به مسائل فقهی، احکام و فتواها بود.
عثمان بن عبدالله بن بشر (۱۲۱۰هـ/۱۷۹۵م – ۱۲۹۰هـ/۱۸۷۳م)
مورخ، ادیب، و ستارهشناس سعودی بود که در دوران دولتهای سعودی اول و دوم زندگی میکرد. از مورخان حلقهای نجد به شمار میرود و کتاب دو جلدی "عنوان المجد فی تاریخ نجد" را تألیف کرده است.
محمد بن حمد بن لعبون (۱۲۰۵هـ/۱۷۹۰م – ۱۲۴۷هـ/۱۸۳۱م)
شاعر مردمی سعودی که در دوران دولت سعودی اول و دوم میزیست و با لقب "امیر شعرای نبطی" شناخته میشود. اشعار او که به "لعبونیات" شهرت دارند، ترکیبی از سنت و نوآوری در شعر نبطی بوده و از حیث سبک، معنا و وزن شعر تجددطلبانه محسوب میشوند.
ابراهیم بن صالح بن عیسی (۱۲۷۰هـ/۱۸۵۴م – ۱۳۴۳هـ/۱۹۲۵م)
وی عالمی و مورخی سعودی بود که برای طلب علم به کشورهای مختلف سفر کرد. او در تألیف و نسخهبرداری از نسخههای خطی و کتب تاریخی مربوط به نجد، نسبشناسی و احوال مردمان آن منطقه نقش مهمی ایفا کرد.
محمد بن عبدالوهاب (۱۷۰۳–۱۷۹۱م)
نام کامل او شیخ محمد بن عبدالوهاب الوهيبی التمیمی از قبیله بنی تمیم است. وی بهعنوان بنیانگذار مکتب وهابیت شناخته میشود. او بههمراه امیر درعیه، محمد بن سعود، پایهگذار دولت اول سعودی بود؛ دولتی که تا زمانی ادامه یافت که محمدعلی پاشا، والی مصر، پسر خود ابراهیم پاشا را برای سرکوب آن اعزام کرد و به این دولت پایان داد.
عبدالعزیز بن عبدالله آل باز (۱۳۳۰هـ/۱۹۱۲م – ۱۴۲۰هـ/۱۹۹۹م)
مفتی پیشین عربستان سعودی و یکی از چهرههای دینی برجسته جهان اسلام در دوران خود بود. او ریاست هیئت علمای ارشد عربستان را بر عهده داشت و مرجع صدور فتوا برای بسیاری از مسلمانان جهان بود.
عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ (متولد ۱۳۶۲هـ/۱۹۴۳م)
مفتی کنونی عربستان سعودی، رئیس هیئت علمای ارشد که ریاست اداره کل تحقیقات علمی و فتوا را با درجه وزیر بر عهده دارد. او سومین مفتی اعظم در تاریخ عربستان است که پس از محمد بن ابراهیم آل الشیخ و عبدالعزیز بن باز این منصب را بر عهده گرفته است.
سلمان العودة (متولد ۱۹۵۵/۱۹۵۶)
استاد دانشکده شریعت دانشگاه امام محمد بنسعود و عضو اتحادیه جهانی علما و از رهبران نهضت "صحوه" در دهه ۱۹۹۰ که از هواداران اصلاحات دینی و سیاسی نرم بودند محسوب میشود. وی در دهه ۱۹۹۰ بابت انتقاد از حضور نظامی آمریکا در عربستان بازداشت شد؛ سپس در سپتامبر ۲۰۱۷ بار دیگر دستگیر شد و همچنان در زندان بهسر میبرد.
عبدالله الفیصل(1923-2007م)
شاهزاده عبدالله الفیصل شاعری بود که اشعارش با رمانتیسم و مضامین فردی شناخته میشد. بیشتر اشعار او به زبان فصیح عربی سروده شده و حالت غنایی دارند و از زبانی شاعرانه برخوردارند. آثار او توسط شماری از برجستهترین خوانندگان عرب، از جمله امکلثوم و عبدالحلیم حافظ اجرا شده است.
غازي القصيبي (1940-2010م)
دکتر غازی بن عبدالرحمن القصيبی، ویسنده بیش از شصت اثر در زمینه شعر، رمان، مقالات و یادداشتهای سیاسی و ادبی بود. مشهورترین رمانهایش شامل شقه الحریه (آپارتمان آزادی) و سبعه (هفت) بودند که در خارج از عربستان نیز ترجمه شدند.
ابراهیم خفاجی (1926-2017م)
ابراهیم خفاجی از پیشگامان جنبش هنری در عربستان سعودی به شمار میرود. اشعار او بخش بزرگی از میراث موسیقایی کشور را تشکیل میدهند. او همچنین نویسندهی سرود ملی عربستان سعودی است.
بدر بن عبدالمحسن (متولد 1949 م)
اشعار شاهزاده بدر بن عبدالمحسن توسط هنرمندان سرشناسی همچون طلال مداح، محمد عبده و عبادی الجوهر اجرا شدهاند. وی برای جشنواره ملی میراث و فرهنگ «الجنادریه» نمایشنامهها و داستانهای شعری بلندی مانند «اپرت فارس التوحید» و «اپرت ائمه و ملوک» نوشته است.
رجاء الصانع (متولد 1981)
رماننویسی که با کتاب جنجالی بنات الریاض(دختران ریاض) در سال 2005، زندگی چهار زن جوان در ریاض را به تصویر میکشد. اثر او موضوعاتی چون عشق، دوستی و فشارهای اجتماعی را بررسی میکند و موجب بحثهای گسترده درباره زنان در جامعه سعودی شد. این رمان به بیش از چهل زبان ترجمه شد و بیش از سه میلیون نسخه در سراسر جهان فروخت؛ همچنین در سال ۲۰۰۹ نامزد دریافت جایزه ادبی بینالمللی دبلین (IMPAC) شد.
منال الشریف (متولد 1990 م)
فعال حقوق زنان و حقوق دیجیتال سعودی که با انتشار خاطرات خود (جرات رانندگی: بیداری یک زن سعودی)، در زمینه مبارزه با ممنوعیت رانندگی زنان، تأثیر زیادی در تغییرات اجتماعی عربستان داشت. کتاب او نگاهی شخصی و سیاسی به شرایط زنان در عربستان دارد.
رجاء عالم ( متولد 1967م)
رماننویس و نمایشنامهنویسی از مکه با رمان فاطمه که به خاطر سبک عرفانی و ترکیب سنت و مدرنیته شناخته میشود. وی فعال حوزه زنان بوده و نخستین زن عربی است که برنده جایزه بینالمللی رمان عربی (بوکر عربی) شد.
محمد حسن علوان ( متولد 1979)
وی نویسندهای متفکر و برنده بوکر عربی ۲۰۱۷ است. آثار او مانند سگ آبی به بررسی هویت، تحولات درونی انسان، و چالشهای فردی در جامعه معاصر سعودی میپردازند[۱].
میراث فرهنگی و تاریخی ملموس عربستان
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) تاکنون هشت مکان در عربستان سعودی را در فهرست میراث جهانی خود ثبت کرده است که به عنوان اصلی ترین میراث فرهنگی و تاریخی این کشور محسوب شده و عبارتند از[۴]:
الحجر (مدائن صالح)
نخستین مکان ثبتشده عربستان در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۱۴۲۹ هجری قمری / ۲۰۰۸ میلادی است که در استان العُلا واقع شده و شامل کتیبههایی مربوط به تمدن لحیانی و نقاشیهایی از ۱۷۰۰ سال پیش از میلاد. است. این مکان دارای ۸۵۱ نقطه فرهنگی و طبیعی است.
محله الطریف
این محله در منطقه تاریخی الدرعیه در استان ریاض قرار دارد و محل سکونت حاکمان نخستین دولت سعودی و یکی از بزرگترین شهرهای خشتی جهان است. این اثر در سال ۱۴۳۱ هجری / ۲۰۱۰ میلادی در یونسکو ثبت شده است.
جده تاریخی
جده تاریخی در مرکز شهر ساحلی جده واقع است و دارای بقایای دیوار قدیمی شهر، دروازهها، محلهها، بازارها، مساجد تاریخی و میدانهاست. این اثر در سال ۱۴۳۵ هجری / ۲۰۱۴ میلادی در یونسکو ثبت شده است.
هنرهای صخرهای در جُبّه و الشُوَیمِس
این اثر در منطقه حائل، در کوه ام سنمان در جبه و کوههای راطا و المنجور در شویمس قرار دارد. از ویژگی این اثر نقشهای ثمودی، صحنههای زندگی روزمره و حکاکیهای دقی است و در سال ۱۴۳۶ هجری / ۲۰۱۵ میلاد در یونسکو ثبت شده است.
واحه احساء
در استان احساء در منطقه شرقیه واقع شده و بزرگترین واحه نخل در جهان است. این واحه دارای ۲.۵ میلیون نخل، کوهها، چشمهها، کانالها، چاهها و زمینهای کشاورزی است و در سال ۱۴۳۹ هجری / ۲۰۱۸ میلادی ثبت جهانی شده است.
منطقه فرهنگی حِمی
این منطقه ببا مساحت تقریبی ۵۵۷ کیلومتر مربع در استان نجران واقع شده است و شامل ۵۵۰ اثر هنری صخرهای و هزاران کتیبه با خطهای باستانی مانند ثمودی، نبَطی و مسند جنوبی است. این اثر در سال ۱۴۴۲ هجری / ۲۰۲۱ میلادی در یونسکو ثبت شده است.
منطقه حفاظتشده عُروق بنی معارض
این منطقه در تاریخ ۵ ربیعالاول ۱۴۴۵ / ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳ بهعنوان نخستین میراث طبیعی عربستان در فهرست یونسکو ثبت شد. منطقه عروق بنی معارض با مساحتی بیش از ۱۲٬۷۸۷ کیلومتر مربع در حاشیه غربی صحرای ربع الخالی واقع شده است. این منطقه دارای ۱۲۰ گونه گیاه بومی و جانورانی چون تنها گله آزاد "مها عربی" در جهان، غزال کوهی و صحرایی است.
منطقه باستانی فاو
این منطقه که در سال ۱۴۴۶ هجری / ۲۰۲۴ میلادی ثبت جهانی شد، در جنوب استان ریاض و شهرستان وادی الدواسر واقع است. مساحت منطقه محافظتشده ۵۰ کیلومتر مربع و منطقه حائل ۲۷۵ کیلومتر مربع است. که در محل تلاقی صحرای ربع الخالی با کوههای طویق است، که گذرگاه باریکی به نام "فاو" را شکل داده است. این مکان به دلیل ارزش فرهنگی استثناییاش برای میراث بشری به ثبت رسیده است.
میراث فرهنگی ناملموس عربستان سعودی
میراث فرهنگی ناملموس عربستان سعودی شامل سنتهای شفاهی، هنرهای نمایشی، آداب و رسوم اجتماعی، رویدادهای آیینی و صنایع دستی سنتی است. عربستان از سال ۲۰۰۸ به کنوانسیون یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس پیوسته و اقدامات فعالی برای حفظ این میراث انجام داده است. عربستان سعودی تاکنون پنج عنصر فرهنگی منحصربهفرد را در فهرست یونسکو به ثبت رسانده است که عبارتند از: عرضه نجدی (رقص عرضه سعودی)؛ رقص مزمار؛ هنر القط العسیری؛ قهوه خولانی سعودی و؛ گل محمدی طائف. علاوه بر این، یازده عنصر مشترک با سایر کشورها نیز ثبت شده است که شامل المجلس، قهوه عربی (که در سال ۲۰۲۲ رسماً «قهوه سعودی» نام گرفت)، شاهینداری (البيزره)، بافندگی السدو، الحداء (ندا دادن به شترها)، خوشنویسی عربی، هریس، قلمزنی روی فلزات، حنا و دستگاه کنجد (السمسمیه) میشود. در زیر به تشریح میراث فرهنگی ناملموس عربستان شامل عناصر منحصربفرد و مشترک پرداخته میشود[۵].
عناصر منحصربهفرد میراث فرهنگی ناملموس عربستان
عرضه سعودی
این رقص محلی که ریشه در میدانهای جنگ دارد، امروزه در جشنهای ملی و رویدادهای اجتماعی اجرا میشود. شرکتکنندگان لباسهای خاصی مانند «المروضن» (ردای سفید)، «السیاه» (ردایی روی المروضن)، «الزبون» و «المجواخ» (ردای قرمز با نخهای طلا که توسط رهبران پوشیده میشود) بر تن میکنند. دولت عربستان برای آموزش این هنر به نسل جوان، ابتکاراتی مانند «بیت العرضه دیریه» و «مرکز ملی عرضه سعودی» را راهاندازی کرده است.
رقص مزمار
رقصی محلی و حجازی است که با عصا، طبل و سرودهای خاص اجرا میشود و در مناسبتهای خانوادگی و ملی برگزار میگردد. در این رقص از سه نوع طبل به نامهای «النقرزان»، «المراد» و «العلبه» استفاده میشود. سرودهایی که در این رقص خوانده میشوند، مفاهیمی چون شجاعت، دوستی و سفر را بیان میکنند.
هنر القط العسیری
این هنر تزئین دیوارهای داخلی خانهها توسط زنان در استان عسیر است. هنرمند این رشته «القطاطه» نامیده میشود. طرحهای آن شامل اشکال هندسی و گیاهی با رنگهای روشن و الهامگرفته از محیط اطراف است. این هنر به یک جاذبه گردشگری تبدیل شده و محصولاتی مانند سوغاتی، چتر، کیف و ظروف با طرحهای القط العسیری تولید میشوند.
قهوه خولانی سعودی
این قهوه که به نام قبیله خولان بن عامر نامگذاری شده، بیش از سیصد سال است که در مناطق کوهستانی جازان کشت میشود. به دلیل عطر خاص و لایه روغنی روی دانههایش، یکی از کمیابترین و گرانترین انواع قهوه در جهان است و به «طلای سبز» شهرت دارد.
گل محمدی طائف
کشت و فرآوری گل محمدی بخش مهمی از هویت فرهنگی طائف است. در این منطقه ۹۱۰ مزرعه گل وجود دارد که سالانه حدود۵۵۰ میلیون شاخه گل تولید میکنند. حدود هفتاد کارخانه و کارگاه به استخراج و تولید بیش از هشتاد محصول از این گلها، از جمله گلاب و اسانس، مشغول هستند. ارزش سرمایهگذاریهای مرتبط با گل محمدی طائف در عربستان بیش از۶۴ میلیون ریال سعودی است.
میراث فرهنگی مشترک با دیگر کشورها
المجلس
اتاق گردهمایی برای اعضای جامعه جهت بحث در مورد مسائل روزمره. طراحی آن در مناطق مختلف عربستان متفاوت است؛ برای مثال، در شمال دارای شومینه سنگی (المشب) است و در جنوب با هنر القط العسیری تزئین میشود.
قهوه سعودی
نماد مهماننوازی و بخش جداییناپذیر فرهنگ عربستان است. در سال ۲۰۲۲، دولت نام «قهوه عربی» را به «قهوه سعودی» تغییر داد تا هویت فرهنگی آن را برجسته کند. آداب و رسوم خاصی برای تهیه و سرو آن وجود دارد.
شاهینداری (البيزره)
هنر شکار با پرندگان شکاری آموزشدیده. در سال ۲۰۱۹، حدود بیست هزار شاهیندار در عربستان وجود داشت. دولت برای حفظ این میراث، «باشگاه شاهینهای سعودی» را تأسیس کرده است.
بافندگی السدو
یکی از قدیمیترین صنایع دستی در شبهجزیره عربستان که عمدتاً توسط زنان انجام میشود. از پشم شتر، بز و گوسفند برای بافتن محصولاتی مانند چادر، فرش و تزئینات استفاده میشود.
خوشنویسی عربی
نماد فرهنگ سعودی که در تزئین مساجد، کاخها، کتابها و آثار هنری کاربرد دارد. انواع خطوطی مانند کوفی، نسخ، ثلث و رقعه در این هنر رایج هستند.
نخل خرما
نخل خرما نماد ملی و منبع غذایی و اقتصادی مهم در عربستان است. حدود ۳۶ میلیون نخل خرما در این کشور وجود دارد که سالانه ۱.۵۸ میلیون تن خرما تولید میکنند. استان ریاض با نه میلیون نخل، بزرگترین مرکز کشت است.
الحداء
آوازی است که چوپانان برای فراخواندن و هدایت شترهای خود میخوانند. این عمل در سراسر صحرای عربستان رایج است.
هریس
غذای سنتی محبوب تهیه شده از گندم، گوشت و روغن حیوانی است که در مناسبتهای اجتماعی و ماه رمضان مصرف میشود.
حنا
گیاهی است که از برگهای آن برای تزئین دست و پا (به ویژه در مراسم عروسی) و رنگ کردن مو استفاده میشود. شب قبل از عروسی به «شب حنا» معروف است.
قلمزنی روی فلزات
هنر حکاکی کلمات، نمادها و طرحها بر روی فلزاتی مانند طلا، نقره و مس برای مقاصد تزئینی و کاربردی است.
دستگاه کنجد (السمسمیة)
یک ساز موسیقی سنتی شبیه به چنگ است که در مناطق ساحلی عربستان ساخته و نواخته میشود.
اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان
عربستان سعودی با توجه به پیشینه تاریخی و دینی یکی از غنی ترین اسناد تاریخی و نسخ خطی را در میان کشورهای عربی دارد. این نسخ و اسناد که در کتابخانهها و مراکز مختلف نگهداری میشوند و به موضوعهای مختلفی نیز مرتبط هستند در دوره اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفتهاند و از جمله وزارت فرهنگ سعودی در پی دیجیتال سازی این اسناد و نسخ و افزایش توجه عمومی به آن است.
بنا بر اعلام وزارت فرهنگ عربستان این کشور بیش از ۲۷ درصد از کل نسخههای خطی عربی و اسلامی در کشورهای عربی را در اختیار دارد. هر نسخه خطی عربی دارای ارزش فرهنگی و تاریخی مهمی است و هدف پلتفرمهایی مانند مرکز اسناد حفظ میراث و مطالعه تاریخ و فرهنگ، غنیسازی تحقیقات دانشگاهی و الهامبخشی به محققان است. سازمان کتابخانههای عربستان نسخ خطی را اسناد تاریخی و فرهنگی تعریف میکند که با دست نوشته شدهاند و مجموعهای از موضوعات تاریخی، دینی، علمی و ادبی را در بر میگیرند. این سازمان نسخههای خطی در عربستان را به چند نوع تقسیم میکند: نسخه خطی مادر، یعنی نسخهای که نویسنده به خط خودش نوشته؛ نسخه موقت که در چند مرحله نوشته شده است؛ نسخه خطی منسوب به معنای نسخهبرداری مستقیم از نسخه خطی مادر؛ نسخه خطی مصور که حاوی تصاویری از موضوع کتاب است؛ نسخههای خطی که به شکل مجموعهای از آثار مکتوب است و نسخههای خطی مبهم و دارای ایرادات فراوان[۶].
اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان در کتابخانهها و مراکز متعددی نگهداری میشوند که مهمترین آنها عبارتند از: کتابخانه ملی ملک فهد (ریاض)؛ مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل (ریاض)؛ کتابخانه مسجدالحرام (مکه مکرمه)؛ کتابخانه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود (ریاض) و؛ دانشگاه امالقری (مکه مکرمه). علاوه بر این موارد، افتتاح و راهاندازی پایگاه آنلاین نسخههای خطی اسلامی در عربستان در سال 2025 به عنوان یکی از گامهای مهم رهبران سعودی برای نگهداری و اشاعه استفاده از نسخ خطی در این کشور محسوب میشود. در این پایگاه آنلاین، ۱۲۶ هزار نسخه خطی در اختیار دانشپژوهان، متخصصان، دانشگاهیان و دانشجویان قرار گرفته است. برجستهترین نسخههای خطی موجود در این پایگاه عبارتند از: قصص الأنبیاء اثر الکسائی، التبر المسبوک فی نصیحه الملوک، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقاید اصفهانی، رمز الحقایق در شرح کنز الدقائق نسقی و کتاب شرح الاعراب عن قواعد الاعراب ابن هشام، علم منطق و جزءهایی از قرآن کریم[۶].
مرکز اسناد عربستان به عنوان بخشی از كتابخانه ملی ملک فهد ظرفیتهای بالایی از اسناد تاریخ و نسخ خطی عربستان را به خود اختصاص داده است. این مرکز از جمله شامل مركز اسناد تاريخی و بيشترين گروه اسنادی از مقالات محلی و منابع خارجی است كه با حكومت پادشاهی ملک عبدالعزيز مرتبط است. اين گروه اسنادی را در بر می گيرد كه در چندين بخش متعلق به پادشاه، اسناد شخصی، برخي از نويسندگان و محققان، همچنين اسنادی از بريتانيا، عثمانی، آلمان و ساير كشورهاست كه مركز آن ها را مرتب و نمايه كرده است. تمام مجموعه مركز 5780 فايل و 2025 ركورد است. مركز، اصل اسناد دولت محلی سعودی را با تمركز بر اسناد ملک عبدالعزيز گردآوری ميیكند تا پس از مطالعه و بررسی، برای انتشار آماده شوند. يكی از وظايف مركز ترجمه اسناد عثمانی است. همچنين، مركز نمايه اسناد تاريخی موجود را در رایانه ذخيره می كند[۷].
مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل نیز به برخورداری از مجموعه گستردهای از نسخههای خطی شهرت دارد. این مرکز حدود ۲۸٬۵۰۰ عنوان نسخه خطی اصیل را در اختیار دارد که در نمایشگاههای متنوع موزه فیصل به نمایش گذاشته میشوند؛ از جمله نمایشگاه «مَصاحفِ الأَمصار» (۲۰۱۷)، «وَهَج: زینت صفحه نسخه خطی» (۲۰۱۹–۲۰۲۱، که اکنون به صورت آنلاین قابل مشاهده است)، نمایشگاه «تکوین: دانش و نوآوری» (۲۰۱۹–۲۰۲۲)، و همچنین نمایشگاه «أسفار: گنجینههای مرکز ملک فیصل برای پژوهشها و مطالعات اسلامی» (از ۲۰۲۲ تاکنون). مرکز ملک فیصل بیش از ۱۴۰٬۰۰۰ تصویر از نسخههای خطی را نگهداری میکند که بهصورت دیجیتال، یا روی نگاتیوهای میکروفیلم و میکروفیش ذخیره شدهاند. از جمله این منابع میتوان به ۱۵٬۰۰۰ نسخه تصویربرداریشده از نسخههای خطی اشاره کرد که مرکز از کتابخانه بریتانیا در سال ۱۹۹۹ بهصورت میکروفیش به دست آورده است و همچنین حدود ۸٬۰۰۰ نسخه خطی تصویربرداریشده بر روی میکروفیلم از کتابخانه ملی فرانسه که از طریق یونسکو در سال ۱۹۸۹ دریافت شدهاند[۸].
کتابخانه مسجد الحرام در مکه مکرمه که هسته اولیه آن در قرن دوم هجری در زمان بنیعباس شکل گرفت، یکی از ارزشمندترین کتابخانههای جهان اسلام است که گنجینهای ارزشمند و نادر از نسخ خطی را در دل خود جای داده است. تاریخ این کتابخانه به سال 161 هجری و زمان خلافت “محمد مهدی” عباسی برمیگردد؛ زمانی که به دستور خلیفه در صحن مطاف (محل طواف در مسجدالحرام) دو مکان ساخته میشود که یکی برای آبرسانی به حاجیان و دیگری محلی برای حفظ نسخ خطی بود و بدین صورت هسته اولیه کتابخانه مسجدالحرام شکل گرفت. در زمان به روی کار آمدن آل سعود در عربستان، این کتابخانه از داخل مسجد الحرام به بیرون از آن و به چند ساختمان مختلف منتقل شد تا اینکه هماکنون دارای یک ساختمان مرکزی در منطقه “بطحاء القریش” مکه است. کتابخانه مسجد الحرام مکه تنها کتابخانهای در عربستان است که حاوی تاریخ مطبوعات سعودی و آرشیو کامل آنهاست و از این رو این کتابخانه تنها مرجع آرشیو روزنامهها و مجلات عربستان به حساب میآید[۹].
همچنین کتابخانه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود حاوی نسخ خطی گرانبهایی است که در سایر کتابخانههای جهان یافت نمیشود. دانشگاه امام محمد بن سعود، حاوی تقریباً نه هزار نسخه خطی اصلی است که از خارج کشور خریداری شده و یا از سوی علما، امیران و اندیشمندان مبلغ که کتابخانههای خاص داشتهاند به این دانشگاه اهدا شده و حاوی پانزده هزار نسخه خطی تصویری بر روی میکروفیلم است و تمام نسخههای خطی این کتابخانه اکنون به شکل دیجیتالی درآمده است و نسخههای خطی تصویری بر روی میکروفیلم بررسی میشوند. میکروفیلم موجود در این کتابخانه حاوی بیش از ۵۰۰ نسخه تصویربرداری شده است. نسخ خطی این مکان شامل نسخههای اسلامی اصلی است که در هیچ جای دیگری یافت نمیشود. مثلاً نسخه صحیح بخاری در این مکان در هیچ کتابخانهای در مصر یا سوریه یا مراکش موجود نیست. لذا این نسخه با نسخههای دیگر از جهت تاریخ نسخهبرداری و نسخهبردار متفاوت است[۱۰].
ابنیه و معماری تاریخی عربستان
ابنیه و معماری تاریخی یکی از ابعاد و عرصههای مهم میراث فرهنگی در عربستان است که از دوره پیش از اسلام آغاز شده و تا دوره معاصر با تحولاتی همراه شده است. شبهجزیره عربستان محل تمدنهای باستانی مانند ثمود و مدین (یا مَدْيَن) بوده است. قرآن به خانهسازی قوم ثمود اشاره دارد که از سنگ در دشتها قصر میساختند و در کوهها خانههایی امن و باشکوه برای خود میکندند. این نشاندهنده پیشرفت آنها در فنون ساختمانی از جمله حجاری و ساختوساز است. شهرهایی مانند "دومة الجندل" و "تیماء" در مسیرهای تجاری رونق داشتند. با ظهور اسلام، شهرهای مکه و مدینه به مراکز اصلی جهان اسلام تبدیل شدند. مسجدالحرام در مکه و مسجدالنبی در مدینه به عنوان مهمترین بناهای دینی، بارها توسعه و بازسازی شدند. معماری در این دوره تحت تأثیر مستقیم ارزشهای اسلامی و نیازهای جامعه نوپای مسلمانان قرار گرفت. پس از انتقال خلافت از مدینه، شبهجزیره برای دورهای طولانی اهمیت مرکزی خود را از دست داد. در دوره مدرن و با تاسیس پادشاهی سعودی، سیاست اسکان و معماری در عربستان دچار تحول شد و با بهبود درآمدهای ناشی از صدور نفت، نه تنها شهرهای موجود گسترش یافت، بلکه شهرهای جدیدی مانند ظهران نیز شکل گرفت. افزایش درآمدهای نفتی پس از سال ۱۹۷۳، منجر به اجرای پروژههای عمرانی عظیمی در سراسر کشور شد. توسعه گسترده حرمین شریفین (مسجدالحرام و مسجدالنبی) و زیرساختهای مراسم حج در این دوره انجام گرفت. این رشد سریع به چالشهایی مانند تخریب بافتهای تاریخی برای ساختوساز مدرن، ورود سبکهای معماری غربی و تغییر هویت شهری منجر شد[۱۱].
در ارایه نقشه معماری عربستان سعودی برخی منابع آن را شامل نوزده سبک معماری با دستورالعملهای طراحی مدرن (طراحی نمای خارجی ساختمان) میدانند که بازتابدهنده شیوههای سنتی ساختوساز در مناطق مختلف این کشور است. این سبکها بر اساس محدوده جغرافیایی پادشاهی عربستان دستهبندی شدهاند. فهرست این سبکهای معماری عبارتند از:
- معماری نجدی؛
- معماری ساحل تبوک؛
- معماری نجدی شمالی؛
- معماری مدینه منوره؛
- معماری روستایی مدینه منوره؛
- معماری طائف؛
- معماری ساحلی حجاز؛
- معماری مناطق بلند عسیر؛
- معماری کوههای سَروات؛
- معماری ساحل تهامه؛
- معماری دامنههای تهامه؛
- معماری ارتفاعات أبها؛
- معماری بیابانی بییشه؛
- معماری جزایر فرسان؛
- معماری نجران؛
- معماری قطیف؛
- معماری واحههای احساء؛
- معماری نجدی شرقی و؛
- معماری ساحل شرقی[۱۲].
بر خلاف سبک های نوزده گانه بالا بسیاری از منابع معماری سنتی عربستان را به چهار سبک اصلی بر اساس اقلیم و جغرافیا تقسیم میکنند که عبارتند از[۱۱]:
معماری حجاز (منطقه غربی)
این سبک تحت تأثیر معماری اسلامی مصر و شام است و بارزترین مشخصه آن استفاده از "مشربیه" یا "روشن" (بالکنهای چوبی مشبک) است. در این سبک خانهها بلند (تا هفت طبقه) و دارای حیاط مرکزی برای تهویه و حفظ حریم خصوصی هستند. در خصوص مصالح از آجر، سنگ و چوبهای وارداتی استفاده میشد که نشاندهنده نقش تجاری جده است.
معماری ارتفاعات (منطقه جنوب غربی – عسیر)
این معماری تحت تأثیر معماری یمن قرار دارد و به شکل خانههای برجی در بالای کوهها ساخته شده است. خانهها برای دفاع در برابر حملات، به صورت متراکم و با کوچههای باریک ساخته میشدند. تزئینات رنگارنگ هندسی بر روی دیوارها، درها و پنجرهها از ویژگیهای بارز این سبک است. در این سبک از سنگ و گل به عنوان مصالح استفاده میشود و دیوارهای سنگی ضخیم برای پایداری بیشتر ساخته میشوند.
معماری نجد (منطقه مرکزی)
این سبک معماری پاسخی به آبوهوای گرم و خشک صحراست. خانهها دارای حیاط مرکزی، دیوارهای گلی ضخیم و پنجرههای کوچک هستند. تزئینات در نمای خارجی ساده اما در فضای داخلی غنی و رنگارنگ است که نشاندهنده تأکید بر حریم خصوصی در فرهنگ اسلامی است. خانه ها در این سبک عمدتاً از خشت و گل ساخته شده و سقفها با تنههای نخل پوشانده میشوند.
معماری منطقه شرقی
این منطقه دارای آبوهوای متغیر بین گرم و خشک و گرم و مرطوب است. معماری آن شبیه به سبک نجدی است اما با حیاطهای منظمتر و تمرکز بر جهتگیری شمالی-جنوبی برای استفاده بهینه از سایه و نسیم. به لحاظ مصالح در این سبک از سنگ با روکش گچ و مواد عایق برای مقابله با رطوبت استفاده میشود.
موزهها در عربستان
موزهها همواره بخش مهمی از میراث فرهنگی یک کشور و ملت را به نمایش می گذارند. عربستان سعودی به منظور برجسته ساختن میراث و مفاخر فرهنگی و ملی خود تلاشها و سرمایه گذاریهای مهمی را در عرصه موزهها آغاز کرده و ضمن تقویت موزههای فعال و موجود به راهاندازی موزههای جدید نیز مبادرت کرده است. ایجاد کمیسیون موزهها به عنوان نهادی زیرمجموعه وزارت فرهنگ یکی از اقدامات کلیدی دولت سعودی در این عرصه محسوب میشود. این کمیسیون که از فوریه ۲۰۲۰ به صورت رسمی فعالیت خود را آغاز کرده است وظیفه راهبری، توسعه، نظارت و هماهنگی امور موزهها را بر عهده دارد. کمیسیون موزهها مأموریت و چشمانداز خود را تبدیل کردن موزهها و مراکز فرهنگی عربستان به مقصدهای الهامبخش با تاثیرات فرهنگی-اجتماعی برای شهروندان، ساکنان و گردشگران تعریف میکند. ماموریت این کمیسیون نیز شامل حفاظت، ترویج و ارائه میراث ملی و جهانی برای مطالعه، آموزش و لذتبخشی، با استانداردهای بینالمللی در سطح جهانی است. وظایف اصلی کمیسیون موزهها در عربستان نیز عبارتند از:
- ایجاد و مدیریت موزهها طبق بهترین استانداردهای جهانی؛
- مستندسازی، حفاظت و نمایش میراث ملموس و ناملموس؛
- صدور مجوزهای فعالیت فرهنگی از طریق پلتفرم " أبدِع " و؛
- تقویت زیستبوم موزهای شامل آموزش، شایستگی، مشارکت عمومی و خصوصی و نمایش آثار و محتواهای خلاقانه[۱۳].
کمیسیون موزهها در سپتامبر 2021، راهبرد توسعه بخش موزهها در عربستان سعودی را تصویب کرد. راهبرد توسعه موزهها با هدف ارتقای جایگاه موزهها در سطح ملی و بینالمللی تدوین شده است. مأموریت اصلی این راهبرد، حفظ و نمایش میراث ملی عربستان و نیز میراث جهانی برای آموزش، پژوهش، لذت فرهنگی و جذب گردشگر است و بر تأسیس موزههای ملی الهامبخش بازتاب دهنده هویت فرهنگی عربستان تاکید دارد. این راهبرد اهداف دوازدهگانهای را دنبال میکند که عبارتند از:
- غنیسازی موزهها و مجموعههای آنها؛
- افزایش ارزش محتوای میراثی موجود؛
- گسترش دسترسی به موزهها از طریق همکاریهای کیفی؛
- افزایش نرخ بازدید از موزهها در بین شهروندان و گردشگران؛
- افزایش بودجه و بهرهوری مالی؛
- تأسیس موزههای مدرن در شهرهای بزرگ و موزههای محلی در مناطق با تنوع فرهنگی؛
- حفاظت از آثار، نمایش حرفهای طبق استانداردهای بینالمللی؛
- طراحی تجربههای آموزشی و سرگرمکننده در موزهها؛
- ارتقای شناخت ملی و بینالمللی از موزهها؛
- تربیت نیروی انسانی متخصص؛
- مشارکت نهادهای غیردولتی و بخش سوم؛
- تنظیم مقررات، صدور مجوز و تضمین کیفیت جامع[۱۳].
کمیسیون موزهها سه محور اصلی فرهنگی، فعالیتهای موزهای و توانمندسازی را در مدنظر دارد. در محور فرهنگی، افزایش بازدید، توسعه محتوا، افزایش بودجه مورد توجه است. در حوزه فعالیتهای موزهای، ساخت، حفاظت و نمایش آثار با کیفیت بالا، جذب بازدیدکننده با تجربههای تعاملی مدنظر است و در عرصه توانمندسازی، آموزش، صدور مجوز، تنظیم مقررات، حمایت مالی و ایجاد مشارکت مهم تلقی میشود. از جمله اقدامات عملیاتی کمیسیون موزهها نیز عبارتند از:
- تشویق نهادها و افراد به تأسیس و توسعه موزهها؛
- اجرای دورههای آموزشی و اعطای گواهینامههای تخصصی؛
- افزایش آگاهی عمومی از نقش موزهها؛
- حضور در محافل ملی و بینالمللی و؛
- برگزاری همایشها، مسابقات و رویدادهای مرتبط با میراث فرهنگی[۱۳].
در عربستان برنامه هایی برای ساخت موزههای جدید تا سال 2030 وجود دارد که شامل فازهای متعددی است. فاز نخست شامل موزههایی مانند موزه طارق عبدالحقیم در جده و موزه نفت سیاه در ریاض است. برنامههای میانمدت در این خصوص نیز از جمله شامل ایجاد موزه هنر دیجیتال، موزه مجتمع هنری سلطنتی، موزه خوشنویسی عربی (مرکز جهانی محمد بن سلمان) و همچنین تأسیس موزههای منطقهای در سراسر کشور از عرعر تا نجران. و از ابها تا دمام تا سال ۲۰۲۴ بوده است. همچنین در خصوص نیروی انسانی در بخش موزهها، هدف افزایش قابلتوجه تعداد نیروی کار متخصص موزهای در عربستان است. در بخش نیروی انسانی الگوگیری از موزههای جهانی با پرسنل بالا و ایجاد فرصتهای شغلی جدید در راستای اهداف سند چشمانداز ۲۰۳۰ مورد توجه قرار دارد. در مجموع راهبرد توسعه موزهها در عربستان، طرحی جامع برای تبدیل موزهها به مراکز فرهنگی فعال و بینالمللی است که نهتنها بر حفظ و معرفی میراث تمرکز دارد، بلکه رشد اقتصادی، اشتغال و آموزش را نیز هدفگذاری کرده است[۱۴].
عربستان دارای موزههای مختلفی است که از جمله مهمترین آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد[۱۵].
موزه معماری حرمین شریفین در مکه مکرمه
افتتاح این موزه در سال ۱۴۲۰ هجری قمری / ۲۰۰۰ م صورت گرفت. این موزه شامل چندین سالن است که هنر اسلامی مرتبط با حرمین شریفین را از صدر اسلام تا امروز به نمایش میگذارد که از جمله عبارتند از: سالن مسجدالحرام شامل نردبان کعبه (با قدمتی بیش از ۲۰۰ سال) و مقصوره مقام ابراهیم؛ سالن کعبه شامل درِ کعبه و ستون داخلی آن متعلق به دوره صحابی عبدالله بن زبیر و؛ سالنهای نسخههای خطی، مسجدالنبی و پایانبندی با بخش آب زمزم.
موزه ملی عربستان سعودی در ریاض
این موزه در سال ۱۴۱۹ هجری قمری / ۱۹۹۹ م افتتاح شد. مساحت موزه ملی عربستان۱۷ هزار متر مربع است و شامل ۳۷۰۰ اثر از دوران پیش از تاریخ تا دوران معاصر است. از سالنهای اصلی این موزه عبارتند از: سالن انسان و کیهان (پیدایش هستی و منظومه شمسی)؛ سالن پادشاهیهای عربی باستان (از هزاره چهارم ق.م تا قرن دوم میلادی)؛ سالن دوران جاهلی؛ سالن بعثت نبوی (از آغاز وحی تا هجرت)؛ سالن وحدت عربستان (با فیلم مستند) و؛ سالن حج و حرمین (تحولات معماری مسجدالحرام و مسجدالنبی).
موزه اثراء در ظهران
موزه اثراء ترکیبی از هنر معاصر، میراث سعودی، هنر اسلامی و تاریخ جزیرهالعرب است. این موزه دارای پنج سالن با نمایشگاههای تعاملی، کارگاهها، سخنرانیها و نمایشگاههای موقت است و نماینده فرهنگهای محلی و جهانی از طریق آثار هنری و صنایع دستی متنوع محسوب میشود.
موزه دارالمدینه در مدینه منوره
این موزه نخستین موزه تخصصی تاریخ مدینه است و شامل سه سالن اصلی است که عبارتند از: سالن سیره نبوی با ماکتها و عکسهای نادر از مدینه؛ سالن توسعه شهری و تمدنی و ؛ سالن موزه باز (باغ موزه). موزه دارالمدینه شامل مجموعهای از آثار نادر شامل سکههای تاریخی، سفالینههای دوران اموی، نسخههای خطی، جواهرات پیش از اسلام و آثار فرهنگی و پوشاک سنتی مردم مدینه است.
موزه دار الفنون الاسلامیه در جده
موزه دارالفنون موزهای تخصصی در زمینه هنر اسلامی با بیش از ۱۰۰۰ اثر هنری از تمدن اسلامی در ۱۵ قرن گذشته، گردآوری شده از سراسر دنیای اسلام است.
موزه قصر المصمک در ریاض
ساخت این قصر در سال۱۲۸۲ هجری قمری / ۱۸۶۵ میلادی انجام گرفت و در سال ۱۴۱۶ هجری قمری / ۱۹۹۵ میلادی به موزه تبدبل شد. این موزه شامل ۱۷ سالن است که روایتگر تاریخ قصر، دوران بازپسگیری ریاض، شهر قدیم، چاه تاریخی، نمایشگاههای موقت، روند وحدت عربستان، و دستاوردهای ملک عبدالعزیز است.
قصر الزاهر تاریخی (موزه مکه)
این قضر در سال ۱۳۶۵ هجری قمری / ۱۹۴۶ میلادی به دستور ملک عبدالعزیز بنا شد و در سال ۱۴۲۷ هجری قمری / ۲۰۰۶ میلادی به موزه تبدیل شد. مساحت این موزه ۳۴۲۵ متر مربع و دارای سه طبقه است. از جمله ویژگیهای آن نیز عبارتند از: سالن مرکزی با فواره مرمری و گنبدی بر ۲۴ ستون. نمایشگاههای آثار پیش از تاریخ، پیش از اسلام، سیره نبوی، خط و سکه، حج، معماری مسجدالحرام، دورههای سهگانه حکومت سعودی، آموزش و هنر اسلامی.
موزه الطیبات در جده
موزه الطیبات نمایی از تاریخ ۲۵۰۰ ساله جده است و دارای اتاقها و طبقات متعدد با معماری سنتی جده، شامل موارد زیر است: مدلهای مکه و کعبه؛ اطلاعات درباره حج و عمره به دو زبان؛ آثار هنری، نسخههای خطی، سفالینهها، سکههای نادر، سلاحها؛ نقشه گسترش اسلام در جهان؛ بخش دریای سرخ، تاریخ عربستان، عکسهای ملک عبدالعزیز با رهبران جهانی و؛ آثار فرهنگی و لباسهای سنتی، از جمله لباسهای عروسی حجازی.
موزه الدرعیه در قصر سلوى
این موزه نمایشدهنده تاریخ الدرعیه، محل پایهگذاری دولت اول سعودی توسط امام محمد بن سعود است و شامل موارد زیر است: موزه زندگی اجتماعی عربستان؛ موزه معماری سنتی؛ موزه تجارت و خزانه؛ موزه نظامی و؛ موزه اسب عربی.
رویدادها و جشنوارههای میراث فرهنگی عربستان
پادشاهی عربستان سعودی سالانه تعدادی رویداد و جشنواره را برای فعال کردن گردشگری داخلی و خارجی و کمک به معرفی فرهنگ و میراث فرهنگی و تمدنی عربستان برگزار میکند. در زیر به ده جشنواره فرهنگی اصلی که در عربستان برگزار شده یا میشود پرداخته شده که عبارتند از:
جشنواره ملی میراث و فرهنگ "جنادریه"
جشنواره ملی میراث و فرهنگ "جنادریه" یکی از قدیمیترین جشنوارههای عربستان سعودی است که در سال ۱۴۰۵ هجری قمری / ۱۹۸۵ میلادی در شهر ریاض با نظارت و سازماندهی ریاست گارد ملی (وزارت گارد ملی فعلی) آغاز به کار کرد و پس از آن وزارت فرهنگ مسئولیت برگزاری آن را بر عهده گرفت. این جشنواره شامل رویدادهای میراثی است که میراث فرهنگی عربستان را به نمایش میگذارد و محوطه آن شامل یک تئاتر، سالنهای نمایش و ساختمانهای نمونه برای تمام شهرهای عربستان است.
جشنواره سوق عکاظ
اولین دوره جشنواره سوق عکاظ در سال ۱۴۲۸ هجری قمری / ۲۰۰۷ میلادی آغاز شد و در شهرستان طائف در منطقه مکه مکرمه برگزار میشود. این جشنواره یک گردهمایی شعری، هنری و تاریخی است که روشنفکران و علاقمندان به فرهنگ و شعر را به خود جذب میکند.
جشنواره زیتون جوف
جشنواره زیتون جوف برای اولین بار در سال ۱۴۲۹ هجری قمری / ۲۰۰۸ میلادی برای بازاریابی و ترویج زیتون تولید شده در مزارع منطقه جوف آغاز شد. تعدادی از نهادها و موسسات دولتی در آن شرکت میکنند و با فعالیتهای تفریحی متعددی همراه است. همچنین نمایشگاههای مختلفی برای خانوادههای تولیدکننده، زیتون و محصولات آن در این جشنواره برگزار میشود.
جشنواره نخل و خرمای احساء
جشنواره نخل و خرمای احساء که توسط شهرداری شهرستان احساء برگزار میشود، اولین دوره خود را در سال ۱۴۳۳ هجری قمری / ۲۰۱۲ میلادی آغاز کرد. این جشنواره همزمان با فصل برداشت خرما در واحه احساء، که یکی از برجستهترین مناطق پرورش نخل در عربستان است، برگزار میشود. این جشنواره از طریق مجموعهای از رویدادهای تفریحی، گردشگری منطقه را فعال میکند.
جشنواره جده تاریخی
جشنواره جده تاریخی برای اولین بار در سال ۱۴۳۵ هجری قمری / ۲۰۱۴ میلادی، همزمان با ثبت منطقه جده تاریخی در فهرست میراث جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد "یونسکو" راهاندازی شد. این جشنواره بر جایگاه تاریخی و فرهنگی عربستان سعودی تأکید دارد و ساکنان و بازدیدکنندگان شهر جده را با میراث تاریخی منطقه آشنا میکند.
جشنواره شتر ملک عبدالعزیز
جشنواره شتر ملک عبدالعزیز سالانه در صحرای دهناء یا صیاهد جنوبی برگزار میشود. این جشنواره در نسخه جدید خود در سال ۱۴۳۸ هجری قمری / ۲۰۱۷ میلادی آغاز شد و شامل رویدادهای فرهنگی، تفریحی و ورزشی است. این جشنواره علاقمندان به شتر را از داخل و خارج عربستان جذب میکند و سالانه بیش از ۱۸۰۰ شرکتکننده و حدود ۳۸ هزار شتر در آن شرکت میکنند.
جشنواره سوارکاری درعیه
جشنواره سوارکاری درعیه در مزرعه الدهامی در منطقه تاریخی درعیه به عنوان بخشی از رویدادهای فصل درعیه برگزار میشود. اولین دوره این جشنواره در سال ۱۴۴۰ هجری قمری / ۲۰۱۸ میلادی آغاز شد و شامل مسابقات اسبدوانی و پرش با اسب است. امتیازات مسابقات این جشنواره برای سوارکاران شرکتکننده جهت کسب سهمیه المپیک جهانی سوارکاری محاسبه میشود.
جشنواره شاهین ملک عبدالعزیز
جشنواره شاهین ملک عبدالعزیز یک رویداد سالانه جهانی است که توسط باشگاه شاهینهای سعودی در شهر ریاض برگزار میشود. اولین دوره آن در سال ۱۴۴۰ هجری قمری / ۲۰۱۹ میلادی با هدف توجه، حفاظت و تجلیل از شاهینها و جذب شاهینداران و علاقمندان به شکار از عربستان و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس از طریق احیای مسابقات شاهینها مانند "الملواح" و "المزاین" آغاز شد.
جشنواره گل محمدی طائف
آغاز جشنواره گل محمدی طائف یا "الورد الطائفی" همزمان با فصل برداشت گل در مزارع مراکز الهدا و الشفا در شهرستان طائف در فصل بهار است. این جشنواره سالانه صدها هزار نفر از دوستداران این گل و محصولات آن را که شهر طائف به آن مشهور است، به خود جذب میکند. در این جشنواره تعدادی از رویدادهای مردمی و تفریحی و نمایشگاههای گل برگزار میشود.
جشنواره خرمای بریده
جشنواره خرمای بریده یکی از بزرگترین جشنوارههای خرما در جهان و یکی از جشنوارههای اقتصادی و گردشگری برجسته در سطح ملی است. این رویداد سالانه در شهر بریده در منطقه قصیم برگزار میشود[۱۶].
سیاست ها و طرحهای عربستان در عرصه میراث فرهنگی
فرهنگ و میراث فرهنگی به عنوان بخش مهمی از چشمانداز 2030 عربستان است که در دوره ملک سلمان در سالهای پس از 2015 به عنوان راهنمای اصلی تحولات سیاسی- اقتصادی و فرهنگی- اجتماعی این کشور محسوب میشود. با توجه به پیشینه و میراث فرهنگی غنی عربستان و تلاش رهبران سعودی برای توجه به مقولهها و میراث فرهنگی، تاسیس وزارت فرهنگ در سال 2018 به عنوان مهمترین گام برای ترویج و تقویت فرهنگ و میراث فرهنگی در این کشور بوده است.
چشمانداز ۲۰۳۰ نقشه راه عربستان برای کاهش وابستگی به نفت و تنوعبخشی به اقتصاد است. در این سند، فرهنگ و میراث فرهنگی به عنوان یکی از ارکان اصلی "جامعه پویا تعریف شدهاند. اهداف کلان در این حوزه عبارتند از:
- افزایش سهم اقتصاد فرهنگ و رساندن سهم بخش فرهنگ در تولید ناخالص داخلی به سطوح بالاتر؛
- تقویت هویت ملی و استفاده از میراث فرهنگی برای ایجاد حس غرور و وحدت ملی و؛
- توسعه گردشگری فرهنگی و تبدیل محوطههای تاریخی و فرهنگی به مقاصد جذاب گردشگری جهانی.
برای تحقق این اهداف، ساختار دولتی حوزه فرهنگ متحول شد تا به صورت متمرکز سیاستگذاری و نظارت بر بخش فرهنگ را بر عهده بگیرد. همچنین یازده کمیسیون یا هیئت تخصصی زیر نظر وزارت فرهنگ عربستان ایجاد شد که هر یک مسئولیت یک حوزه خاص فرهنگی را بر عهده دارند. در این راستا از مهمترین نهادهای مرتبط با میراث فرهنگی می توان به کمیسیونهای میراث فرهنگی، موزهها و معماری و طراحی اشاره کرد. کمیسیون میراث فرهنگی مسئولیت اصلی حفاظت، جستجو، ثبت و مدیریت محوطههای باستانشناسی و میراث ناملموس را بر عهده دارد. کمیسیون موزهها نیز وظیفه توسعه و استانداردسازی موزهها در سراسر کشور را دنبال میکند. همچنین کمیسیون معماری و طراحی بر حفظ سبکهای معماری سنتی و ادغام آن با طراحی مدرن نظارت دارد.
وزارت فرهنگ با راهبری بدر بن عبدالله بن فرحان آل سعود به عنوان نهادی نوپا در مجمعی که در مارس 2019 برگزار کرد، پایه های چشمانداز و جهتگیری های خود را پایه گذاری کرد. این نهاد بر اساس اشتیاق خود به حفظ میراث تاریخی پادشاهی سعودی و ساختن آینده فرهنگی غنی، اهداف متمرکز خود را این چنین تعریف کرد: فرهنگ به عنوان شیوه زندگی، فرهنگ برای رشد اقتصادی، و فرهنگ برای تقویت جایگاه بینالمللی پادشاهی. این وزارتخانه استراتژی خود را دادن صدایی جدید به فرهنگ سعودی، ارتقای هویت و حفظ میراث آن در راستای محورهای چشم انداز 2030 عنوان نمود. این وزارتخانه در صدد است تا سال2030 ، معادل سه درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص دهد و در جهت ارتقای توانمندی های فرهنگی، وقف فرهنگ در جنبه های زندگی روزمره شهروندان و ساکنان، ارائه برنامه های آموزشی و کارگاه های آموزشی و ایجاد موسسات و تهیه ابتکارات و برگزاری فعالیت ها و جشنواره ها با حفظ هویت و اصالت تلاش میکند[۱۷].
وزارت فرهنگ در پی پیشبرد ایدههای خارقالعاده و خلاقانهای برای معرفی و تقویت میراث فرهنگی عربستان است که از جمله در نامگذاری سالها نمود داشته است. این وزارتخانه سال 2021 را به عنوان «سال خوشنویسی عربی» نام گذاری کرد و این هنر را میراثی فرهنگی دانست. همچنین سال 2022 با توجه به رابطه نزدیک قهوه و میراث فرهنگی عربستان و تاریخی که آنها را در آداب و سنن، مهمان نوازی و سخاوت و انسانیت به هم پیوند میزند، سال قهوه سعودی نامیده شد. سال 2023 نیز با نام «سال شعر عرب» آغاز شد و شعر عربی را ستونی متمدن در فرهنگ عرب توصیف کرد. همچنین وزارت فرهنگ عربستان با تدوین گزارشهایی در مورد «وضعیت فرهنگی در پادشاهی»، تحولات فرهنگی را رصد و بررسی میکند که از جمله به سیاستها و اقدامات در حوزه میراث فرهنگی میپردازد. از جمله در گزارش سال 2022، شش اکتشاف مهم باستان شناسی، 23 پروژه بررسی باستان شناسی و 4 عنصر جدید از میراث سعودی که در فهرست های بین المللی ثبت شده اند، مورد اشاره قرار گرفت. سازمان میراث فرهنگی عربستان نیز اعلام کرد توانسته است برای حفاظت از میراث فرهنگی و اماکن باستانی و اثبات عمق تاریخی این کشور به اکتشافات ارزشمندی از جمله پدیده های معماری و آثار باستانی مربوط به قرن دوم و سوم برسد[۱۷].
عربستان سعودی به منظور تقویت و توسعه میراث فرهنگی خود در حال سرمایه گذاری روی طرحهای بزرگ مختلفی است که از جمله آنها میتوان به دروازه درعیه و العلاء اشاره کرد. پروژه توسعه دروازه درعیه بزرگترین پروژه تاریخی و میراث فرهنگی جهان به شمار میرود که با هدف بازسازی و توسعه منطقه تاریخی درعیه و زنده کردن گذشته پربار آن در قرن هجدهم میلادی اجرا شده است تا این منطقه را به مقصدی برای گردشگران منطقه و جهان به عنوان سرزمین پادشاهان و قهرمانان و پایتخت دولت سعودی اول تبدیل کند. از جمله مهمترین اماکن تاریخی در درعیه محله تاریخی طریف است که در فهرست اماکن تاریخی سازمان یونسکو به ثبت رسیده و همچنین میتوان به کاخ سلوی اشاره کرد. سازمان توسعه دروازه درعیه برای تکمیل پروژه های مختلف خود در بازسازی و توسعه اماکن تاریخی تمام تلاش خود را به کار گرفته است. پیشبینی می شود با تکمیل پروژه های مختلف درعیه، این منطقه سالانه 25 میلیون گردشگر را از داخل و خارج کشور جذب کند[۱۸].
در مجموع عربستان تاریخی غنی به لحاظ میراث و مفاخر فرهنگی دارد. این میراث غنی در دوره اخیر حاکمیت ملک سلمان در چهارچوب اهداف چشمانداز 2030 مورد توجه بسیاری قرار گرفته است. ابتکارات و طرحها و برنامه های مختلفی برای تقویت و به نمایش گذاشتن میراث فرهنگی عربستان در حال انجام است که تصویر این کشور در عرصه بینالمللی را با تحولاتی همراه ساخته است.
کتابشناسی
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ سعودیبیدیا، شخصيات / شخصيات تاريخيه، .2025، علی الموقع: https://saudipedia.com/morearticles/1
- ↑ سعودیبیدیا، قائمه بخمسه من الشعراء الغنائيين في السعوديه، 2025،علی الموقع: https://saudipedia.com/article/12406/%D8%B4%D8%AE%D8%B5%D9%8A%D8%A7%D8%AA/%D9%85%D8%AB%D9%82%D9%81%D9%88%D9%86
- ↑ saudimoments, Discover the Voices of Saudi Arabia: Top Authors to Know, 11 December 2024, Available for https://www.saudimoments.com/discover-the-voices-of-saudi-arabia-top-authors-to-know-702324.html
- ↑ سعودیبیدیا، قائمه مواقع التراث السعوديه المسجله فی اليونسكو، 2025، علی الموقع: https://saudipedia.com/article/13768/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A9/%D8%B4%D8%A4%D9%88%D9%86-
- ↑ saudipedia, Saudi Intangible Cultural Heritage Inscribed on , UNESCO List,2025, Available for https://saudipedia.com/en/article/3192/culture/cultural-affairs/saudi-intangible-cultural-heritage-inscribed-on-unesco-list
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ خبرگزاری بینالمللی قرآن، راهاندازی پایگاه آنلاین نسخههای خطی اسلامی در عربستان، ۲۰ فروردين ۱۴۰۳، قابل بازیابی در: https://iqna.ir/fa/news/4209360/%D8%B1%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87
- ↑ سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، معرفی مرکز اسناد عربستان، (1/12/1397)، قابل بازیابی در https://www.nlai.ir/web/hamedan/manuscripts?p_p_id=10
- ↑ مركز الملک فيصل للبحوث والدراسات الإسلاميه، مجموعه المخطوطات، (2025)، علی الموقع: https://kfcris.com/ar/view/27
- ↑ میدل ایست نیوز، کتابخانه مسجد الحرام؛ گنجینهای بینظیر از نسخ خطی، 2022-01-23، قابل بازیابی در https://mdeast.news/?p=130539
- ↑ صاحب خبران، گنجینهای دیجیتال از نسخ خطی در دانشگاه اسلامی بن سعود عربستان، (۱۱ خرداد ۱۴۰۴ )، قابل بازیابی در https://sahebkhabar.ir/news/73197332
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ تطور العمـاره بالمملكه العربيه السعوديه عبر العصور المختلفه، (2024)، علی الموقع: https://publication-cpas-egypt.com/wp-content/uploads/2024/04/27-%D8%AA%D8%B7%D9%D8%A9.pdf
- ↑ سعودیبیدیا، قائمه أنماط العماره السعوديه، 2025، علی الموقع: https://saudipedia.com/article/16970/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A9/%D8%B4%D8%A4%
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ Museums Commission, 2025, Available for https://museums.moc.gov.sa/en
- ↑ saudipedia, Museum Sector Development Strategy in the Kingdom, 2025, Available for https://saudipedia.com/en/article/1961/culture/museums/museum-sector-development-strategy-in-the-kingdom?utm
- ↑ سعودیبیدیا، قائمه متاحف عامه فی السعوديه، 2025، علی الموقع:https://saudipedia.com/article/15551/%D8%AB%D9%.%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9
- ↑ سعودییبدیا، قائمه بعشره مهرجانات سعوديه، 2025، علی الموقعhttps://saudipedia.com/article/13733/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A7%D8%AA/%D9%82%D8%A7%D8%A.A8%D8%B9%D8%B4.%D9%8A%D8%A9
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ اتحاد وکالات انباء دول منظمه التعاون الاسلامی، عربستان سعودی.. تمدنی اصیل و میراثی منحصر به فرد که توسط وزارت فرهنگ تحریک شده است، (28 ذی الحجه 1444 هجری قمری 16/7/2023 م)، قابل بازیابی در: https://una-oic.org/fa/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D9%.
- ↑ وکاله الانباء السعودیه(1442). "درعیه تاریخی" به عنوان بزرگترین پروژه میراث فرهنگی جهان روز جهانی میراث فرهنگی را جشن می گیرد، (1442/09/06)، علی الموقع: https://www.spa.gov.sa/w1545090
نویسنده مقاله
علی اکبر اسدی