فرهنگ عمومی ژاپن

مقدمه

فرهنگ عمومی ژاپن

فرهنگ عامه یا فولکلور هر قومی را آداب و رسوم عامیانه، هنجارها و قواعد اجتماعی دیرپا، باورها و اعتقادات مردمی، بازی‌ها و سرگرمی‌ها، خرافات، مثل‌ها، قصه‌ها و ترانه‌های آن قوم تشکیل می‌دهند. فرهنگ عامه هر جامعه‌ای منبعی دست اول و ارزشمند برای مطالعه آن جامعه محسوب می‌شود، زیرا با مطالعه فرهنگ عامه می‌توان عقاید دینی، آداب و رسوم، دغدغه‌ها، آرزوها، خوراک، پوشاک و قواعد اجتماعی آن قوم را شناخت و با جغرافیا و شرایط اقلیمی سرزمینی که آن قوم در آن زندگی می‌‌کند آشنا شد و همچنین درک عمیق‌تری از روابط فرهنگی آن قوم با اقوام دیگر پیدا کرد. به‌طور خلاصه، به مطالعه و بررسی فرهنگ عامه مردم یک سرزمین می‌توان به مثابه یک دوره ارزشمند مردم‌شناسی نگریست که ما را با زندگی مردمان و فرهنگ و تاریخ و اقلیم آن سرزمین آشنا می‌سازد. در فصل پیش رو با برخی از جنبه‌های فرهنگ عامیانه ژاپن از جمله مراسم‌ ازدواج و سوگواری، خوراک، پوشاک، بازی‌ها و سرگرمی‌ها، اعیاد و مناسبت‌ها و جشن‌ها و باورهای عامیانه آشنا خواهیم شد.

ازدواج

ازدواج سنتی در ژاپن

امروزه با نفوذ و گسترش فرهنگ غربی اغلب جوانان خود شریک زندگیشان را پیدا می‌کنند. به این نوع ازدواج «ازدواج عاشقانه»(恋愛結婚/Renai kekkon)گفته می‌شود که با نوع سنتی ازدواج یعنی «ازدواج معارفه‌ای»(見合い結婚/Miai kekkon)در تقابل است. جشن ازدواج ممکن است در تالارهای ازدواج، ایزدکده‌های شینتو و یا در کلیسا برگزار شود. تمایل برای برگزاری مراسم ازدواج در کلیسا در سال‌های پس از دهه نود میلادی و به دلیل نفوذ بیش از پیش فرهنگ غربی از طریق سینما و تلویزیون افزایش یافته است، اما این مراسم ارتباطی با مسیحی بودن زوجین ندارد. اگر جشن ازدواج در ایزدکده‌های شینتو برگزار شود، عروس و داماد لباس سنتی ژاپنی بر تن می‌کنند و اگر این مراسم در کلیسا یا تالار ازدواج برگزار شود معمولاً هر دو لباس عروسی غربی می‌پوشند.

مهم‌ترین بخش جشن ازدواج را سخنرانی‌های نزدیکان و آشنایان عروس و داماد تشکیل می‌دهد. این سخنرانی‌ها تابع قواعد و آداب خاصی است. مثلاً سخنران باید دقت کند که واژه‌های مترادف «بریدن»، «قطع کردن»، «جدا کردن» و نظایر آن‌ها را در صحبت‌های خود به کار نبرد و به جای آن تا حد امکان از اصطلاحاتی نظیر «وصل کردن»، «رساندن»، «چسباندن» و غیره استفاده کند. در این مراسم معمولاً از رقص و پایکوبی خبری نیست. مهمانان مبلغی پول نقد را در پاکت به‌عنوان هدیه به عروس و داماد تقدیم می‌کنند. مبلغ پرداختی اعضای خانواده و اقوام نزدیک‌تر معمولاً بیشتر است. در سال‌های اخیر برخی از زوج‌ها نیز بدون برگزاری جشن ازدواج، پس از ثبت رسمی ازدواج خود زندگی مشترک را آغاز می‌کنند.

همان‌طور که گفته شد، جوان‌ها امروز رغبت چندانی به خواستگاری و ازدواج به شیوه سنتی نشان نمی‌دهند و بر اساس آمارها نرخ این نوع از ازدواج‌ها در دهه دوم قرن بیست و یکم به کمتر از ده درصد نزول کرده است. با این حال، این نوع از ازدواج همواره بخش مهمی از فرهنگ عامه ژاپن بوده است. در ازدواج سنتی معمولاً کسی از دوستان یا آشنایانِ یکی از طرفین پیش‌قدم می‌شود و دختر و پسر را برای آشنایی به یکدیگر معرفی می‌کند. واسطه معمولاً پس از سبک و سنگین کردن شرایط دو طرف و خانواده‌هایشان و بررسی‌های اولیه راجع به وضع مالی و طبقه اجتماعی و تحصیلات و علایق و سلایق طرفین، ترتیب یک جلسه ملاقات حضوری را می‌دهد. در ازدواج‌های رسمی‌تر معمولاً قبل از هر کاری رزومه عکس‌دار طرفین تهیه می‌شود در اختیار والدین دو طرف قرار می‌گیرد. والدین در این مرحله می‌توانند بدون اطلاع به فرزندشان فرد پیشنهاد شده را رد کنند. در صورت موافقت والدین، رزومه در اختیار عروس و داماد آینده قرار می‌گیرد و آن‌ها تصمیم می‌گیرند که جلسه معارفه برگزار شود یا نه. به این جلسه معارفه رسمی می‌آی(見合い/Miai) گفته می‌شود. مخالفان این نوع ازدواج سنتی اعتقاد دارند که ازدواج به این شکل بسیار ماشینی و شبیه به معامله تجاری است. با این حال جوانانی که توانایی یا فرصت چندانی برای آشنا شدن با جنس مخالف را در جامعه ندارند همچنان از این نوع ازدواج سنتی استقبال می‌کنند.

طبق قوانین ژاپن، زن و شوهر پس از ازدواج می‌بایست نام خانوادگی یکسان داشته باشند. در قوانین گذشته همیشه زن مجبور به تغییر نام خانوادگی خود و استفاده از نام خانوادگی شوهر می‌شد، اما از سال 1947 این اختیار به زوجین داده شده است که به میل خود، نام خانوادگی یکی از طرفین را برای هر دو انتخاب کنند. با این حال، بر اساس آمار، امروز نیز در حدود 96 درصد مواقع، زنان نام خانوادگی خود را تغییر می‌دهند. ازدواج با شهروندان خارجی تابع قوانین جداگانه‌ای است. با این که نرخ ازدواج و فرزندآوری در ژاپن در دهه‌های اخیر کاهش چشمگیری داشته است، تنها حدود 2 درصد از فرزندآوری‌ها خارج از چارچوب ازدواج اتفاق می‌افتد که در مقایسه با اروپا و آمریکای شمالی رقم بسیار پایینی محسوب می‌شود.

تدفین و سوگواری

مراسم وداع با فرد درگذشته در ژاپن

در ژاپن دو دین بودا و شینتو قرن‌ها در کنار یکدیگر به حیات خود ادامه داده‌اند و بسیار بر روی هم اثر گذاشته‌اند و می‌توان گفت که به توازن رسیده‌اند. اغلب ژاپنی‌ها در طول زندگی روزمره خود، برخی از مراسم و آیین‌های هر دو دین را به جا می‌آورند. این میزان از آمیختگی و رواداری بین دو دین معمولاً برای خارجی‌ها عجیب است. در سال‌های اخیر، برخی از مراسم مسیحیان نیز به جمع آیین‌های ژاپنی‌ها اضافه شده است. بنابراین، امروز بسیار طبیعی است که یک فرد ژاپنی در کلیسا ازدواج کند، در سال نو به زیارت ایزدکده‌های شینتو برود و پس از مرگ به شیوه بودایی به خاک سپرده شود. با این که شینتو دین باستانی ژاپنی‌ها است و مردم ژاپن پیش از ورود دین بودا، ایزدان شینتو را می‌پرستیدند، مراسم تدفین و سوگواری برای درگذشتگان که به آن سوشیکی(葬式/Sōshiki)می‌گویند، از قرن‌ها پیش به شیوه بودایی انجام می‌شود. در باورهای دین شینتو، مرگ و هر چیز مربوط به آن ناپاک شمرده می‌شود و به پیروان دوری جستن از پیکر درگذشتگان توصیه می‌شود. بنابراین، حتی کاهنان شینتو نیز اغلب به روش بودایی تدفین می‌شوند.

در تدفین به شیوه بودایی، نخست در اولین فرصت ممکن مراسم وداع با درگذشته برگزار می‌شود. در این مراسم معمولاً کیمونویی سفید به تن فرد درگذشته می‌کنند. دلیل انتخاب این رنگ آن است که غالباً زائرانی که به زیارت معابد بودایی می‌روند کیمونوی سفید می‌پوشند. بنابراین، با این کار می‌کوشند درگذشتگان را با جامه زائران رهسپار دنیای دیگر کنند. گاه کیسه کوچکی حاوی چند سکه نیز به گردن درگذشته می‌آویزند تا گذر از این جهان به جهان دیگر برایش آسان‌‌تر شود. در تمام مدت مراسم، سر جنازه را رو به سمت شمال قرار می‌دهند. از همین رو ژاپنی‌ها هنگام خواب و استراحت، برای جلوگیری از تداعی شدن مراسم تدفین، معمولاً سر خود را به سمت شمال نمی‌گذارند. مراسم وداع با درگذشته می‌تواند در معابد بودایی، تالارهای سوگواری و یا در منزل متوفی انجام شود. در این مراسم معمولاً یک راهب دعاهای بودایی را قرائت می‌کند و حاضران در سکوت گوش فرا می‌دهند. حاضران در این مراسم که غالباً لباس سیاه به تن می‌کنند مبلغی پول نقد را در پاکت به‌عنوان همدردی به خانواده متوفی تقدیم می‌کنند.

یک روز پس از برگزاری مراسم وداع، جنازه برای سوزانده شدن به مراکز خدمات تدفین برده می‌شود. برای حمل جنازه اغلب از خودروهای خاصی استفاده می‌شود که تزئیناتی از جنس چوب شبیه به تزئینات معابد دارند و مانند یک معبد سیار به نظر می‌رسند. خانواده متوفی در صورت تمایل می‌توانند بخشی از خاکستر درگذشته خود را دریافت کنند و آن را در قبرستان به خاک بسپارند یا از آن نگهداری کنند. حتی ممکن است بخشی از خاکستر در محل زندگی یا کار متوفی نگهداری شود و بخشی دیگر به خاک سپرده شود. در زمان قدیم مراسم سوگواری بسیار طولانی‌تر و مفصل‌تر بود و معمولاً مراسمی در روز هفتم، چهاردهم، بیست و یکم، بیست و هشتم، سی و پنجم و چهل و نهم از زمان درگذشت متوفی برگزار می‌شده است. اما امروزه در اغلب موارد همه این برنامه‌ها در یک بزرگداشت خلاصه می‌شود.

خوراک

در این بخش درباره کلیات فرهنگ غذایی ژاپن، سبک‌های رایج در آشپزی سنتی، فرهنگ غذایی در منازل و فرهنگ غذایی در بیرون از منزل به اختصار توضیح می‌دهیم.

سبک‌های آشپزی سنتی ژاپنی

برنج که غذای اصلی مردمان مجمع‌الجزایر ژاپن است از حدود دو هزار سال پیش، از قاره آسیا به این سرزمین آورده شده است. رایج‌ترین شکل غذا در ژاپن عبارت است از برنج پخته شده به همراه سبزیجات و فراورده‌های دریایی فصلی. همچنین ریشه‌هایی مانند ترب و سیب‌زمینی‌های شیرین، غلاتی مانند جو و ارزن و انواع حبوبات بومی همواره حضور پررنگی در آشپزی ژاپنی داشته‌اند. پس از گسترش دین بودا در ژاپن از قرن ششم میلادی و تحت تأثیر آموزه‌های این دین، تا مدت‌ها مصرف گوشت حیوانات ممنوع شد و از همین رو، مصرف غذاهای با منشأ گیاهی رواج بسیاری یافت. در این دوران، پیروان آیین ذن نوعی آشپزی مبتنی بر گیاه‌خواری موسوم به شوجین ‌ریوری(精進料理/Shōjin ryōri)را رواج دادند.

در قرن پانزدهم میلادی بسیاری از عناصر اصلی آشپزی امروز ژاپن مانند سس سویا(醤油/Shōyu)، خمیر میسو(味噌/Miso)و پنیر توفو(豆腐/Tōfu)که همگی از دانه‌های لوبیای سویا تهیه می‌شوند، راه خود را به فرهنگ غذایی ژاپن باز کرده بودند. فرهنگ غذایی ژاپن که در طول تاریخ شکلی ساده و نسبتاً یکنواخت داشت از دوره ادو به‌تدریج به فرهنگی پیچیده و دارای تنوع تبدیل شد. پس از ورود فرهنگ غربی به ژاپن در سده‌های نوزدهم و بیستم، فرهنگ غذایی این کشور تنوع بیشتری یافت و غذاهای ملل گوناگون نیز گاه با کمی تغییر برای سازگار شدن با ذائقه ژاپنی‌ها، به فرهنگ غذایی این کشور افزوده شد. از سده‌های میانی سه جریان اصلی در آشپزی ژاپنی ظهور کردند که عبارت بودند از چاکایسِکی ریوری(茶懐石料理/Chakaiseki ryōri)، هون‌زِن ریوری(本膳料理/Honzen ryōri)و کایسِکی ریوری(懐石料理/Kaiseki ryōri)که در ادامه به طور خلاصه راجع به این سه سبک اصلی آشپزی ژاپنی توضیح می‌دهیم:

مراسم چاکایسکی ریوری در ژاپن

چاکایسکی ریوری

چاکایسکی ریوری آشپزی مراسم چای محسوب می‌شود و به سبک ساده غذاهایی اطلاق می‌گردد که میزبانِ مراسم چای با آن از مهمانان خود پذیرایی می‌کند. واژه کایسکی به معنای «سنگ جیبِ جلویی» است و در اصل به سنگی گفته می‌شد که راهبان ذن گرم می‌کردند و در جیب جلویی ردای خود می‌گذاشتند تا احساس سرما و گرسنگی نکنند. در سده‌های میانی کلمه چاکایسکی در معنای غذای بسیار مختصری که پیش از انجام مراسم ساده چای برای رفع گرسنگی به مهمانان داده می‌شد به کار رفت و رفته‌رفته معنای «غذای مراسم چای» گرفت. این غذای ساده و سبک با مواد اولیه تازه فصل تهیه می‌شود و معمولاً تزئیناتی ندارد.

هون‌زن ‌ریوری

سبک آشپزی هون‌زن ریوری

هون‌زِن ریوری نوعی سبک آشپزی رسمی برگرفته از آشپزخانه‌های درباریان و اشراف است که آداب و رسوم بسیاری دارد و غذا با رعایت قواعد فراوانی در سینی‌های پایه‌دار موسوم به زِن(善/Zen) در مقابل مهمانان چیده می‌شود. هون‌زن ریوری ریشه در نوعی غذای درباری به نام گیشیکی ریوری(儀式料理/Gishiki ryōri) دارد که غذای رایج در مراسم و مهمانی‌های رسمی دربار در دوره هیان بود. با این که این غذا امروز صرفاً برای برخی جشن‌های عروسی یا مجالس ترحیم آماده می‌شود، اما تأثیر قابل توجهی بر آشپزی ژاپنی نهاده است. ترکیب اصلی و اولیه هون‌زن‌ ریوری عبارت است از یک پیاله سوپ به همراه سه نوع غذای اصلی. تعداد این غذاها می‌تواند به دو پیاله سوپ و پنج غذای اصلی یا بیشتر نیز افزایش یابد. در این سبک آشپزی به تنوع غذاها دقت می‌شود تا غذاهایی با طعم مشابه در یک سینی قرار نگیرند. مهمانان نیز هنگام صرف غذا باید آدابی را رعایت کنند. مثلاً مرسوم است که بین خوردن دو غذای متفاوت حتماً اندکی برنج خورده می‌شود.

کایسکی ریوری

سبک سوم آشپزی ژاپنی کایسکی ریوری نام دارد که در اصل سبکی غیررسمی برای مهمانی‌ها بود و از قرن نوزدهم به سبک رایج در مسافرخانه‌ها و رستوران‌های سنتی ژاپنی تبدیل شد. کایسکی ریوری در اصل از دو سبک دیگر یعنی چاکایسکی ریوری و هون‌زن ریوری برگرفته شده است، اما این سبک نه به مانند چاکایسکی ریوری ساده و مختصر است و نه مانند هون‌زن ریوری آداب و قواعد پیچیده دارد و مهمان یا مشتری در این سبک با خیالی آسوده در محیطی غیررسمی از انواع غذاها و نوشیدنی‌ها لذت می‌برد. این سبک آشپزی را امروز می‌توان در بسیاری رستوران‌های سنتی فاخر موسوم به ریوتِی(料亭/Ryōtei)دید.

موادغذایی در سوپرمارکت‌های ژاپن

فرهنگ غذایی در منازل

امروزه در فروشگاه‌ها و سوپرمارکت‌های اقصی‌نقاط ژاپن می‌توان مواد اولیه لازم برای تهیه طیف بسیار گسترده‌ای از غذاها را پیدا کرد. با این حال، خوراک‌های سنتی ژاپنی همچنان حضور پررنگی در وعده‌های غذایی مردم ژاپن در منازل دارند. غذای منازل در سه وعده صبحانه، نهار و شام غالباً شامل خوراک‌هایی مانند زیر است. برنج(برنج‌های دانه‌گرد ژاپنی که بدون نمک و روغن و به شکل کته طبخ می‌شود و در پیاله خورده می‌شود)، سبزیجات پخته شده، گیاهان دریایی، ماهی کباب شده، سوپ میسو(味噌汁/Misoshiru)(میسو یک خمیر غلیظ تهیه شده از لوبیای سویای بخار داده شده، له شده و تخمیر شده است)، توفو(غذایی که از فرایند بستن شیر سویا به دست می‌آید)، ناتّو(納豆/Nattō)(لوبیای سویای پخته شده و تخمیر شده با نوع خاصی از باکتری)، ساشیمی(ورقه‌های نازک ماهی خام)و انواع مختلف رشته(رشته‌ها در ژاپن از غلات مختلفی تهیه می‌شوند و انواع بسیار زیادی مانند رامن، سوبا(蕎麦/Soba)و اودون(饂飩/Udon)دارند)، تمپورا(سبزیجات سوخاری شده در روغن)و غیره. البته هیچ‌یک از این غذاها منحصر به منازل نیستند و در رستوران‌ها و غذاخوری‌ها نیز می‌توان آن‌ها را یافت.

فرهنگ غذایی در بیرون از خانه

از دوره ادو فرهنگ غذا خوردن در بیرون از خانه در ژاپن به وجود آمد و در سده‌های نوزدهم و بیستم رواج و گسترش بسیاری یافت. در حال حاضر اغلب انواع غذاهای بین‌المللی و رستوران‌های فست‌فود مشهور جهان را می‌توان در همه‌جای ژاپن پیدا کرد. علاوه بر این‌ها، غذاخوری‌هایی که نوع خاص و مشخصی از غذای ژاپنی را عرضه می‌کنند نیز رونق بسیار دارند. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

رستوران‌های ریوتی در ژاپن

(1)ریوتِی: رستوران‌های سنتی ژاپنی که عمدتاً غذا را به سبک کای‌سِکی ریوری آماده می‌کنند.

(2)سوشی‌یا(寿司屋/Sushiya)(رستوران‌های سوشی): سوشی توده برنج پخته سرکه‌زده‌ای است که روی آن ماهی خام، میگو، صدف یا سبزیجات می‌گذارند. تهیه سوشی از دوره ادو رایج شده و در اصل به‌عنو ان میان‌وعده‌ای سرپایی فروخته می‌شده است.

(3)یاکی‌نیکویا(焼肉屋/Yakinikuya): رستوران‌هایی که گوشت قرمز و سفید کباب شده عرضه می‌کنند. در برخی از این رستوران‌ها خود مشتری گوشت را در آتشدان‌های تعبیه شده در میزهای غذاخوری کباب می‌کند. این رستوران‌ها از فرهنگ کره‌ای گرفته شده اند.

(4)رامن‌یا(ラーメン屋/Rāmenya): رستوران‌هایی که انواع غذاهای تهیه شده با رشته‌های رامن را عرضه می‌کنند. رستوران‌های رامن‌یا برگرفته از فرهنگ چینی هستند و در آن‌ها علاوه بر رامن، می‌توان انواع رشته‌های دیگر، گیوزا(餃子/Gyōza)(نوعی پیراشکی گوشت)، چاهان(炒飯/Chāhan)(برنج تفت داده شده با گوشت یا سبزیجات)و غیره را نیز سفارش داد.

(5)رستوران‌های اوکونومی‌یاکی(お好み焼き/Okonomiyaki): اوکونومی‌یاکی غذایی شبیه کوکو است که با ترکیب کردن انواع سبزیجات و گوشت برخی آبزیان و پختن آن در ماهیتابه یا سطوح فلزی تهیه می‌شود.

علاوه بر غذاخوری‌های فوق، بعضی از انواع دیگر خوراک‌ها مانند یاکی‌سوبا(焼きそば/YakiSoba)(نوعی رشته تفت‌داده شده با سبزیجات)، یاکی‌توری(焼き鳥/Yakitori)(جوجه‌کباب در سیخ‌های چوبی کوچک که معمولا با سس سویا طعم‌دهی شده‌اند)یا برخی رشته‌ها را می‌توان از غذاخوری‌های بسیار کوچک یا دکه‌ها نیز تهیه کرد. همچنین خرید غذاهای آماده‌ای نظیر اونیگیری(お握り/Onigiri)یا بِنتو(弁当/Bentō)از فروشگاه‌ها نیز رایج است. اونیگیری برنج پخته شده‌ای است که به شکل کوفته درآمده و معولاً درون آن ترشیِ آلوی خشک(梅干し/Umeboshi)، سبزیجات یا گوشت آبزیان می‌گذارند و دور آن نیز نوری(海苔/Nori)،(جلبک خوراکی)می‌پیچند. بِنتو نیز غذای آماده‌ای است که غالباً شامل برنج و مخلفات است و در جعبه‌های کوچک یک‌نفره فروخته می‌شود. ژاپنی‌ها همچنین در مناسبت‌هایی مانند سال نو غذاهای خاصی تهیه می‌کنند که برخی از آن‌ها در بخش «جشن‌ها، اعیاد و مناسبت‌ها» در همین فصل اشاره می‌کنیم.

سبک پوشش وافوکو ژاپن

پوشاک

پوشش مردم ژاپن به دو دسته وافوکو(和服/Wafuku)(پوشاک ژاپنی)و یوفوکو(洋服/Yōfuku)(پوشاک غربی)تقسیم می‌شود. وافوکو به البسه سنتی و ملی ژاپن گفته می‌شود که گاه از آن‌ها با عنوان کلی کیمونو یاد می‌شود. یوفوکو نیز لباس بین‌المللی است که مردم اغلب کشورهای جهان از آن‌ها استفاده می‌کنند. برخلاف بسیاری از ملت‌ها که لباس و پوشش قدیمی و سنتی خود را کنار نهاده‌اند، ژاپنی‌ها همچنان از لباس‌های سنتی کشور خود استفاده می‌کنند. لباس‌های سنتی در مراسمی نظیر ازدواج، ترحیم، مراسم چای، جشن‌ها، فستیوال‌ها، مراسم فارغ‌التحصیلی یا رویدادهای سیاسی و تاریخی پوشیده می‌شوند. البته برخی از ژاپنی‌ها به طور کلی در منزل یا بیرون از منزل، پوشیدن لباس‌های سنتی را به پوشیدن لباس‌های غربی ترجیح می‌دهند. از میان لباس‌های سنتی ژاپنی سه لباس کیمونو، یوکاتا(浴衣/Yukata)و هاکاما(袴/Hakama)امروز رواج بیشتری دارند. در ادامه این بخش، این سه لباس را به اختصار معرفی می‌کنیم.

لباس کیمونو ژاپنی

کیمونو: مشهورترین لباس سنتی ژاپن است. شهرت این لباس به حدی است که گاه همه پوشش‌های سنتی کشور ژاپن را به این نام می‌خوانند. اما کیمونو نوع خاصی از لباس سنتی ژاپنی است که خود انواع گوناگونی دارد. کیمونو، جامه‌ای بلند و سرتاسری و دارای آستین‌های بلند و گشاد است که تا ساق پا را می‌پوشاند. این لباس معمولاً چند لایه است و به دور بدن پیچیده می‌شود و در لایه بیرونی آن در قسمت جلویی، سمت چپ لباس به روی سمت راست قرار می‌گیرد. کیمونو را همیشه با کمربند پهنی به نام اوبی(帯/Obi)می‌بندند و گاه تزئینات اضافی مختلفی به آن الصاق می‌کنند. کیمونوهای مردانه و کیمونوهای زنانه به لحاظ طرح و رنگ و نحوه پوشیدن با یکدیگر تفاوت دارند. کیمونوهای زنانه نوعاً پیچیده‌تر هستند و اجزاء بیشتری دارند. گاه پوشیدن کیمونوهای زنانه به‌تنهایی و بدون کمک دشوار است. جنس پارچه کیمونو و طرح و رنگ آن معمولاً با توجه به فصل سال و مراسمی که فرد در آن شرکت می‌کند انتخاب می‌شود. معمولاً به همراه کیمونوها پای‌افزارهای سنتی چوبی یا حصیری مانند گِتا(下駄/Geta)یا زوری(草履/Zōri)می‌پوشند. جورابی که به همراه کیمونو پوشیده می‌شود تابی(足袋/Tabi)نام دارد و در زیر کیمونو نیز لباس زیری به نام ناگاجوبان(長襦袢/Nagajuban)می‌پوشند. امروز کیمونوها قیمت بسیار بالایی دارند و برخی از ژاپنی‌ها برای جشن‌ها و مراسم خود از کیمونوهای امانی استفاده می‌کنند.

یوکاتا: نوعی لباس شبیه به کیمونو، اما سبک، ساده و غیررسمی است که در فصل بهار و تابستان می‌پوشند. یوکاتا یک لایه دارد و معمولاً در رنگ‌های روشن تهیه می‌شود و چون مخصوص هوای گرم است عمدتاً جنس نخی دارد. یوکاتا را ژاپنی‌ها در اول بهار و هنگام تماشای شکوفه‌های گیلاس به تن می‌کنند. همچنین پوشیدن یوکاتا در منازل، هتل‌ها، مسافرخانه‌ها و اونسن‌ها(ر. ک. بخش «بازی‌ها و سرگرمی‌ها» در همین فصل)نیز رواج دارد. به همراه یوکاتا نیز پای‌افزارهای سنتی چوبی و حصیری به پا می‌کنند. یوکاتا در مقایسه با انواع دیگر لباس‌های سنتی ژاپنی قیمت پایین‌تری دارد.

هاکاما: نوعی لباس سنتی رسمی است که مانند دامنی از شکم تا مچ پا را می‌پوشاند. هاکاما را از روی نوعی کیمونوی خاص موسوم به هاکاماشیتا(袴下/Hakamashita)می‌پوشند. این لباس در حقیقت نوعی لباس کار برای مردان کشاورز و صنعتگر بوده است، اما به‌تدریج به لباسی رسمی برای مردان و زنان تبدیل شده که در مراسم رسمی به تن می‌کنند. هاکاما اساساً بر دو نوع است؛ نوع اول که مانند شلوار دو تکه است و هاکامای اسب‌سواری(اومانوری)(馬乗り/Umanori)نام دارد و نوع دوم که مانند دامن یک تکه است و هاکامای فانوسی(آندون‌باکاما)(行灯袴/Andonbakama)نامیده می‌شود. هاکاما علاوه بر مراسم‌های بسیار رسمی، در برخی ورزش‌های رزمی ژاپنی نظیر کِندو و آیکیدو نیز پوشیده می‌شود.

بازی‌های تخته‌ای در ژاپن

بازی‌ها و سرگرمی‌ها

بازی‌های تخته‌ای(ボードゲーム/Bōdo gēmu): بازی‌های تخته‌ای بازی‌هایی هستند که با مهره و روی تخته یا صفحه کاغذ بازی می‌شوند. در ژاپن نیز چندین نوع بازی تخته‌ای رواج دارد که از آن میان، دو بازی قدیمی و رایج گو(碁/Go)و شوگی(将棋/Shōgi)را به اختصار معرفی می‌کنیم. گو و شوگی هر دو بازی‌هایی فکری هستند که با مهره و تخته انجام می‌شوند و نیاز به تمرکز بالایی دارند. این بازی‌ها از چند سده گذشته طرفداران بسیاری در ژاپن داشته‌اند و برخی از این علاقمندان برای تقویت تکنیک‌های بازی خود، وقت زیادی را صرف مطالعه کتاب‌ها و مقالاتی می‌کنند که درباره این بازی‌ها منتشر می‌شود.

گو ؛ بازی گو احتمالاً در حدود 2500 سال پیش در کشور چین ابداع شده است و قدیمی‌ترین بازی تخته‌ای تاریخ بشر محسوب می‌شود.گو بر روی یک تخته چهارخانه 19 در 19 و با استفاده از مهره‌های سیاه و سفید انجام می‌شود. البته کودکان و بازیکنان تازه‌کار بر روی تخته‌های کوچک‌تر بازی می‌کنند. دو بازیکن به نوبت مهره‌های سیاه و سفید خود را بر روی نقطه‌های تخته(محل تلاقی خطوط عمودی و افقی)قرار می‌دهند. وقتی مهر‌ه‌ای روی صفحه قرار گرفت، بازیکن قادر به حرکت دادن آن نخواهد بود، مگر این که آن مهره به‌طور کامل با مهره‌های رنگ مخالف احاطه شود. هدف بازی تصاحب سطح بیشتر از زمین بازی با استفاده از مهره‌ها است. گو با این که ظاهر بسیار ساده‌ای دارد، به لحاظ تکنیکی دارای پیچیدگی‌های فراوانی است.

شوگی؛ بازی شوگی یا «بازی سرداران» که به «شطرنج ژاپنی» نیز مشهور است روی یک تخته چهارخانه 9 در 9 انجام می‌شود. هر یک از طرفین مهره‌هایی در اختیار دارند که عبارتند از: سرباز، نیزه، رخ، اسب، فیل، سردار نقره‌ای، سردار طلایی و شاه. تعداد سربازهای هر یک از طرفین نُه عدد است و هر بازیکن از سایر مهره‌ها یک یا دو عدد در اختیار دارد. هر مهره الگوی حرکتی خاص خود را دارد و تحت شرایطی می‌تواند یکی از مهره‌های حریف را بزند و از بازی خارج کند. یکی از جذابیت‌های بازی شوگی آن است که بازیکن می‌تواند پس از زدن مهره حریف، آن مهره را از آن خود کند و به‌عنوان مهره خود به بازی بازگرداند. هدف بازی شوگی مات کردن شاه طرف مقابل است.

جان‌کِن(石拳/Janken)(سنگ، کاغذ، قیچی): این بازی دونفره ساده نیز در چین باستان ابداع شده است. در این بازی، دست مشت شده نشانه سنگ، دست باز شده نشانه کاغذ و دو انگشت میانی و سبابه باز شده نشانه قیچی است. سنگ بر قیچی پیروز است(سنگ قیچی را می‌شکند)، قیچی بر کاغد پیروز است(قیچی کاغذ را می‌برد)و کاغذ بر سنگ پیروز است(کاغذ سنگ را می‌پوشاند). در بازی چند نفره جان‌کِن، بازنده از رده خارج می‌شود و برنده هر بازی با یک بازیکن جدید بازی می‌کند. از این سرگرمی ساده علاوه بر بازی کودکان، برای قرعه‌کشی‌های ساده و سریع بین دو طرف نیز بسیار استفاده می‌شود. در سال 2017 میلادی اعلام شد که چند پژوهشگر ژاپنی شاغل در پژوهشگاهی وابسته به دانشگاه کیوتو، بازی سنگ، کاغذ، قیچی را به شامپانزه‌ها آموخته‌اند.

اوریگامی: واژه «اوریگامی» از دو واژه ژاپنی «اوری»(折り/Ori)به معنی تا کردن و «کامی»(紙/Kami)به معنی کاغذ ساخته شده است و یکی از هنرها و سرگرمی‌های شناخته شده ژاپنی در سراسر جهان محسوب می‌شود. اوریگامی یا هنر کاغذ و تا عبارت است از ساخت اشکال و حجم‌های هندسی گوناگون فقط با تا کردن کاغذ، بدون بریدن، چسب زدن یا دوختن آن. هدف این هنر آفریدن طرح‌های جالب از کاغذ با کمک تاهای هندسی است. این هنر نیز ظاهراً ابتدا در چین ابداع شده است، اما امروزه در دنیا به ‌عنوان هنری ژاپنی شناخته می‌شود. اساساً ژاپنی‌ها در زندگی روزمره همواره برای مهارت درست تاکردن اهمیت بسیاری قائل بوده‌اند و این را می‌توان در دقت و وسواس فراوان در تا کردن کیمونو، دستمال‌ها، رختخواب، پاکت نامه و ... دید. در اوریگامی این دقت و وسواس به یک هنر سرگرم‌کننده تبدیل می‌شود. در دوران قدیم که کاغذ کالایی گرانبها بود، اوریگامی فقط سرگرمی طبقه اشراف محسوب می‌شد. اما در دوره ادو با پیشرفت‌هایی که در تکنیک‌های ساخت و رنگ‌آمیزی و برش انواع کاغذ حاصل شد، اوریگامی نیز به هنری همگانی تبدیل شد و بیش از 150 شکل پذیرفته شده و استاندارد برای اوریگامی به جود آمد. یکی از مشهورترین این اشکال شکل درنا است. درنا نشانه خوشبختی و طول عمر و از نمادهای ملی ژاپن است. ژاپنی‌ها اعتقاد دارند هرکس هزار درنای کاغذی درست کند، حاجتش برآورده می‌شود و به آرزوهایش می‌رسد. در قرن بیستم و با آمدن کاغذهای صنعتی، هنر اوریگامی نیز گسترش بیشتری یافت و این بار مرز‌های ژاپن را نیز درنوردید. در حال حاضر بسیاری از کاغذهای اوریگامی از کاغذهای بازیافتی تهیه می‌شوند.

بازی پاچینکو در ژاپن

پاچینکو: پاچینکو یک بازی مکانیکی شبیه پین‌بال(Pinball)ایستاده است که در آن بازیکن با پرداخت پول، گوی‌های فلزی کوچکی را از متصدی می‌گیرد و در دستگاه بزرگ و پر سر و صدای پاچینکو وارد می‌کند. سپس می‌کوشد با استفاده از دسته‌‌ای فنردار که به اهرم‌هایی چکش‌مانند در داخل دستگاه متصل است، گوی‌های فلزی را به داخل مسیر مشخصی هدایت کند. به ازای هر گوی که وارد این مسیرها می‌شود، دستگاه تعدادی گوی تازه به بازیکن هدیه می‌دهد. بازیکن می‌تواند از این گوی‌ها برای بازی مجدد استفاده کند، یا آن‌ها را تبدیل به کوپن و کوپن را تبدیل به وجه نقد کند. برنده شدن در بازی پاچینکو بیش از هرچیز، به شانس و اقبال بازیکن بستگی دارد. بنابراین، پاچیکو در عمل نوعی قمار محسوب می‌شود و مراکز پاچینکو بزرگ‌ترین قمارخانه‌های کشور ژاپن محسوب می‌شوند. بر اساس آمار، حدود 30 میلیون بازیکن پاچینکو در ژاپن وجود دارند که این صنعت را به یکی از عظیم‌ترین و پرسودترین کسب و کار‌های ژاپن تبدیل کرده است. در سال 1999 سود حاصل از صنعت پاچینکو حدود 5.6 درصد از تولید ناخالص ملی ژاپن را تشکیل می‌داد. در سال 2015 گردش مالی صنعت پاچینکوی ژاپن از مجموع گردش مالی قمارخانه‌های لاس‌وگاس، ماکائو و سنگاپور بیشتر بود. جالب آن است که بر اساس قوانین ژاپن، دایر کردن کسب و کار مبتنی بر قمار در این کشور ممنوع است. ولی از آنجا که گوی‌های پاچینکو در محل بازی با کوپن مبادله می‌شوند و مبادله کوپن با وجه نقد در ساختمانی دیگر خارج از محل بازی پاچینکو انجام می‌شود، انجام این بازی منع قانونی ندارد.

اونسن: اونسن به معنی چشمه آب گرم است. ژاپن کشوری آتشفشانی است و با داشتن افزون بر 100 آتشفشان فعال، بیشتر از هر کشور دیگری در دنیا آتشفشان فعال دارد. همین ویژگی موجب شده است که چشمه‌های آب گرم طبیعی در اقصی‌نقاط کشور از دل زمین بجوشند و جاری شوند. ژاپنی‌ها از دوران باستان علاقه بسیاری به آب‌تنی کردن در این چشمه‌های آب گرم داشتند و برای این منظور آب گرم طبیعی‌ را به حوضچه‌ها یا استخرهایی هدایت می‌کردند یا از آن در حمام‌های عمومی استفاده می‌کردند. دایر کردن اونسن همیشه یکی از کسب و کارهای پررونق در ژاپن بوده است. بسیاری از مسافرخانه‌های سنتی در جایی ساخته شده بودند که بتوانند در کنار امکانات دیگر، اونسن نیز دایر کنند و در اختیار مسافران خود بگذارند.

چشمه‌های اونسن در ژاپن

اونسن‌ها مواد معدنی گوناگونی در آب خود دارند که از ناحیه‌ای به ناحیه دیگر متفاوت است و همین موجب می‌شود که رنگ و بوی آب هر اونسن با اونسن‌های دیگر متفاوت باشد. مهمترین مواد معدنی موجود در آب اونسن‌های ژاپن عبارتند از گوگرد، نمک(کلرید سدیم)، بی‌کربنات، کلسیم، نیترات، فسفات، آهن و ترکیبات آن‌ها. ژاپنی‌ها از زمان قدیم آب هر اونسن را دارای یک خاصیت مشخص می‌دانستند برای اونسن‌ها خواص درمانی قائل بودند. پزشکان سنتی در کنار تجویز داروهای گیاهی مختلف، به بسیاری از بیماران اقامت در مسافرخانه‌های دارای اونسن و استراحت مرتب در آب اونسن را تجویز می‌کردند.

امروزه در بسیاری از نقاط ژاپن، اونسن‌های مصنوعی نیز یافت می‌شوند. در این اونسن‌ها با گرم کردن آب و افزودن مواد معدنی به آن محیطی مشابه استخرهای آب گرم طبیعی فراهم می‌کنند. در ژاپن اونسن‌های زنانه و مردانه از هم تفکیک شده‌اند و رعایت مسائل بهداشتی در آن‌ها اهمیت بسیاری دارد. مشتریان اونسن در بدو ورود تن خود را می‌شویند و بعد برهنه وارد آب اونسن می‌شوند تا از تماس حوله و لباس با آب جلوگیری کنند. ورود افراد دارای خالکوبی نیز به بسیاری از اونسن‌ها ممنوع است.

مسافرخانه‌های ریوکان ژاپن

ریوکان(旅館/Ryokan): ریوکان مسافرخانه سنتی ژاپنی است. معمولاً اقامت در در ریوکان هم برای ژاپنی‌ها و هم برای توریست‌های خارجی تجربه‌ای لذت‌بخش است. در دنیای امروز که اغلب هتل‌ها و اقامتگاه در همه کشورها تحت تأثیر الگوی غربی از نظر طراحی و امکانات کمابیش مشابه یکدیگر شده‌اند، اقامت کردن در مسافرخانه‌ای که نشان چندانی از عناصر زندگی غربی در آن نیست تجربه منحصر به ‌فردی است. ریوکان‌ها معمولاً معماری سنتی ژاپنی دارند، کف اتاق‌ها با تاتامی(畳/Tatami) فرش شده است و برای ورود به آن‌ها مانند خانه‌های ژاپنی باید کفش‌ها را از پا درآورد. در اتاق‌ها برای هر مسافر لباس سنتی خانگی(یوکاتا) آماده شده است. در این اتاق‌ها از تخت‌خواب و میز و صندلی پایه‌بلند خبری نیست و به جای آن، به شیوه سنتی روی زمین رخت‌خواب پهن می‌کنند و دور میزهای پایه‌کوتاه می‌نشینند. بسیاری از ریوکان‌ها چشمه آب گرم طبیعی یا حمام عمومی نیز دارند. خوراک‌هایی که در همه وعده‌های غذایی در این مسافرخانه‌ها سرو می‌شود نیز اغلب غذای سنتی ژاپنی است. امروزه بسیاری از ریوکان‌ها برای برگزاری جلسات کاری و کنفرانس‌های علمی مجهز به سالن اجتماعات نیز شده‌اند و شرکت‌ها و مراکز علمی می‌توانند جلسات و همایش‌های یک یا چند روزه خود را در این فضاهای سنتی برگزار کنند.

کارائوکه در ژاپن

کارائوکه: واژه «کارائوکه» از دو جزء کارا(空/Kara)به معنی «خالی» و ئوکه(オケ【オーケストラ】/Oke [ōkesutora])مخفف «ارکستر» ساخته شده است و به «ارکستر خالی» یا موسیقی بی‌کلام ترانه‌های مشهور اشاره دارد. کارائوکه نام نوعی سرگرمی بسیار رایج در ژاپن است که به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ عامه این کشور تبدیل شده است. این سرگرمی با دستگاهی که به جعبه کارائوکه(カラオケボックス/Karaoke bokkusu)مشهور است انجام می‌شود. از بلندگوهای این دستگاه موسیقی بدون کلام ترانه‌های مشهور پخش می‌شود و از صفحه نمایش آن متن ترانه به‌صورت جمله به جمله نمایش داده می‌شود. کسی که به تفریح با این دستگاه می‌پردازد با جستجو و اجرای ترانه دلخواه خود در جعبه کارائوکه، با استفاده از میکروفونی که به این جعبه متصل است، به جای خواننده اثر، به خوانندگی می‌پردازد. این سرگرمی معمولاً به صورت دسته‌جمعی و در اتاق‌های مراکز کارائوکه انجام می‌شود. در سال‌های اخیر، با پیشرفت فناوری‌های رایانه‌ای امکاناتی نظیر جستجوی دیجیتال ترانه‌ها و امتیازدهی خودکار به خوانندگی شرکت‌کننده‌ها به کارائوکه افزوده شده است. همچنین تمام امکانات کارائوکه امروزه درقالب اپلیکیشن‌های تلفن همراه نیز در دسترس علاقمندان قرار گرفته است.

جشن‌ها، اعیاد و مناسبت‌ها

فستیوال‌های ماتسوری در ژاپن

تعداد جشن‌ها و فستیوال‌هایی که در مناسبت‌ها و اعیاد گوناگون در ژاپن برگزار می‌شود بسیار زیاد است. برخی از این فستیوال‌ها که به آن ماتسوری(祭り/Matsuri)می‌گویند جنبه محلی دارند و تنها در یک معبد یا یک منطقه از کشور برگزار می‌شوند، اما برخی دیگر آیین‌هایی سراسری و ملی محسوب می‌شوند. در این بخش به معرفی برخی از این اعیاد و مناسبت‌ها و آداب و رسوم آن‌ها به ترتیب زمان اجرا در طول سال می‌پردازیم.

سال نو(正月/Shōgatsu): ژاپنی‌ها در دوران قدیم از تقویم سنتی قمری چینی استفاده می‌کردند و سال نوی باستانی چینی را جشن می‌گرفتند. تحویل سال چینی در اواسط یا اواخر زمستان بود و ژاپنی‌ها بعد از مراسم سال نو اندک‌اندک به استقبال بهار می‌رفتند. اما پنج سال پس از به تخت نشستن امپراطور مِیجی تقویم ژاپن رسماً به تقویم میلادی(گریگوری)تبدیل شد و اول ژانویه به‌عنوان اولین روز سال در نظر گرفته شد و جشن سال نو نیز به این زمان منتقل شد. در زمان رواج تقویم قدیمی، مراسم‌ مختلفی در هنگام سال نو و بعد از آن اجرا می‌شد. پس از جایگزینی تقویم جدید و تغییر زمان سال نو، برخی از مراسم‌های قدیمی نیز به همان شکل اصیل خود به سال نوی جدید منتقل شدند. همچنین برخی مراسم جدید مانند تزئین درخت کریسمس در دوره‌های اخیر به برنامه‌های سال نو اضافه شده‌اند. در ادامه به برخی از آیین‌های سال نو که همچنان در ژاپن اجرا می‌شود به اختصار اشاره می‌کنیم:

سال نو در ژاپن

(1)رفتن به ایزدکده‌ها و معابد: ژاپنی‌ها معمولاً در اولین روز سال نو برای نیایش به ایزدکده‌های شینتویی و گاه به معابد بودایی می‌روند و برای سلامتی و موفقیت خود و عزیزانشان در سال نو دعا می‌کنند. به این مراسم هاتسوموده(初詣/Hatsumōde)(اولین زیارت)گفته می‌شود. هاتسوموده گاه بلافاصله پس از تحویل سال و گاه یک یا چند روز بعد از آن انجام می‌شود.

(2)تبریک و عیدی دادن: تبریک گفتن به دوستان و آشنایان و عیدی دادن به کودکان نیز از مراسم روزهای اول سال است. عیدی اگر وجه نقد باشد معمولاً در پاکت‌های کاغذی خاص داده می‌شود.

(3)کادوماتسو(門松/Kadomatsu): در روزهای سال نو، گلدان‌هایی را با شاخه‌های درخت کاج و نی خیزران تزئین می‌کنند و در دو طرف ورودی منازل می‌گذارند. به این تزئین کادوماتسو(دروازه کاج)می‌گویند و هدف از آن دعوت کردن از ایزدان و دور کردن ارواح ناپاک است.

(4)خوراکی‌های سال نو: مشهورترین غذای سال نو اوسه‌چی(御節/Osechi)نام دارد که ترکیبی از انواع غذاهای دریایی و گیاهی است و در جعبه‌های مطبق خاصی به نام جوباکو(重箱/Jūbako)عرضه می‌شود. هر طبقه از جوباکو به چند خانه تقسیم شده و در هر خانه نوع خاصی از غذا گذاشته می‌شود. تهیه کردن و خوردن موچی(餅/Mochi)نیز از دیگر رسوم سال نو است. موچی نوعی شیرینی سنتی است که از غلات تهیه می‌شود. برای تهیه رایج‌ترین نوع موچی، برنج پخته را در هاون‌های بزرگ می‌کوبند و به ماده‌ای چسبناک تبدیل می‌کنند. غذای مشهور دیگر سال نو زونی(雑煮/Zōni)است که در آن از موچی و سبزیجات پخته شده استفاده می‌شود. علاوه بر این خوراک‌ها، در هر منطقه از ژاپن نیز در سال نو غذاهای خاص آن منطقه را تهیه می‌کنند.

(5)ارسال کارت‌های تبریک: ارسال کارت پستال‌های سنتی تبریک سال نو که به آن نِن‌گاجو(年賀状/Nengajō)می‌گویند نیز از رسوم بسیار قدیمی در ژاپن است که امروزه با گسترش اینترنت و تلفن همراه کم‌رنگ‌تر از گذشته شده است.

(6)دیدار عمومی امپراتور: در نخستین روز سال، دروازه‌های کاخ امپراتور در توکیو به روی مردم باز می‌شود و امپراتور از روی ایوان کاخ با مردم دیدار می‌کند و سال نو را به ملت تبریک می‌گوید.

جشن بلوغ در ژاپن

جشن بلوغ(成人式/Seijinshiki): دومین دوشنبه از ماه ژانویه در ژاپن روز بلوغ(成人の日/Seijin no hi)نام دارد. به‌لحاظ قانونی سن بلوغ در ژاپن بیست سالگی است و شهروندان این کشور بعد از رسیدن به این سن حقوق و تکالیف قانونی یک شهروند بالغ را به دست می‌آورند. ژاپنی‌ها از این سن در برابر اعمال خود مسئولیت قانونی پیدا می‌کنند. همچنین حق شرکت در انتخابات، گرفتن گواهینامه‌های رانندگی و خرید و مصرف دخانیات و مشروبات الکلی را نیز از این سن به دست می‌آورند. در این روز جشنی با حضور تمام پسران و دخترانی که در آن سال بیست ساله می‌شوند برگزار می‌شود که مشابه جشن تکلیف است. بیست ساله‌ها در تمام نقاط ژاپن در این روز در جشن‌های بلوغ شرکت می‌کنند و عکس یادگاری تکی و دسته‌جمعی می‌گیرند. دختران در این جشن‌ها کیمونو می‌پوشند، پای‌افزارهای سنتی به پا می‌کنند و موهای خود را با مدل‌های سنتی ژاپنی می‌آرایند. پسرها نیز معمولاً لباس سنتی هاکاما می‌پوشند.

ستسوبون(節分/Setsubun): واژه ستسوبون به معنی تغییر فصل است و به‌طور خاص به روز پایانی فصل زمستان گفته می‌شود. این مراسم امروز در روز سوم فوریه برگزار می‌شود. در تقویم باستانی ژاپن این روز معمولاً در بهمن ماه واقع می‌شد و روز بعد از آن به ریشّون(立春/Rishshun)یا «شروع بهار» معروف بود. یکی از مهم‌ترین رسم‌های این روز دور کردن شیاطین و ارواح خبیث از خانه و فراخواندن سعادت و خوشبختی به داخل آن است. برای این کار از قدیم چنین مرسوم است که دانه‌های برشته شده لوبیای سویا را به بیرون از خانه پرتاب می‌کنند و با گفتن «دیو بیرون! خوشبختی داخل!»(鬼は外、福は内/Oni-wa soto, Fuku-wa uchi)خانه را از ارواح خبیث پاک می‌کنند. از دیگر رسم‌‌های این روز آن است که سر ماهی ساردین را بر نوک شاخه‌ای می‌زنند و بر دروازه خانه آویزان می‌کنند تا ارواح خبیث را از آن دور کنند.

جشن عروسک‌ها در ژاپن

جشن عروسک‌ها: این مراسم که به هینا ماتسوری(雛祭り/Hina matsuri)معروف است و در سوم ماه مارس انجام می‌شود به دختربچه‌ها اختصاص دارد. در این مراسم باستانی، بر روی سکویی پله‌مانند که معمولاً پنج پله دارد و با پارچه‌ای سرخ‌رنگ فرش شده است، عروسک‌هایی را می‌چینند که لباس‌های سنتی درباریان دوره هیان را به تن دارند. در بالاترین پله، عروسک امپراتور و ملکه جای می‌گیرند و در ردیف دوم سه عروسک ندیمه، در ردیف سوم پنج رامشگر به همراه سازهایشان، در ردیف چهارم وزیر یمین و وزیر یسار و در ردیف پنجم خدمتکاران قرار می‌گیرند. گاه به پایین این پنج پله پله‌های دیگری نیز می‌افزایند و عروسک افراد یا اشیاء دیگری را در آن قرار می‌دهند. معمولاً چند نوع شیرینی هم در کنار عروسک‌ها گذاشته می‌شود. در دهه‌های اخیر با کوچک‌تر شدن منازل ژاپنی، این مراسم بسیار خلاصه شده است و گاه فقط به عروسک‌های امپراتور و ملکه اکتفا می‌شود.

تماشای شکوفه‌ها: هنگام باز شدن شکوفه‌های درختان، ژاپنی‌ها به تماشای شکوفه‌ها می‌روند. در این مراسم که هانامی(گُل‌بینی)نام دارد و در آغاز بهار برگزار می‌شود، مردم ژاپن ساعاتی را در زیر درختان شکوفه‌ داده می‌گذرانند. مهم‌ترین درختی که در این ایام به تماشای گل‌های آن می‌روند درخت ساکورا(桜/Sakura)، نوعی درخت گیلاس بی‌ثمر است که شکوفه‌های صورتی‌رنگ زیبایی دارد. البته شکوفه‌های درختان دیگر نظیر آلو و هلو نیز تماشاگران بسیاری را به خود جلب می‌کنند. عمر شکوفه‌ها بسیار کوتاه است و در کمتر از ده روز فرومی‌ریزند. از این رو، شکوفه‌ها از دوران قدیم در فرهنگ و ادبیات ژاپن نماد زیبایی گذرا و ناپایا است و تماشای شکوفه‌ها برای مردم ژاپن یادآور کوتاهی عمر و ناپایایی جهان است.

روز پسربچه‌ها(کودک) در ژاپن

روز پسربچه‌ها: روز پنجم ماه می «روز کودک»(子供の日/Kodomo-no hi)و تعطیل رسمی است. با این که این روز «روز کودک» نام گرفته است، در حقیقت به بزرگ‌داشت پسربچه‌ها اختصاص دارد. این مراسم از دوره حکومت سامورایی‌ها بر ژاپن به جای مانده است و نقش و اهمیت فرزند ذکور را در خانواده‌های ژاپن قدیم نشان می‌دهد. در این روز خانواده‌هایی که پسر دارند شیرینی تهیه می‌کنند و تزئیناتی را در منزل به نمایش می‌گذارند. مهم‌ترین تزئینات این روز کوی‌نوبوری(鯉幟/Koinobori)نام دارد که در حیاط خانه یا بالای پشت بام گذاشته می‌شود. کوی‌نوبوری یک پرچم پارچه‌ای استوانه‌ای شکل توخالی است که یک سر آن به شکل افقی به نوک میله‌ای بسته می‌شود و مانند بادنما در باد شناور می‌شود. بر روی این پارچه طرحی شبیه به ماهی کپور کشیده شده است و شناور شدن آن در باد شنا کردن ماهی در آب را تداعی می‌کند. ماهی کپور بر خلاف جهت جریان رودخانه شنا می‌کند و نماد پشتکار و مقاومت است. بر اساس افسانه‌های چینی، اگر ماهی کپور بر خلاف جهت آب از آبشار بلندی بالا برود، به اژدها تبدیل می‌شود. ژاپنی‌ها با به اهتزاز درآوردن کوی‌نوبوری برای فرزندان ذکورشان آرزوی سلامتی و صلابت و قدرت می‌کنند.

تاناباتا(七夕/Tanabata): این جشن که به «جشن ستارگان» نیز معروف است، امروزه در هفتم ماه ژوئیه برگزار می‌شود. در تقویم سنتی چینی-ژاپنی، این مراسم در هفتمین روز از ماه هفتم(قمری)برگزار می‌شد. در اعتقاد ژاپنی‌های قدیم کهکشان راه شیری دو کامی به نام‌های اوری‌هیمه(織姫/Orihime)و هیکوبوشی(彦星/Hikoboshi)را از یکدیگر جدا کرده است و این دو فقط در یک روز از سال یعنی در روز هفتم از ماه هفتم یکدیگر را ملاقات می‌کنند. به همین دلیل، این روز را روز رسیدن به آرزوها می‌دانند. امروز نیز جشن تاناباتا جشن آرزوها است. برگزاری آن در نقاط مختلف ژاپن اندکی متفاوت است، اما در اصلی‌ترین و رایج‌ترین مراسم، با شاخه‌های نی‌خیزران(بامبو)تزئیناتی شبیه به درخت می‌سازند و در فضاهای عمومی قرار می‌دهند. مردم آرزوهای خود را برای سالِ در پیش رو بر روی برگه‌ای کاغذ می‌نویسند و به شکل دراز تا می‌کنند و به شاخه‌های این درخت گره می‌زنند. همچنین مرسوم است که برخی آرزوهای خود را در قالب شعری کوتاه می‌نویسند. از زمان قدیم این درخت‌ها را روز بعد از تاناباتا یا می‌سوزاندند و یا در رودخانه می‌انداختند. همچنین به مناسبت این روز فستیوال‌هایی در سراسر ژاپن برگزار می‌شود که مشهورترین آن‌ها فستیوال شهر سِندای است.

جشن اوبون در ژاپن

بون(盆/Bon): بون یا اوبون(お盆/Obon)نام مراسمی است که به یادکرد و بزرگداشت ارواح درگذشتگان اختصاص دارد. این مراسم که در نیمه ماه اوت برگزار می‌شود ریشه‌های بودایی دارد. در اعتقاد ژاپنی‌های قدیم در این روز ارواح درگذشتگان به جهان ما می‌آیند و به خانه‌ای که در آن زندگی می‌کردند سر می‌زنند. از این رو، این مراسم به استقبال از ارواح و بدرقه مجدد آن‌ها اختصاص دارد. بسیاری از ژاپنی‌ها در این ایام به خانه‌های پدری خود بازمی‌گردند تا یاد درگذشتگان خانواده را گرامی بدارند و به همین دلیل، در ایام بون سفرهای بسیاری در سراسر کشور انجام می‌شود. در زمان قدیم برای استقبال از ارواح، در مقابل دروازه خانه‌ها آتش روشن می‌کردند. همچنین ژاپنی‌ها اعتقاد داشتند که ارواح برای سفر کردن به اسب و برای حمل بارهایشان به گاو نیاز دارند. بر اساس این اعتقاد، مرسوم است که با خلال دندان یا چوب کبریت برای خیار و بادمجان دست و پا درست می‌کنند و به ترتیب اسب و گاوی کوچک می‌سازند و به شکل نمادین در مقابل دروازه خانه‌ها می‌گذارند تا ارواح درگذشتگان از آن‌ها استفاده کنند.

شیچی‌گوسان(七五三/Shichigosan): شیچی‌گو‌سان به معنی «سه، پنج، هفت» است. گفتیم که جشن عروسک‌ها(سوم مارس)به بزرگداشت دختربچه‌ها و روز کودک(پنجم می)به بزرگداشت پسربچه‌ها اختصاص دارد. جشن شیچی‌گوسان نیز متعلق به کودکان است و برای بزرگداشت دختران سه و هفت ساله و پسران سه و پنج ساله برگزار می‌شود. این مراسم هر سال در پانزدهم ماه نوامبر برگزار می‌شود و در آن برای سلامتی و سعادت کودکان دعا می‌کنند. در زمان قدیم میزان مرگ و میر کودکان بسیار بالا بود و والدین همیشه برای زنده ماندن کودکان خود به درگاه خدایان دعا و تضرع می‌کردند. در فرهنگ شرقی اعداد فرد خوش‌یمن محسوب می‌شوند. از این رو، اگر کودکان به‌ترتیب به سن سه، پنج و هفت سالگی می‌رسیدند امید برای زنده ماندن آن‌ها بیشتر می‌شد. رسوم خاص این روز در دوره‌های اخیر اندکی تغییر کرده است. امروزه در این روز معمولاً لباس‌های کیمونو به تن کودکان می‌کنند. برخی از این کودکان در این روز برای نخستین بار در عمرشان کیمونو می‌پوشند. بردن کودکان به معابد و دعا خواندن همچنین بردن کودکان به آتلیه‌های عکاسی و گرفتن عکس یادگاری از آن‌ها نیز از دیگر رسم‌های این روز است.

تماشای برگ‌های پاییزی: همان‌طور که تماشای شکوفه درختان در اوایل بهار برای ژاپنی‌ها بسیار با اهمیت و جذاب است، تماشای برگ‌های رنگارنگ پاییزی در فصل پاییز نیز اهمیت و جذابیت خاصی دارد. به برگ‌های پاییزی در زبان ژاپنی کویو(紅葉/Kōyō)گفته می‌شود که به معنی «برگ‌های سرخ» است. از نظر ژاپنی‌ها زیباترین برگ‌های پاییزی را درخت افرا دارد. برگ‌های این درخت در فصل‌ پاییز به رنگ‌های زرد و نارنجی و سرخ درمی‌آید و منظره بسیار دیدنی و زیبایی پدید می‌آورد. بنابراین، سفرهای کوتاه به درختزارها و جنگل‌های افرا و تماشای برگ‌های پاییزی آن و عکاسی از این مناظر از رسوم امروزی این ایام هستند. هم شکوفه‌های بهاری و هم برگ‌های زرد پاییزی که عمر کوتاهی دارند و در هنگام تغییر فصول ظاهر می‌شوند، از دیرباز برای ژاپنی‌ها نمادهایی از بی‌ثباتی و ناپایایی دنیا و کوتاهی عمر هستند. جنگل‌های افرا در نزدیکی شهرهای کیوتو و نیکّو از مشهورترین مناطق برای تماشای برگ‌های پاییزی به شمار می‌آیند. به تماشای برگ‌های زرد و سرخ افرا در پاییز مومیجی‌گاری(紅葉狩り/Momijigari)گفته می‌شود.

توجی(冬至/Tōji)(شب یلدا): طولانی‌ترین شب سال برای ژاپنی‌ها از دیرباز شبی مهم بوده است و مراسم و خوراک‌های خاصی برای این شب تدارک می‌دیدند. البته برگزاری این مراسم در دهه‌های اخیر کم‌رنگ‌تر از گذشته شده است. اغلب مناطق ژاپن زمستان‌های سرد و سختی دارند و از آنجا که توجی آخرین شب پیش از زمستان است، از این شب برای کسب آمادگی به منظور مقابله با سرمای زمستان استفاده می‌کردند. یکی از رسوم این شب خوردن کدو حلوایی است که ژاپنی‌ها اعتقاد داشتند باعث سلامت و قوت در فصل زمستان می‌شود. رسم دیگر گرفتن حمام یوزو(柚子/Yuzu)است. یوزو نوعی از مرکبات شبیه به بالنگ است که بومی شرق آسیا است. در شب یلدا میوه‌های یوزو را در داخل استخر‌های آب گرم(اونسن)و یا وان‌های حمام می‌ریزند و در آن آبتنی می‌کنند. اعتقاد بر این است که میوه یوزو باعث دور شدن بیماری‌ها و بلایا از انسان می‌شود.

گردهمایی پایان سال در ژاپن

گردهمایی‌های پایان سال: در ادارات و شرکت‌ها و دانشگاه‌ها و گروه‌های دیگر، معمولاً یک روز از روزهای پایانی سال به دیدار آخر سال اختصاص داده می‌شود. در این دیدار که بونِن‌کای(忘年会/Bōnenkai)(به معنی گردهمایی فراموش کردن سال)نام دارد، اعضا از یکدیگر تشکر می‌کنند برای آغاز سال نو، سختی‌ها و تلخی‌های سال گذشته را فراموش می‌کنند. برخی از شرکت‌ها تمام هزینه‌های گردهمایی‌های پایان سال کارمندان خود را می‌پردازند، اما در برخی دیگر از شرکت‌ها این هزینه‌ها به عهده کارمندان است.

جشن گی‌ئون: اعیاد، جشن‌ها و مراسم ذکر شده در بالا همگی به صورت سراسری و در سطح ملی برگزار می‌شوند. اما علاوه بر آن‌ها، جشن‌ها و فستیوال‌های پرشماری نیز به‌صورت محلی و در سطح منطقه‌ای برگزار می‌گردند. یکی از مشهورترین این فستیوال‌ها جشن گیئون(گیئون ماتسوری)است که در هفدهم و بیست‌و‌چهارم ماه ژوئیه در شهر کیوتو برگزار می‌شود و یکی از بزرگ‌ترین فستیوال‌های ژاپن به لحاظ تعداد شرکت‌کننده است. این مراسم که با نیت پاک‌سازی شهر و روح شهروندان از خبائث و بیماری‌ها برگزار می‌شود شامل جشن‌های متعددی است و بخش اصلی آن به طور معمول به شکل راهپیمایی با لباس‌های سنتی یوکاتا در فاصله ایزدکده یاساکا(八坂神社/Yasaka jinja)و محله گیئون برگزار می‌شود. در بخشی از این فستیوال، شرکت‌کنندگان ارابه قدیمی بزرگی را حمل می‌کنند که تزئینات گوناگونی دارد. یکی از تزئینات این ارابه یک تخته فرش ایرانی است. فرش اصلی که در این فستیوال استفاده می‌شده است قدمتی چهارصد ساله داشته است، اما این فرش اکنون در موزه‌ای نگهداری می‌شود و فرش ایرانی دیگری جایگزین آن شده است.

باورهای عامیانه

باورهای عامیانه مردم ژاپن را می‌توان در اساطیر، افسانه‌ها، حکایت‌ها، ترانه‌ها، خرافات و ضرب‌المثل‌های آنان یافت. برخی از این باورها شباهت‌های زیادی با باورهای مردمان دیگر نقاط شرق دور به‌ویژه مردمان تمدن چین دارند. باورهای عامیانه مردم ژاپن همچنین ارتباط تنگاتنگی با آیین شینتو و اعتقادات آن دارند و از باورهای فرقه‌های مختلف دین بودا نیز تأثیر بسیاری پذیرفته‌اند.

اساطیر

ایزانامی و ایزانگی در تاریخ اساطیری ژاپن

بهترین منبع برای مطالعه اساطیر ژاپن دو کتاب کوجیکی و نیهون‌شوکی است که در قرن هشتم میلادی تألیف شده‌اند و برای مردم ژاپن کتاب‌هایی تاریخی، ملی، دینی و ادبی محسوب می‌شوند. در این دو کتاب، تاریخ ژاپن از زمان خلقت جهان تا دورانی نزدیک به تألیف کتاب بیان می‌شود. بخش نخست هر دو کتاب که از آفرینش زمین و آسمان آغاز می‌شود و تا زمان تولد نخستین امپراطور یعنی امپراتور جینمو ادامه می‌یابد، تاریخ اساطیری ژاپن است و در آن ذکر تولد، زندگی و مرگ کامی‌ها و شخصیت‌های اساطیری دیگر به میان می‌آید.

بر اساس تاریخ اساطیری ژاپن که در کتاب‌های کوجیکی و نیهون‌شوکی آمده است، جهان در ابتدا توده‌ای فشرده و کوچک بوده است. نخست این توده به دو بخش زمین و آسمان تقسیم می‌شود و بعد در میان زمین و آسمان نخستین کامی‌ها ظاهر می‌شوند. کامی‌ها ازدواج می‌کنند و نسل بعدی کامی‌ها را متولد می‌کنند و این روند ادامه می‌یابد تا در نسل هشتم کامی‌ها، ایزانامی(伊邪那美命/Izanami no mikoto)(کامی مونث)و ایزاناگی(伊邪那岐命/Izanagi no mikoto)(کامی مذکر)ظاهر می‌شوند. این دو کامی جزایر ژاپن را خلق می‌کنند و در آن مستقر می‌شوند و دست به آفرینش کامی‌های بسیار و برخی مظاهر طبیعت می‌زنند. سرانجام ایزانامی در حین به دنیا آوردن کامی آتش از دنیا می‌رود و ایزاناگی در غیاب او کامی‌های دیگری را متولد می‌کند. از جمله آماتِراسو(کامی خورشید)، تسوکی‌یومی(月読命/Tsukiyomi no mikoto)(کامی ماه)و سوسانوئو(須佐之男命/Susanoo no mikoto)(کامی طوفان). سوسانوئو که پسری ناآرام است، کشتزارهای خواهر بزرگ خود(آماتراسو)را خراب می‌کند. آماتراسو آزرده می‌شود و در غاری پنهان می‌شود و جهان در تاریکی فرو می‌رود. همه کامی‌ها در مقابل غار گرد می‌آیند و برای بیرون آوردن آماتراسو مراسم موسیقی و رقص برگزار می‌کنند سرانجام آماتراسو از غار بیرون می‌آید و روشنی به جهان بازمی‌گردد. پژوهشگران برگزاری برخی فستیوال‌های باستانی مردم ژاپن را به این واقعه اساطیری نسبت می‌دهند.

پس از این واقعه، سوسانوئو را کامی‌ها طرد می‌کنند و او به جنگ اژدهایی هشت‌سر می‌رود و شاهدختی را که اسیر اژدها شده نجات می‌دهد و با او ازدواج می‌کند. فرزند سوسانوئو آفرینش زمین را کامل می‌کند و قصد حکمرانی بر آن را دارد، اما کامی‌ها مقدر می‌کنند که فرانروای زمین باید از نسل آماتراسو باشد. سرانجام نینیگی(瓊瓊杵尊/Ninigi no mikoto)نوه آماتراسو فرمانروای زمین می‌شود. کامی کوهستان دو دختر خود را برای ازدواج نزد نینیگی می‌فرستد، اما نینیگی فقط با دختر کوچک‌تر که زیباروی بود ازدواج می‌کند. به خاطر این ناشکری، مقدر می‌شود که نوادگان نینیگی که فرمانروایان زمین هستند همه عمرهایی کوتاه داشته باشند. پسر و نوه نینیگی نیز بر زمین حکومت می‌کنند تا این که نتیجه او که امپراطور جینمو است متولد می‌شود. در باور ژاپنی‌ها همه امپراطوران ژاپن از یک نسل و از نوادگان این امپراطور هستند.

افسانه کینتارو ژاپن

افسانه‌ها

افسانه‌های ژاپنی که در قالب قصه‌ها، حکایت‌ها و اشعار قدیمی بازگو شده‌اند از نظر مضمون، انواع گوناگونی نظیر ترسناک، تراژیک، طنزآمیز و اخلاقی دارند. بسیاری از این افسانه در قرن‌های نوزدهم و بیستم به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده‌اند و تأثیر بسیاری بر ادبیات و سینمای جهان گذاشته‌اند. برخی از مشهورترین نمونه‌های این افسانه‌های کهن عبارتند از: کینتارو(金太郎/Kintarō)(پسر طلایی که در کوهستان بزرگ شده و نیروی ماورایی دارد)، موموتارو(桃太郎/Momotarō)(پسر هلو که داستانی شبیه به بندانگشتی است)، اوراشیماتارو(浦島太郎/Urashimatarō)(داستان مرد ماهیگیری که یک لاکپشت را نجات می‌دهد و پایانی شبیه به افسانه جعبه پاندورا دارد)، کاگویاهیمه(かぐやひめ/Kaguyahime)(داستان دختر زیبایی که پیشنهاد ازدواج همه از جمله امپراطور را رد می‌کند و در پایان مشخص می‌شود که شاهزاده‌ای از ماه است)،گنجشک زبان‌بریده(舌切り雀/Sitakiri suzume)(داستان پیرمردی مهربان که از گنجشک کوچکی نگهداری می‌کند و همسر حریصش)، جبران لطف درنا(鶴の恩返し/Tsuru no ongaeshi)(داستان مردی که درنایی زخمی را نجات می‌دهد و درنا به شکل زنی درمی‌آید و با او ازدواج می‌کند).

افسانه موموتارو ژاپن

افسانه‌های ترسناک و اسرارآمیز نیز نقش پررنگی در فرهنگ عامیانه ژاپنی دارند. بسیاری از این افسانه‌ها در قرن بیستم دستمایه اقتباس‌های ادبی و سینمایی شده‌اند. داستان‌هایی که در آن‌ها ارواح و اشباح و دیوها و شیاطین ظاهر می‌شوند کایدان(怪談/Kaidan)نام دارند. ژاپنی‌ها کایدان‌ها را در فصل تابستان می‌خوانند یا برای یکدیگر تعریف می‌کنند، زیرا معتقدند سرمای ناشی از ترس گرمای تابستان را از بدن دور می‌کند. کایدان‌های ژاپنی از زمانی در جهان مشهور شدند که لافکادیو هرن(Lafcadio Hearn(1850–1904))مجموعه‌ای از آن‌ها را در سال 1904 به زبان انگلیسی برگرداند.

در برخی از افسانه‌های ژاپنی نیز حیواناتی مانند روباه یا گورکن ظاهر می‌شوند که خود را شکل حیوانات دیگر و انسان‌ها درمی‌آورند. همچنین موجودات خیالی دیگری نیز در این افسانه‌ها دیده می‌شوند. یکی از این موجودات کاپّا نام دارد که در رودخانه‌ها زندگی می‌کند. کاپا شبیه به انسان است اما پوستی سبزرنگ و دست‌ها و پاهایی شبیه لاکپشت دارد. صورتش پوزه‌دار است و در بالای سرش تورفتگی‌ای دارد که مایعی درون آن است. اگر این مایع به زمین بریزد یا خشک شود، کاپا به شدت ضعیف می‌شود. کاپا اهل شیطنت است و به خیار و کشتی سومو علاقه دارد.

باورهای خرافی

ژاپنی‌ها نیز مانند سایر اقوام و ملل اعتقادات و رسم‌هایی دارند که با معیارهای امروزی ممکن است خرافات تلقی شوند. برخی از این باورهای عامیانه با عقاید سایر اقوام جهان شباهت دارند و برخی دیگر خاص مردم ژاپن هستند. البته باید توجه داشت که بسیاری از این عقاید خرافی در جامعه امروز ژاپن رنگ باخته‌اند و اعتقاد جدی به آن‌ها در بین مردم وجود ندارد، اما بسیاری از ژاپنی‌ها، به‌ویژه ژاپنی‌های نسل قدیم هنوز این باورهای عامیانه را به خاطر دارند. در ادامه به ده مورد این عقاید به‌عنوان نمونه اشاره می‌کنیم.

1. سوت زدن در شب: ژاپنی‌ها اعتقاد دارند سوت زدن در شب باعث جمع شدن مارها و همچنین برخی موجودات ماوراءالطبیعی در نزدیکی منبع صدا می‌شود و به همین دلیل از این کار بیم دارند و کودکان و بزرگسالان را از سوت زدن بعد از غروب آفتاب بر حذر می‌دارند. در ژاپن قدیم دزدان و راهزنان هنگام شب با سوت زدن با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کردند.
2. پنهان کردن شست هنگام دیدن مُرده: یکی از رسوم خرافی پنهان کردن انگشست شست دست در داخل مشت یا در جیب لباس به هنگام دیدن مراسم تشیع جنازه یا خودروی حمل جنازه است. به انگشت شست در زبان ژاپنی اویا یوبی(親指/Oya yubi)به معنای «انگشت پدر/مادر» گفته می‌شود. اعتقاد بر این است که با دیدن مُرده، انسان باید برای محافظت از والدین خود در برابر مرگ، انگشت شست خود را پنهان کند.
3. کوتاه نکردن ناخن در شب: ناخن گرفتن بعد از غروب آقتاب نزد ژاپنی‌ها کاری بدیمن شمرده می‌شده است. قدما اعتقاد داشتند که گرفتن ناخن در شب عمر انسان را کوتاه می‌کند و باعث می‌شود نتواند در مراسم خاکسپاری والدین خود حاضر باشد. زیرا خود زودتر از والدینش از دنیا خواهد رفت. گرفتن ناخن در شب نزد بسیاری از اقوام دنیا از جمله در بسیاری از نقاط ایران نیز ناپسند شمرده می‌شود. می‌توان حدس زد که گرفتن ناخن که با ابزاریهایی مانند چاقو یا قیچی انجام می‌شد، در تاریکی شب به کاری خطرناک تبدیل می‌شده است و شاید این اعتقادات از اینجا سرچشمه می‌گیرند.
4. هرکس بلافاصله بعد از غذا خوردن بخوابد گاو می‌شود: این جمله اغلب از زمان قدیم خطاب به کودکان گفته می‌شد تا آن‌ها را از خوابیدن بلافاصله بعد از غذا برحذر دارند. این اعتقاد می‌تواند دو دلیل داشته باشد: نخست آن که خوابیدن بعد از غذا موجب هضم نشدن غذا و ناراحتی‌های گوارشی می‌شود و دوم آن که والدین با این ترفند می‌خواستند از تنبلی کودکان جلوگیری کنند و آن‌ها را وادار به کمک در جمع کردن و شستن ظرف‌های غذا کنند.
5. عنکبوت را صبح‌ها نکش، اما شب‌ها بکش: بر اساس عقیده‌ای خرافی کشتن عنکبوت‌ها در هنگام صبح عملی ناپسند تلقی می‌شد، اما توصیه می‌شد اگر شب در خانه عنکبوتی مشاهده شد، بهتر است کشته شود. عنکبوتی که به خانه انسان می‌آید نماد کسی است که سرزده به ملاقات او آمده است. به همین دلیل عنکبوت صبح نماد مهمان و عنکبوت شب نماد دزد است. اولی را باید عزیز داشت و دومی را از بین برد.
6. قارقار کلاغ: صدای کلاغ در فرهنگ عامه ژاپن شوم و بدیمن محسوب می‌شود و شنیدن مداوم آن می‌تواند نشانه مرگ کسی یا بیماری و یا حتی بلای بزرگی مانند زلزله باشد. در اساطیر ژاپنی کلاغی به نام «یاتاگاراسو»(八咫烏/Yatagarasu)وجود دارد که ذکر آن در کتاب‌های تاریخی و اساطیری «کوجیکی» و «نیهون‌شوکی»(『日本書紀』/Nihonshoki)به میان آمده است. این کلاغ پیام‌آوری از جانب خدایان است و تصمیمات خدایان راجع به انسان‌ها را به آن‌ها ابلاغ می‌کند.
7. نخوابیدن رو به سمت شمال: به این اعتقاد خرافی در بخش آیین‌های تدفین و سوگواری اشاره کردیم و گفتیم که چون در مراسم وداع با درگذشتگان سر جنازه را رو به شمال می‌گذارند، ژاپنی‌ها دقت می‌کنند که هنگام خوابیدن سرشان رو به شمال نباشد. زیرا این کار مرگ و مراسم سوگواری را برای آن‌ها تداعی می‌کند.
8. پنهان کردن ناف هنگام رعد و برق: ژاپنی‌ها از زمان قدیم به کودکان خود می‌گفتند که به هنگام وقوع رعد و برق در آسمان باید ناف خود را در زیر لباس یا با دست‌های خود پنهان کنند. اعتقاد بر این بود که ایزد رعد به ناف کودکان علاقه بسیاری دارد و ممکن است ناف کودکان را از جا بکند و با خود ببرد.
9. خرافات مرتبط با شانه: ژاپنی‌ها هنگام شانه کردن مو در استفاده از شانه‌های چوبی خود بسیار دقت و احتیاط می‌کردند و شکستن و افتادن دندانه‌های شانه را بدیمن می‌دانستند و آن را نشانه جدایی از عزیزان محسوب می‌کردند. از سوی دیگر، در زبان ژاپنی به «شانه» کوشی(櫛/Kushi)گفته می‌شود که تلفظ آن یادآور دو واژه کو(苦/Ku)(به معنی رنج)و شی(死/Shi)(به معنی مرگ)است. از این رو، ژاپنی‌ها به یکدیگر شانه هدیه نمی‌دهند و آن را بدیمن می‌دانند.
10. خشک نکردن لباس در شب: ژاپنی‌ها قدیم اعتقاد داشتند شستن و خشک کردن لباس هنگام شب در فضای آزاد عملی بدیمن و خطرناک است. زیرا ارواح تمایل دارند به درون لباس‌های خود بازگردند و از آنجا که در زمان قدیم پوشیدن لباس‌های دست دوم بسیار رایج بود و کیمونوها از نسلی به نسل بعد می‌رسید، ممکن بود روح صاحب قبلی لباس به درون لباس حلول کند.

ضرب‌المثل‌ها

مثل‌های هر قوم در کنار اساطیر و داستان‌ها و ترانه‌ها بخشی از فرهنگ عامه یا فولکلور آن قوم را تشکیل می‌دهند و آینه باورها، هنجارها و روش زندگی مردم آن قوم هستند. از نظر زبانی تعداد مثل‌های ژاپنی که زبانی کهن و منسوخ دارند فراوان است، زیرا بسیاری از مثل‌های ژاپنی که از قرن‌ها قبل باقی مانده‌اند و در متون کلاسیک ضبط شده‌اند، هنوز شکل اصیل و قدیمی خود را حفظ کرده‌اند. به همین دلیل، درک معنی بسیاری از مثل‌های ژاپنی حتی برای نسل جوان ژاپنی‌ها نیز آسان نیست و از این روست که فرهنگ‌ها و مجموعه‌های مثل‌ها و اصطلاحات کنایی بسیاری در ژاپن منتشر می‌شوند.

یکی از نکات مهمی که مطالعه مثل‌های ژاپنی درباره فرهنگ ژاپن برای ما آشکار می‌سازد نقش مهم فرهنگ و تمدن چین در شکل‌گیری فرهنگ ژاپنی است. برخی از مثل‌های ژاپنی ترجمه مثل‌های چینی هستند. برخی دیگر به وقایع تاریخی نظیر لشکرکشی‌ها و جنگ‌ها در چین باستان اشاره دارند که در کتب تاریخی ذکر آن‌ها به میان آمده است. برخی مثل‌ها جملات قصار منسوب به کنفسیوس و شاگردان و پیروان او یا بزرگان دین بودا هستند و برخی دیگر از متون دینی و فلسفی و ادبی چینی وام گرفته شده‌اند. البته بسیاری از مثل‌ها نیز ساخته و پرداخته اندیشه مردم ژاپن هستند و ارتباطی با فرهنگ چینی ندارند.

یکی دیگر از ویژگی‌های جالب توجه مثل‌های ژاپنی نقش پررنگ پدیده‌های جوی و تلاش برای پیش‌بینی وضع هوا در آن‌ها است. تعداد قابل توجهی از مثل‌های ژاپنی در حقیقت آموزه‌هایی مبتنی بر تجربه‌های مردم ژاپن برای پیش‌بینی وضع هوا هستند که این آموزه‌ها برای آن که آسان‌تر به خاطر سپرده شوند، به شکل مثل درآمده‌اند. اغلب این مثل‌ها می‌کوشند بگویند که دیده شدن کدام پدیده‌های جوی در کدام فصل‌ سال و در کدام ساعات شبانه‌روز می‌تواند نشانه بارش باران یا صاف شدن هوا باشد.

یکی دیگر از ویژگی‌های مثل‌های ژاپنی ارتباط آن‌ها با ادبیات ژاپنی و به‌ویژه شعر است. برخی از مثل‌ها برگرفته از آثار ادبی مشهور هستند و برای ژاپنی‌زبان‌ها یکی از آثار ادبی این زبان را تداعی می‌کنند. برخی از مثل‌ها در حقیقت اشعار هایکو یا سن‌ریو هستند که به شکل اصلی خود یا با اندکی تغییر به‌عنوان مثل رایج شده‌اند. برخی از این اشعار از سراینده‌های مشهور و شناخته شده‌اند و برخی دیگر از شاعران گمنام. در ادامه برای آشنایی بیشتر با مثل‌های ژاپنی، به ده مثل پرکاربرد و معنی و موارد استفاده آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• آن که نمی‌داند بودا است(知らぬが仏/Shiranu ga hotoke)

بودا نماد صلح و آرامش است. یعنی کسی که از موضوعی خبر ندارد در آرامش است. به‌طور کلی، هرچه دانش و اطلاعات انسان بیشتر باشد و هرچه از اخبار بیشتر آگاهی داشته باشد، تشویش و نگرانی و اضطراب او هم بیشتر است. در ستایش بی‌خبری گفته می‌شود.

• قورباغه توی چاه دریای بزرگ را نمی‌شناسد(井の中の蛙大海を知らず/I no naka no kawazu taikai wo shirazu)

کسی که بینش و دانشی محدود دارد قادر به درک مسائل گوناگون جهان نیست. اشاره به افرادی که به دلیل دید محدود، اطلاعات کم و تجربه اندک شناخت زیادی از جهان پیرامون خود ندارند.

• میخی که بیرون بیاید بر سرش کوبیده می‌شود(出る杭は打たれる/Deru kui wa utareru)

اگر کسی هنر یا استعداد خارق‌العاده‌ای داشته باشد و به واسطه آن در جمع برجسته گردد و از دیگران ممتاز شود، دیگران به او حسادت و دشمنی خواهند کرد و ضربه خواهند زد.

• میمون هم از درخت می‌افتد(猿も木から落ちる/Saru mo ki kara ochiru)

میمون ماهرترین حیوان در بالا رفتن از درخت است. اما گاه حتی میمون نیز ممکن است در اثر خطا یا اشتباه از درخت سقوط کند. کنایه از این که حتی ماهرترین و متبحرترین افراد ممکن است در کار خود دچار لغزش و خطا و اشتباه شوند.

• از گل‌ها شکوفه گیلاس، از انسان‌ها سرباز(花は桜木人は武士/Hana wa sakuragi hito wa bushi)

از میان گل‌ها شکوفه گیلاس از همه زیباتر و از میان انسان‌ها سرباز سامورایی از همه ارزشمندتر است.

• روی پل سنگی بکوب، بعد از آن گذر کن(石橋を叩いて渡る/Ishibashi wo tataite wataru)

پل سنگی نسبت به پل‌های دیگر استحکام و دوام بیشتری دارد. اما بهتر است انسان قبل از قدم گذاشتن روی این پل ضربه‌ای به آن بزند تا از استحکامش مطمئن شود. این مثل توصیه به احتیاط و محکم‌کاری می‌کند. گاه از این مثل برای کنایه به افراد بدبینی که احتیاط بیش از اندازه دارند نیز استفاده می‌شود.

• نِن‌بوتسو خواندن در گوش اسب(馬の耳に念仏/Uma no mimi ni nenbutsu)

«نِن‌بوتسو»(念仏/Nenbutsu)نام یکی از دعاهای فرقه بودایی جودوکیو(浄土教/Jōdokyō)(پاک‌بوم)است که به‌عنوان ذکر می‌خوانند. خواندن دعا و گفتن ذکر در گوش اسب هیچ اثر و فایده‌ای ندارد. کنایه از پند و اندرز بیهوده. مشابه اصطلاح فارسی «در گوش خر یاسین خواندن».

• اگر ماهی دل دارد، آب هم دل دارد(魚心あれば水心/Uogokoro areba mizugokoro)

همان‌طور که ماهی دلبسته و عاشق آب است، آب نیز دلبسته و عاشق ماهی است. یعنی بین دو طرف، اگر از یک سو عشق و کشش باشد، از سوی دیگر نیز هست.

• وقتی باد شدید بوزد، تشت‌فروش ثروتمند می‌شود(大風が吹けば桶屋が儲かる/Ōkaze ga fukeba okeya ga mōkaru)

مقصود از تشت، لگن‌های چوبی کوچک است که در منازل و حمام‌های قدیمی ژاپن استفاده می‌شد. وقتی باد تندی وزیدن بگیرد، گرد و غبار به هوا برمی‌خیزد و این گرد و غبار به چشم مردم می‌رود و انسان‌های بسیاری نابینا می‌شوند. نابینایان در ژاپن قدیم اغلب نوازنده ساز زهی شامیسِن می‌شدند. بنابراین، تقاضا برای ساخت ساز شامیسِن فراوان می‌شود. برای ساخت شامی‌سِن در زمان قدیم از پوست گربه استفاده می‌کردند. به همین دلیل اغلب گربه‌ها برای تهیه ساز شکار می‌شوند و شهر خالی از گربه می‌شود. در غیاب گربه‌ها شهر پر از موش می‌شود و موش‌ها در خانه‌ها تشت‌های چوبی را می‌جوند و سوراخ می‌کنند و در نتیجه تقاضا برای خرید تشت افزایش می‌یابد و این باعث می‌شود که تشت‌فروش سود کلانی کند و ثروتمند شود. این مثل قدیمی و طنزآمیز به این واقعیت اشاره می‌کند که امور به‌ظاهر غیرمرتبط این جهان همگی با هم ارتباط دارند و به نحوی که از قدرت درک و پیش‌بینی ما خارج است بر یکدیگر اثر می‌گذارند.

• باران پاییز که ببارد صورت گربه سه شاکو می‌شود(秋の雨が降れば猫の顔が三尺になる/Aki no ame ga fureba neko no kao ga sanjaku ni naru)

شاکو(尺/Shaku)واحد طول ژاپنی تقریباً معادل سی سانتی‌متر است و سه شاکو معادل حدود یک متر است. سه شاکو(دراز)شدن صورت کنایه از شادی و بشاشی چهره است. در پاییز وقتی باران می‌بارد هوا اندکی گرم می‌شود و گربه‌ها که سرمایی هستند از این گرما شاد می‌شوند. به‌طور کلی یعنی در پاییز در روزهای بارانی هوا از روزهای آفتابی گرم‌تر است.

نیز نگاه کنید به

• فرهنگ عمومی در چین
• فرهنگ عمومی روسیه
• فرهنگ عمومی کانادا
• فرهنگ عمومی لبنان
• فرهنگ عمومی کوبا
• فرهنگ عمومی در مصر
• فرهنگ عمومی تونس
• فرهنگ عمومی سنگال