شهرهای تاریخی اسلامی در مالی

به دلیل حاکمیت دین اسلام در سراسر کشور مالی، اکثر شهرهای این کشور رنگ و بوی اسلامی‌ کامل دارند و حضور در این شهرها، تداعی‌کنندۀ پیشینۀ عمیق دین اسلام در این سرزمین تاریخی است.

از مهم‌ترین شهرهای اسلامی ‌مالی که عمق راهبردی اسلام را در این کشور، از گذشته‌های دور تاکنون، به تصویر می‌کشد عبارتند از:

نماز عید فطر در باماکو

باماکو

شهر باماکو پایتخت کشور مالی نه تنها به عنوان مرکز سیاسی بلکه به عنوان شهری اسلامی و مرکز حضور اقوام و قبایل مسلمان این کشور از اهمیت خاصی برخوردار است. این شهر دارای قدمت دیرینه‌ای است و کاوش‌های باستان‌شناسی پیشینه دین اسلام در آن را به صدها سال پیش باز می‌گرداند. بر اساس شواهد موجود باماکوی امروزین در قرن شانزدهم توسط خاندان نیاره و توره از قوم بامبارا بنیان نهاده شد و از سال 1883 توسط فرانسوی‌هایی که در این شهر استقرار یافتند به عنوان مرکز اداری مستعمره مالی در نظر گرفته شد.

باماكو با وجود آن که سال‌ها پایتخت این کشور بوده است ولی هنوز بیشتر چهره روستایی مسلمان نشین  بزرگ را دارد تا مرکز سیاسی و اداری کشور مالی! شهر در اکثر روزها در گرد و غبار سرخ رنگ فرو رفته است و ساختمان‌های آن اکثراً گلی و خشتی می‌باشند و مردم در خانه‌های بزرگ بصورت دسته جمعی زندگی می‌کنند[viii] .از جالب‌ترین چشم‌اندازهای باماکو مساجد بزرگ و کوچک آن است که در سراسر محلات شهر و روستاهای اطراف آن به چشم می‌آید.

بر اساس آمار موجود در حدود 210 مسجد در این شهر وجود دارند که با توجه به جمعیت یک میلیون و هشتصد هزار نفری آن و اشتیاق فراوان مردم برای حضور در مساجد کافی بنظر نمی‌رسند. مساجد شهر معمولاً شلوغ بوده و هر روز نمازهای جماعت در مساجد کوچک و بزرگ باماکو برگزار می‌شود که این امر در روز جمعه به اوج خود می‌رسد به گونه‌ای که در روزهای جمعه خیابان‌های اطراف مساجد مملو از زنان و مردانی است که با البسه سفید و تمیز عازم برگزاری نماز جمعه می‌باشند. تقریباً تمام مردم باماکو مسلمانند و تنها اقلیت بسیار کوچکی از مردم این شهر را مسیحی‌ها تشکیل می‌دهند. مردمان باماکو انسان‌هایی صبور و آرام بوده و مقدم مهمانان بویژه مسلمانان دیگر کشورهای جهان را گرامی می‌دارند. شغل اصلی بومیان ساکن باماکو فعالیت در زمینه صنایع دستی است و جدای از آن تجارت نیز در این شهر از جایگاه والایی برخوردار است.

سگو

شهر تاریخی سگو از شهرهای اسلامی ‌و مهم مالی و مرکز استان چهارم این کشور است. این شهر که در فراز و نشیب‌های تاریخ سیاسی این سرزمین، در قرون هجده و نوزده میلادی نقش مهمّی‌ داشته، در قرن نوزدهم به مدت بیست سال پایتخت پادشاهی توکولور و مدتی نیز پایتخت سلسلۀ بامبارا بود.

شهر سگو مانند دیگر شهرهای مالی، چهره‌ای روستایی دارد و چندان پیشرفت نکرده است. از نظر جمعیّت، سگو سومین شهر کشور پس از باماکو و سیکاسو به‌شمار می‌رود.[ix] در حدود 90 درصد مردم سگو مسلمان‌اند و 10 درصد باقیمانده را مسیحیان و پیروان آیین‌های بومی‌ تشکیل می‌دهند. سگو مرکز کشت پنبۀ مالی است و اکثر اهالی آن در کارخانجات نساجی شهر فعالیت دارند .

مساجد فراوانی در سگو وجود دارد که قدمت برخی از آنها به بیش از دویست سال می‌رسد. شیوۀ زندگی مردم سگو، هم‌چون دیگر شهرهای مالی به‌صورت جمعی است و آنان در خانه‌های بزرگ و گروهی زندگی می‌کنند.

موپتی

شهر موپتی از مشهور‌‌‌‌ترین شهرهای مالی و مرکز استان پنجم این کشور است. موپتی از نظر قدمت یکی از شهرهای تاریخی و اسلامی ‌مهم کشور مالی به‌شمار می‌رود. تاریخ تأسیس موپتی به قرن دوازدهم و اوایل ورود تجّار مسلمان به این سرزمین بازمی‌گردد. موپتی در دورۀ حاکمیت الحاج عمرتال پادشاه سلسلۀ توکولور به اوج عظمت خود رسید و اهمّیت خود را در این کشور از آن زمان حفظ کرده است.

جمعیّت فعلی موپتی در حدود صد هزار نفر است و به‌دلیل آنکه در میان دو رودخانۀ نیجر و بانی قرار دارد و وجود سدهای خاکی متعدّدی که شهر را از سیلاب این دو رودخانه حفظ می‌کند، از شهرت زیادی برخوردار است. شغل اکثر مردم موپتی کشاورزی، ماهی‌گیری و دامداری است[x] در این شهر مساجد زیادی وجود دارد که مسجد کوموگل از مشهور‌‌‌‌ترین آنها به‌شمار می‌رود .

مردم موپتی اکثراً مسلمان‌اند و تعداد اندکی از آنها را مسیحیان و پیروان آیین‌های سنتی تشکیل می‌دهند. در حومۀ این شهر خرابه‌های شهر تاریخی حمداللهی نیز وجود دارد که شیخ سلطان احمدو در سال 1819 احداث و در سال 1862 الحاج شیخ عمرتال پس از تصرف، آن را ویران کرد. در شهر موپتی ده‌ها مدرسه قرآنی وجود دارد  از این رو موپتی به شهر قرآنی مالی شهرت یافته است.

مسجد بزرگ جنه

شهر جنه

شهر جنه یکی از سه شهر قدیمی‌ و مسلمان‌نشین کشور مالی (جنه، تمبوکتو و گائو) به‌شمار می‌رود. تاریخ ساخت جنه به قرن نهم میلادی بازمی‌گردد. در سال 800 گروهی از بازرگانان این شهر را احداث کردند و جنه تا مدت‌های مدیدی مرکز تلاقی و ارتباط تجّار مسلمان صحرای بزرگ و بومیان مناطق جنگلی استوایی گینه بود .

شهرت شهر جنه جدای از قدمت تاریخی آن و قرار گرفتن در رودخانه بانی که شهر را از دو سوی در خود جای داده است بیشتر بدلیل معماری سنتی بسیار زیبای سبک سودانی آن است که در سرتاسر غرب آفریقا از ویژگی خاصی برخوردار است. جنه در قرن های 14 و 15 میلادی به عنوان مرکز بزرگ علوم و معارف اسلامی و حج شهرت داشت و ده‌ها تن از دانش آموزان و طلاب مسلمان این سرزمین و دیگر مناطق غرب آفریقا برای تحصیل علوم اسلامی در حوزه‌های علمیه این شهر حضور می‌یافتند .

مسجد بزرگ جنه در آن عهد در برگیرنده مراکز ُآموزشی و کتابخانه‌های متعددی بود و اساتیدی از عربستان، مصر، الجزایر، تونس و طلابی از کشورهای مختلف آفریقایی در این مراکز به تدریس و تحصیل علوم اسلامی اشتغال داشتند. در آن دوره جنه رقیب جدی شهر تمبوکتو بود. جنه در سال 1461 توسط سنی علی بر پادشاه سونگای تسخیر شد و در قرن شانزدهم به یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری مالی مبدل گشت.شهرجنه بین سال های 1591 و 1780 تحت کنترل پادشاهان مراکشی قرار داشت و بازارهای آن در این دوره طولانی گسترش قابل ملاحظه‌ای یافت به گونه‌ای که اجناس و کالاهای مختلف از شمال و غرب و مرکز آفریقا در بازارهای این شهر عرضه و مبادله می‌شوند.

جنه در سال 1861 بوسیله الحاج عمرتال تصرف گشت و در سال 1893 به اشغال نیروهای فرانسوی در آمد. این شهر در حال حاضر در لیست میراث فرهنگی جهانی یونسکو قرار گرفته و بسیاری از بناهای تاریخی آن از جمله مسجد بسیار زیبای جنه با هزینۀ سازمان یونسکو بازسازی و مرمت شده است.

گائو

شهر اسلامی ‌گائو مرکز استان هفتم مالی است و به‌دلیل آنکه آخرین شهر مالی پیش از ورود به صحرای الجزایر است، مروارید صحرا نامیده می‌شود . این شهر تاریخی در اواخر قرن هفتم میلادی تأسیس شد و از سال 1464 تا 1591 میلادی پایتخت امپراطوری سونگای بود و به همین دلیل در آن زمان شهرت زیادی ‌داشت.

در این شهر ده‌ها مسجد قدیمی ‌از جمله مسجدی  که در سال 1495 ازکیا محمد آن را ساخته بود، وجود دارد که هنوز نمازگزاران از آن استفاده می‌کنند . علاوه‌بر این، گائو دارای آثار تاریخی اسلامی‌ متعدّدی است که همه از شکوه و عظمت این شهر در قرون میانۀ میلادی حکایت دارد .

مقبره خاندان ازکیا که بنایی هرم شکل است یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی این شهر بشمار می‌رود که قبر ده تن از سلاطین سلسله سونگای و امامان مسجد ازکیا محمد در این مقبره قرار دارد . جمعیّت فعلی این شهر در حدود چهارصد هزار نفر است که بیشتر مردم آن مسلمان و بخش کوچکی را مسیحیان تشکیل می‌دهند. مسلمانان گائو مانند دیگر مردم مالی، مهمان‌نوازند و با وجود فقر و مسکنت، از مهمانان خود به بهترین وجه پذیرایی می‌کنند. شغل اکثر مردم گائو دامپروری است و به‌دلیل آنکه این شهر در صحرای بزرگ آفریقا واقع شده، کشاورزی در آن چندان رواج ندارد.[xi] شهر گائو بدنبال کودتای مارس 2012 نظامیان، توسط شورشیان طوارقی اشغال شد و در زمان بازبینی این کتاب ( پیش از چاپ) در اواسط بهمن ماه سال 1391 نیروهای فرانسوی موفق به بازپس گیری آن شدند.

ابن بطوطه

تمبوکتو

شهر تاریخی و زیبای تمبوکتو یکی از مشهورترین شهرهای منطقه غرب آفریقا بشمار می‌رود که شهرت و جایگاه خود را طی قرون متمادی همچنان حفظ کرده است. این شهر در قرن دوازدهم میلادی احداث شد و در قرن سیزدهم مرکز عمده تجارت این منطقه بود به گونه‌ای که اکثر کاروان‌های تجاری که از گینه عازم شمال آفریقا بودند از تمبوکتو عبور می‌کردند.این شهر در قرون 14 و 15 میلادی به اوج عظمت و شکوه خود دست یافت که علت اصلی آن وجود بیش از 150 مدرسه قرآنی و بویژه دانشگاه اسلامی سانکوره بود. دانشگاه اسلامی سانکوره که در آن عهد با دانشگاه‌های بزرگ اسلامی نظیر قاهره، فض و کوردوبا رقابت می‌کرد موقعیت ویژه ‌ی به این شهر بخشیده بود به گونه‌ای که تمبوکتو حالت شهری دانشگاهی بخود گرفته و از حدود هشتاد هزار جمعیت آن در قرون 14 و  15 میلادی در حدود بیست و پنج هزار نفر را طلاب علوم اسلامی تشکیل می‌دادند.

تمبوکتو در آن زمان، علاوه‌بر محوریّت دینی، قطب تجاری منطقه به‌شمار می‌رفت و تجّار و بازرگانان، اغلب در مسیر سفر از شمال به غرب و مرکز آفریقا و بالعکس، چند روز در این شهر اقامت می‌کردند. یکی از ضرب‌المثل‌های رایج در زبان‌های بومی‌ به این مضمون: «نمک از شمال، طلا از جنوب و نقره از سرزمین سفیدپوستان می‌آید ولی کلام خداوند، داستان‌های زیبا و موضوعات حکیمانه و خردمندانه را فقط می‌توان در تمبوکتو یافت»، به‌خوبی اهمّیت تمبوکتو را در آن دوره نمایان می‌سازد . ابن‌بطوطه در نیمۀ دوم قرن چهاردهم از این شهر بازدید کرده و زیبایی و عظمت آن را ستوده است.

تمبوکتو در حال حاضر از نظر سبک معماری خاص به سه سبک: سودانی ، مغربی و فرانسوی تقسیم می‌شود و به سبب مساجد بسیار زیبا و تاریخی سه گانه سید یحیی، جن گاریبر؛ سانکوره و کتابخانه‌های قدیمی و درب‌های چوبی کنده کاری شده در سر‌تا‌سر  غرب آفریقا شهرت دارد. این شهر مرکز استانی به همین نام است و اقوام مسلمانی از مناطق گوناگون مالی در آن حضور دارند. چهره کنونی تمبوكتو همچنان اسلامی باقی مانده و مردم شهر به رعایت امور شرعی و اسلامی تأکید دارند به گونه‌ای که در بسیاری از امور زندگی خود با امامان مساجد و قضات مشورت بعمل می‌آورند.

تمبوکتو در سال 1988 در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسید. این شهر طی جنگ داخلی طوارق با دولت، در نیمۀ اول دهۀ 1990 و در جریان جنگ داخلی سال‌های 2011 و 2012، متحمل خساراتی شد که نگرانی عمیق سازمان یونسکو را در پی داشت[xii]. این شهر پس از کودتای سال 2012 بصورت ناگهانی به اشغال شورشیان درآمد و اسلام گرایان افراطی وابسته به سازمان تروریستی القاعده برخی از ساختمان‌های قدیمی آن را به عنوان مظاهر کفر ویران ساختند. تمبوکتو در سال 2006 در لیست نامزدهای یکی از عجایب هفت‌گانۀ جهان کنونی قرار گرفت و در همان سال از سوی سازمان کنفرانس اسلامی‌، به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شد.

نیز نگاه کنید به

اسلام در مالی؛ باماکو در مالی؛ سگو در مالی؛ موپتی در مالی؛ شهر جنه در مالی؛ شهر گائو در مالی؛ تمبوکتو در مالی

پاورقی

[viii]- تمبوکتو در نیمه اول دهه 1990 بارها مورد حمله قبایل شورشی طوارق قرار گرفت و آنها تلاش داشتند با حاکمیت بر این شهر، دولتی مستقل تأسیس کنند شورش طوارق در سال 1995 با حمله همه‌جانبه و سخت، ارتش مالی را در هم شکست. این حملات که در شهر تمبوکتو و مناطق اطراف آن صورت گرفت، خساراتی را به تمبوکتو وارد آورد. تمبوکتو در مدت چند ماه اشغال توسط شورشیان در سال 2012 نیز متحمل خسارات سنگینی شد.

1- دولت فرانسه از فعالیت‌های حماه‌الله که انشعابی در تیجانیه ایجاد کرد در هراس بود و حماه‌الله و بسیاری از مریدانش را تحت نظر داشت که سرانجام منجر به اخراج وی از مالی و اذیت و آزار مریدانش شد. فشار مداوم کارگزاران فرانسوی بر شاخه حماویه منجر به بروز درگیری‌هایی بین تیجانی‌های جوان و فرانسوی‌ها شد.

[ix]- شاخه حماویه توسط شیخ حماه‌لله از خلفای بزرگ تیجانیه ایجاد شد. در حال حاضر مرکز شاخه حماویه در شهر نیورو مالی قرار دارد. این طریقت دارای پیروانی در سنگال، نیجر، بورکیناسو و ساحل عاج نیز است.

[x] - تیجانیه‌های مالی نیز هم‌چون دیگرکشورهای آفریقا شامل دو گروه احدی عشریه و اثنی عشریه هستند که این امر بیشتر ناشی از تعداد اذکاری است که این دو گروه انجام می‌دهند و تفاوت دیگری بین آنها وجود ندارد.

1- بخشی از قادری‌ها، در کاآرتا و بلدوگو که در قرن نوزدهم و در نتیجه حملات جهادی الحاج عمرتال فتح شدند، زندگی می‌کنند.

"لازم" که در فرقه‌های تیجانیه و قادریه مشترک است، مجموعه سه ذکر است که دوبار در روز (صبح پیش از نماز و بعد از ظهر) خوانده می‌شود و عبارت است از 100 مرتبه استغفرا...، 100 مرتبه لا اله الا الله.

1- شیخ سیدی مودیبوکان دیالو مورد احترام مقامات عالی‌رتبه دولتی است و سخنرانی‌های وی از رادیو ملی پخش می‌شود.

1شورای عالی اسلامی ‌مالی پس از کودتای موسی ترائوره و با هدف وحدت مسلمانان و رفع مشکلات ناشی از برخی درگیری‌های مذهبی در کشور پدید آمد. در این ارتباط با تشویق دولت و فراخواندن علما و روحانیون برجسته، ‌اندیشه تأسیس این سازمان شکل گرفت و پس از تشکیل جلسات متعدّد پنج سازمان اسلامی‌ به شرح زیر، شورای عالی اسلامی‌مالی را تشکیل دادند:

- جمعیّت امامان مالی

- اتّحاد النساء‌المسلمات

- جمعیّت رابطه‌الدعاه

- جمعیّت التنسیق بین‌الجماعیات

- جمعیّت مالی للاتّحاد و تقدم‌الاسلام

نخستین دبیر کل شورای عالی اسلامی‌مالی شیخ عمرلی بود و پس از وی شیخ چرنوهادی جم به این مقام برگزیده شد. دبیر کل فعلی شورا نیز شیخ محمد دیکو است.

اعضای هیأت امنای این سازمان در حال حاضر 20 نفر هستند که 12 نفر از آنان را مسلمانان اهل سنت و 8 نفر را نیز وهابیّون تشکیل می‌دهند. مهم‌‌‌ترین اعضای فعلی هیأت امنای شورای عالی امور اسلامی ‌مالی عبارتند از:

- شیخ سیدی کوناکه

- شیخ مودی سیدی به

- شیخ محمد اسمائورو

- شیخ عثمان شریف حیدرا

- شیخ چرنو هادی چم

1- وهابیّت از ابتدای تأسیس انجمن توسعه و گسترش اسلام نفوذ زیادی در آن داشت و برخی از وهابیون پس از مدتی کوتاه به هسته مرکزی این سازمان راه یافتند. این سازمان پس از استقلال به‌شدت تحت نفوذ وهابیون بود و همین امر به‌تدریج سبب تنفر و بی‌زاری عموم مسلمانان از این سازمان و موجب انحلال آن شد. انجمن توسعه و گسترش اسلام از ابتدای استقلال مالی به‌ویژه در زمان موسی ترائوره عملاً ابزاری در دست دولت بود و از سیاست‌های دولت در امور دینی به‌طور کامل تبعیت می‌کرد که این امر در آن دوره موجب کم‌رنگ شدن نقش مساجد در امور مسلمانان مالی شد.

1 بسباری از پیروان طریقت تیجانیه به‌دلیل پیشینه تاریخی اندیشه‌های مبتنی بر مهدویت در این سرزمین، در قرون هجده و نوزده میلادی، و دیدگاه مثبت الحاج عمرتال درمورد مذهب تشیّع، این مذهب را به سهولت پذیرفتند و گرایش به تشیّع را افتخاری بزرگ برای خود می‌دانند.

1 شیخ شریف در دیدار با پژوهشگر در سال 2008، در ارتباط با جایگاه تشیع در مالی یادآور شد هرچند مسلمانان مالی سر به مهر نمی‌نهند ولی معمولاً محل سجده خود را در داخل مساجد به‌صورت خاک آلود باقی و از سیمان کردن این بخش از مسجد خودداری و هنگام سجده سر بر خاک می‌نهند. به گفته وی این امر نشان می‌دهد که آنها در گذشته‌های نه چندان دور به‌دلیل شیعه بودن از مهر استفاده می‌کردند و این عادت امروزه به سر بر خاک نهادن تغییر یافته‌است. برخی از علمای تیجانیه نیز تأکید دارند تعدادی از مسلمانان شهر گائو که در زمره شیعیان بومی ‌مالی به‌شمار می‌روند، صدها سال پیش مذهب تشیّع را پذبرفته‌اند.

1 شیعیان لبنانی از سال 2007ه مقدمات احداث مسجدی خاص خود را در باماکو آغاز کرده‌اند که عملیات ساخت آن تقریبا رو به اتمام است. اکثر شیعیان لبنانی در زمینه خرید و فروش پلاستیک، صابون، لاستیک و ماهی فعالیت دارند.

2. فرقه آقاخانیه به‌دلیل رویه خاص مذهبی خود و عدم تقیّد به اصول و تعالیم شیعی معمولاً به‌عنوان پیروان مذهب اهل بیت (ع) در نظر گرفته نمی‌شوند ولی در مجموع به سبب آنکه یکی از انشعابات مذهب شش امامی‌اسماعیلیه به‌شمار می‌روند در این بخش جای گرفته است.

[xi]- توسعه پارک باماکو از مهم‌‌‌ترین برنامه‌های تراست فرهنگی آقاخان است. دولت مالی در بازدید آقاخان از شهر تمبوکتو مقام عالی شهروند افتخاری تمبوکتو و دکترای افتخاری دانشگاه سانکوره را به وی اعطا نمود.

[xii]- شبکه توسعه آقاخان (AKDN) در حدود سه دهه در این کشور به فعالیت‌های مختلف اقتصادی اشتغال دارد. برخی محققان معتقدند علت توجّه بنیاد آقاخان و سازمان‌های اقتصادی این فرقه مذهبی به کشور مالی تلاش برای گسترش دامنه نفوذ آقاخانی‌ها در منطقه غرب آفریقاست.