طریقت‌های متصوفه در مالی

همچون دیگر کشورهای منطقه غرب آفریقا طریقت های متصوفه تیجانیه و قادریه شمار وسیعی از مسلمانان کشور مالی را تحت پوشش خود قرار داده‌اند. این طریقت‌ها هر چند مورد تأیید مذهب تشیع نمی‌باشند و برخی اعمال مذهبی آنها به نوعی کفرآمیز تلقی می‌شوند ولی بدلیل احترام زیادی که برای ائمه اطهار و اهل بیت (ع) قائلند در قاره آفریقا به عنوان هم‌پیمانی مطمئن برای مذهب تشیع در نظر گرفته می‌شوند. علاوه بر آن تیجانی‌ها و قادری‌ها وهابیت را دشمن اصلی خود  دانسته و همواره مسلمانان را از این فرقه ضاله برحذر داشته‌اند. از این روی بدليل وجوه مشترک بسیاری كه بین پیروان طریقت‌های مزبور و مذهب اهل البیت (ع) وجود دارد فرق متصوفه یاد شده همواره به عنوان دوستان شیعیان در این کشور در نظر گرفته می‌شوند. در اين بخش تاریخچۀ ورود فرقه‌های متصوفۀ تیجانیه و قادریّه به کشور مالی و وضعیت کنونی آنها بررسی می‌شود.

طریقت تیجانیه

طریقت تیجانیه از مهم‌ترین فرقه‌های مذهبی کشور مالی است که در دیگر کشورهای غرب آفریقا نیز پیروان زیادی دارد. آغاز ورود این فرقۀ متصوفه به سال 1789 بازمی‌گردد. در این سال محمد الحافظ از قبیلۀ ایداد علی، فرقۀ تیجانیه را، به مناطقی از جنوب غربی موریتانی که در آن زمان مرکز تجمع دانشمندان پیرو مسلک قادریّه بود، وارد کرد. در طول زندگی شیخ محمد الحافظ تمام قبیله در زمرۀ پیروان تیجانیه قرار گرفتند و این طریقت به‌تدریج در مناطق دیگر غرب آفریقا از جمله مالی راه یافت.

با ظهور الحاج شیخ عمرتال، در اوایل قرن نوزدهم و پیوستن وی و عبدالکریم النقیلی از منطقۀ فوتاجالون به طریقت تیجانیه، این فرقه راه خود را با شتاب به کشورهای مختلف غرب آفریقا و از جمله بخش‌هایی از سرزمین کنونی مالی باز کرد و پس از آنکه عمرتال خلیفۀ کل تیجانیه در سراسر سودان غربی شد، این طریقت فرصت بیشتری برای توسعۀ خود در مناطق غرب آفریقا و از جمله مالی کنونی یافت .

پس از تأسیس امپراطوری الحاج عمرتال، موسوم به پادشاهی توکولور، در شرق سنگال و مالی، تیجانیه به طریقت بسیاری از مسلمانان کشور کنونی مالی بدل گشت و بسیاری از بومیان پیرو آیین‌های سنتی، در نتیجۀ حملات جهادی الحاج عمرتال، مسلمان شدند و به تیجانیه پیوستند. درگیری‌های عمرتال با نیروهای فرانسه، نتوانست مانع روند رو به رشد تیجانیه در مالی شود و در همین دوره، دین اسلام در مسلک تیجانیه، به بسیاری از غیرمسلمانان معرفی شد و الحاج علاوه‌بر دست‌یابی به مقامی رفیع در میان نومسلمانان، لقب امیرالمؤمنین گرفت و مدفن وی در روستای دگیمبره، در حوالی شهر باندیاگارا، به زیارت‌گاه تیجانی‌های مالی تبدیل شد.

تیجانیه در قرن نوزدهم هم‌چنان در مالی گسترش پیدا کرد و چند تن از خلفای بزرگ این طریقت، با حملات منظم خود به قبایل آنیمیست و تأسیس دولت‌های جهادی فولبه، موجبات گسترش آن را در ایالات مختلف مالی فراهم آورند. امام عمر بن سعید یکی از مؤسسان دولت‌ جهادی تیجانیه در سال 1861 در شهر سگو بود که از سوی مریدان خود لقب امیرالمؤمنین گرفت. این دولت‌ها در اواخر قرن نوزدهم با حملۀ مستقیم فرانسوی‌ها از هم پاشیدند.

گسترش طریقت تیجانیه در دورۀ استعمار فرانسه، ادامه یافت و با وجود حساسیت نسبی دولت فرانسه و کارگزاران فرانسوی مستقر در ایالات مختلف مالی، زوایای تیجانیه از تحرک بسیاری برخوردار بودند. تیجانی‌ها درجریان فعالیت‌های آزادی‌خواهانۀ مسلمانان این کشور در دهۀ 1950، نقش مهمّی ‌بر عهده داشتند و چند تن از شیوخ تیجانیه، در ردۀ رهبران استقلال‌طلب این کشور قرار گرفتند. اگرچه آمار دقیقی از پیروان این مسلک در شهرها و روستاهای مالی وجود ندارد، ولی به‌نظر می‌رسد بیش از نیمی ‌از مسلمانان کشور مالی از این طریقت پیروی می‌کنند. انبوه زاویه‌های تیجانیه در سراسر کشور مالی حکایت از تعداد زیاد پیروان تیجانیه دارد .

اعمال عبادی تیجانی‌های مالی مانند دیگر کشورهای آفریقایی است. آنان با وجود آنکه به چند شاخه از جمله نیاسیه و حماویه[xiii] تقسیم می‌شوند، از نظر انجام عبادات که معمولاً به‌صورت دسته جمعی صورت می‌گیرد، چندان تفاوتی ندارند و خود را پیکرۀ واحدی می‌دانند که باید آن را همیشه حفظ و از تفرقه پرهیز کنند.[xiv] از مهم‌ترین عبادات آنها که تقریباً هرشب پس از پایان نماز مغرب انجام می‌گیرد، ذکر و دعاست که با تسبیح انجام می‌گیرد. ذکر تیجانی‌های مالی، هم‌چون سایر هم‌مسلکان سنگال و غنا، عبارت است از: استغفار، لااله‌الاالله، صلوات و قرائت آیاتی از قرآن کریم. اجتماع عبادی تیجانی‌ها عمدتاً با سرپرستی مقاماتی صورت می‌گیرد که شیوخ ردۀ دوم پس از خلفا به‌شمار می‌آیند. خلیفه‌های تیجانی که هریک در منطقه‌ای خاص از مالی حضور دارند، برخی اوقات در مراسم ذکر شرکت می‌کنند. از دیگر ادعیه مهم تیجانی‌های مالی می توان به (وظیفه) اشاره کرد که متشکل از دو ورد و یک دعا است و تحت نظارت مقدمان انجام می‌گیرد. ذکر جمعه یا حضرت الجمعه از دیگر اعمال عبادی تیجانی‌ها است. زوایای تیجانی‌ها (که همان گونه که اشاره شد در سر تا سر کشور پراکنده شده‌اند)از مراکز اصلی عبادی آنان بشمار می‌روند و اکثر عبادت دسته جمعی و انفرادی پیروان این طریقت در زوایای مزبور انجام می‌شود. تیجانی‌ها وفاداری خاصی به زاویه‌های خود داشته و معمولاً تیجانی‌های هر منطقه در شهرها و روستاها از انجام اعمال عبادی خود در دیگر زوایا پرهیز می‌نمايند و معتقدند که باید جایگاه زاویه خود را پاس نهند. آنان همچون سایر هم مسلکان خود در کشورهای غرب آفریقا مراسم و مناسبت‌های اسلامی بویژه میلاد النبی (ص) را با تشریفات ویژه‌ای برگزار می‌کنند و جشن‌های میلاد النبی معمولاً بمدت چند ماه در زوایا و مساجد تیجانی‌ها برگزار می‌شود . علاوه بر آن، پیروان این طریقت، هر سال در جشن بزرگ میلاد النبی (ص) که در شهر پرانگ غنا و به رهبری خلیفه امام عبدالله میکانو برگزار می‌شود، شرکت می‌كنند و با وجود آن که این سفر برای آنان که معمولاً در فقر به‌سر می‌برند، مخارج زیادی به‌دنبال دارد، با علاقه و اشتياق در این جشن بزرگ حضور می‌یابند.

تیجانی‌های مالی احترام ویژه‌ای برای شیخ احمد تیجانی بنیان‌گذار این طریقت و رهبران منطقه‌ای خود قائل‌اند و به سلسله مراتب موجود در این طریقت، که مبتنی بر اطاعت از مقامات روحانی تیجانی است، عمیقاً احترام می‌گذارند. آنان هم‌چون دیگر طریقت‌های متصوفه سر سلسلۀ خود را به حضرت علی (ع) منتهی می‌نمایند و از این‌رو حضرت علی (ع) و اولاد وي به‌ویژه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را سخت گرامی ‌می‌دارند . تیجانی‌ها در طول تاریخ مالی همواره با پیروان مذهب اهل بیت (ع) مناسبات خوبی داشته و از دشمنان سرسخت وهابیّت به‌شمار می‌روند. این طریقت در مقایسه با قادریّه از نظم و انسجام بیشتری برخوردار است.

قادریّه

طریقت متصوفه قادریّه یکی از فرقه‌های اسلامی ‌است که شمار قابل توجّهی از مسلمانان این کشور از پیروان این آیین به‌شمار می‌روند. تعداد پیروان این فرقه کاملاً مشخص نیست ولی آمار غیررسمی ‌نشان‌ می‌دهد که در حدود 30 درصد از پیروان دین اسلام از این طریقت پیروی می‌کنند. در حال حاضر بیشتر جماعات قادریّه در شهر تمبوکتو زندگی می‌کنند و بقیه در سگو، جنه و دیلی مستقرند. قادری‌ها دارای ده‌ها مسجد در شهرهای مختلف مالی‌اند و یکی از مساجد بزرگ باماکو متعلق به این جماعت است.

قادری‌های مالی همچون دیگر کشورهای آفریقایی مراسم عبادی خود را در روزهای پنج شنبه و یکشنبه بصورت جمعی در مساجد و زاویای خویش در شهرها و روستاهای مالی انجام می‌دهند. آنها نظیر دیگر هم مسلکان خود در کشورهای غرب آفریقا در حالی که دایره‌هایی را تشکیل می‌دهند به قرائت ذکر «لا اله الا الله» پرداخته و پس از چرخاندن تسبیح‌هایی 99 دانه، 99 بار و سپس 66 بار ذکر مزبور را تکرار نموده و دو حزب اول قرائت را بصورت همگانی می‌خوانند. سپس ادعیه مذهبی خاص خود را تکرار نموده و سرودهایی را قرائت می‌نمایند.

برای ورود به این فرقه باید «اجازه» مخصوص اخذ گردد که این اجازه توسط شیوخ جماعات قادری در مالی صادر می‌شود.پیروان طریقت قادریه مالی همچنین موظفند پس از نماز دعای «لازم» را قرائت کنند. آنان همچون دیگر قادری‌های غرب آفریقا تصوف را مرحله‌ خاص دوستان خدا می‌دانند و معتقدند رضایت خدا از هر چیز مهم تر است. شیوخ قادریه مالی پیام قادریه را پیام عشق و آزادی انسان از بند شیطان می‌دانند و معتقدند صوفیان و از جمله پیروان طریقت قادریه امانتدار تعلیمات در مورد واقعیات درونی می‌باشند و تأکید دارند اصول این طریقت از ابتدا و از زمان بنیانگذار آن شیخ عبدالقادر گیلانی بر پایه عشق به خدا و پیامبر اعظم (ص)، احترام به مذاهب اسلامی و وحدت خالق یکتا بنیان نهاده شده است (مونیه: 150). پیروان طریقت قادریّه مالی مردمی آرام، صبور و صمیمی‌اند و ارادت ویژه به پیروان مذهب اهل‌البیت (ع) دارند.

طریقت قادریّه در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم وارد بخش‌هایی از مالی امروزی شد و در قرن نوزدهم به‌تدریج در مناطق مختلف مالی راه یافت. این طریقت در قرن نوزدهم پیروان زیادی داشت، ولی با گذشت زمان و از اواسط این سده، رفته رفته در مقابل تیجانیه عقب‌نشینی نمود.

قادریه در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم وارد بخش هایی از مالی امروزین شد و در قرن نوزدهم بتدریج در مناطق مختلف مالی راه یافت. این طریقت در قرن نوزدهم از پیروان زیادی برخوردار بود ولی با گذشت زمان و از اواسط این سده رفته رفته در مقابل تیجانیه عقب نشینی نمود. قادریه در دوره استعمار فرانسه از روابط خوبی با دولت مستعمراتی برخوردار بود با این حال این روابط در حدی نبود که مانع فعالیت‌های آزادی‌خواهانه آنها شود. قادریه‌ها در دهه 1950 دوشادوش دیگر مسلمانان کشور در فعالیت‌های آزادی‌خواهانه علیه فرانسه مشارکت داشتند با این حال پیروان این طریقت بدلیل روحیات خاص خود مبنی بر عدم دخالت در امور سیاسی پس از استقلال مالی نقشی در حکومت کشور ایفا نکردند.

رهبر فعلی قادریه‌های مالی شیخ سیدی موديبوكان دیالو است که از سوی قادری‌ها لقب «ولی» یافته است و در شهر دیلی اقامت دارد. وی علیرغم کهولت سن بطور مداوم از مراکز اقامت قادری‌ها بازدید کرده و در روستاهای قادریه نشین با مسلمانان به گفتگو می‌نشیند. شيخ در طی این ملاقات‌ها مشکلات جماعات قادریه را رفع نموده و برخی اختلافات داخلی را برطرف می‌کند. سیدی هم‌چنین در سفرهای خود به مناطق مختلف مالی، برخی از سنت‌های غلط را که در تضاد با دین اسلام است، ملغی می‌سازد و لزوم پیروی از تعالیم اسلامی‌ را به پیروان خود تذکر می‌دهد . شیخ سیدی طیّ سال‌های دهۀ1980 و 1990، سفرهای بسیاری به کشورهای همسایه از جمله ساحل عاج داشت و در طیّ این سفرها، برخی از مهاجران مسلمان مالیایی شاغل در این کشور را، به طریقت قادریّه جذب می‌کرد.

شیخ الحسن خلیفۀ قادریّه در سگو از دیگر رهبران بزرگ این طریقت است. وی که در قدیمی‌‌‌‌‌ترین بخش شهر تاریخی سگو زندگی می‌کند، مریدان زیادی دارد و معمولاً در منزل خود به ذکر و دعا مشغول است. می‌گویند خلیفه الحسن فقط یک بار در طول سال از منزل خود خارج می‌شود و مریدان و مراجعان را به‌سختی می‌پذیرد و فقط خلفا و مقدّمان قادریّه می‌توانند او را ملاقات کنند. برادر وی نیز امام مسجد قدیمی ‌سگو است که قدمت آن مسجد به صدها سال پیش بازمی‌گردد. مقبرۀ جدّ بزرگ قادری‌ها که به اعتقاد آنها قرن‌ها پیش از عراق رهسپار این کشور شده، در نزدیکی مسجد قدیمی ‌سگو قرار دارد. مریدان قادریّه برای قبور بزرگان خود احترام خاص قائل‌اند و معمولاً سالی یک بار به زیارت مقابر آنان می‌شتابند.

بقعیه

این طریقت در زمرۀ فرقه‌های کوچک متصوفۀ غرب آفریقا، و از اواسط قرن هجدهم میلادی، در برخی از کشورهای این منطقه نظیر مالی، نیجر، غنا، نیجریه و سنگال راه یافته است. مؤسس مسلک البقعیه شیخ احمد البقعی از شیوخ مستقر در شهر تمبوکتو است. برخی از مسلمانان معتقدند مریدان بقعیه نقش مهمّی ‌در گسترش دین اسلام در برخی از مناطق غرب آفریقا از جمله مالی بر عهده داشته‌اند .

نیز نگاه کنید به

اسلام در مالی؛ طریقت تیجانیه در مالی؛ طریقت قادریه در مالی؛ طریقت بقعیه در مالی