جغرافیای طبیعی ساحل عاج
ساحل عاج کشوری است واقع در نیم‌کره شمالی، در غرب آفریقا و به‌‌شکل یک چهارضلعی نامنظم که 3110 کیلومتر مرز مشترک با پنج کشور آفریقایی دیگر دارد: از شمال با کشورهای مالی و بورکینافاسو، از غرب با لیبریا و گینه کوناکری و از شرق با کشور غنا هم‌مرز است. از جنوب نیز خلیج گینه، آن را با ساحلی به‌‌طول 512 کیلومتر، به دومین اقیانوس بزرگ جهان، اقیانوس اطلس، متصل می‌نماید. مساحت آن برابر با 322462 کیلومترمربع است و ازنظر وسعت، درمیان شانزده کشور واقع در غرب آفریقا، رتبه چهارم را به خود اختصاص داده است. از این مقدار، 4462 کیلومترمربع، یعنی معادل 1.38 درصد از کل مساحت آن را آب پوشانده است.
در ناحیه جنوبغربی ساحل عاج، منطقه‌ای وجود دارد بهنام ساساندرایِ سفلی که «ساساندرا»،[1] یکی از شهرهای مهم آن به‌‌شمار می‌رود و زیباترین سواحل کشور نیز در همین منطقه قرار می‌گیرند. برخلاف ناحیه جنوب‌شرقی و منطقه ابیجان، این ناحیه تنها جایی در خلیج گینه است که شنا در آن تقریباً بی‌خطر است. این ناحیه همچنین به‌واسطه بندر سان پدرو که پس‌از بندر ابیجان، دومین بندر کشور به‌حساب می‌آید، از غنی‌ترین مناطق ساحل عاج محسوب میشود؛ اما ساساندرای علیا در بخش مرکزی‌تر جای می‌گیرد و منطقه‌ای را شامل می‌گردد که بهنام «کمربند کاکائو» شناخته میشود. در ناحیه جنوب‌شرقی و در مرز غنا، تالاب‌های وسیعی وجود دارد که مهمترین رودهای کشور به آنجا سرازیر می‌شوند.
ابیجان، پایتخت اقتصادی کشور، با بیش‌از چهارمیلیون جمعیت و با داشتن تقریباً تمام صنایع کشور، در همین ناحیه تالابی قرار دارد. شرق ساحل عاج، پارک ملی «کوموئه»[2] را نیز در خود دارد که حفاظتگاه دسته‌هایی از فیل‌هاست. در غرب کشور، در استان هجده‌‌کوه، رشته‌کوه‌های «مان»[3] قرار دارند که «تونکویی»،[4] با 1189 و «نیمبا»،[5] با 1752 متر ارتفاع، بلندترین قله‌های آن هستند. تونکویی در شمال‌غربی شهر مان واقع شده و در زبان بومیان این ناحیه، یعنی زبان «یاکوبا»،[6] به معنی کوه بزرگ است. این سلسله‌‌جبال، ازلحاظ اقتصادی و اقلیمی اهمیت ویژه‌ای دارند؛ زیرا در این ناحیه، انواع درختانی همچون «پالم» (نوعی نخل) یافت می‌شوند که روغن آن برای صادرات استخراج می‌گردد. کوه نیمبا سرشار از معادن آهن است و در دامنه آن، زیستگاه طبیعی معروفی قرار دارد که بهدلیل تنوع گیاهان و جانورانش، ازسوی یونسکو، در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است. همچنین آب‌وهوای نسبتاً معتدل آن، محل مناسبی برای استراحت و تفریح شده است.
به‌‌طورکلی، بیشتر مساحت ساحل عاج را، همچون سایر مناطق غرب آفریقا، دشت‌های وسیع و مسطح و فلات‌های کم‌‌ارتفاع تشکیل داده‌اند که عموماً ارتفاع آن‌ها، از چهارصدمتر تجاوز نمی‌کند. رودهای بزرگ و کوچک بسیاری که اغلب جریان‌های تندی دارند نیز سراسر این سرزمین را سیراب می‌کنند. این رودها، از شمال به جنوب سرازیرند و مهمترین آن‌ها «کوموئه»، «بانداما» و «ساساندرا» هستند که از فلات مرتفع شمال سرچشمه می‌گیرند. رود کوموئه، با درازای معادل 1160 کیلومتر، طولانی‌ترین رود ساحل عاج محسوب میشود (Hauhouot, 2002: 30). رود مهم دیگری بهنام «کاوالی»، قسمتی از مرز این کشور با لیبریا را می‌سازد. این رود تنها رودی است که بخشی از آن قابل‌‌کشتیرانی است. یک رود دیگر نیز بهنام «باگوئه»[7] قابل‌ذکر است که از ساحل عاج و مالی می‌گذرد.
همچنین ساحل عاج کشور تالاب‌هاست.[8] معروف‌ترین آن‌ها «اِبریه»[9] نام دارد که شهرهای بزرگ ابیجان، گراند بسام و بنژرویل، در حاشیه آن قرار دارند. نابیل زورکوت[10] اخیراً کتاب بسیارجالبی درباره تالاب‌های این کشور بهنام «تالاب‌های ساحل عاج از آسینی تا ساساندرا» منتشر نموده است که به کمک عکس‌هایی دیدنی، این سرزمین را از طریق تالاب‌های آن به‌‌تصویر می‌کشد. شایان‌ذکر است از 520 کیلومتر ساحلی که این کشور با دریا دارد، 60 درصد آن پوشیده از تالاب است. به این تالاب‌های آب شیرین، در زبان فرانسه «لاگون» گفته میشود و یک عارضه جغرافیایی و زیست‌محیطی منحصربه‌فرد در حاشیه خلیج گینه است. در برخی فصول، سطح این لاگون‌ها پوشیده از گیاهان و گل‌های مردابی، با ریشه‌های شناور میشود. در داخل این لاگون‌ها، چند جزیره نیز وجود دارد که بعضی از آن‌ها، مثل «جزیره بوله» در ابیجان، به تفرجگاه توریستی تبدیل شده‌اند.
سه دریاچه بزرگ نیز، یکی در مرکز، با نام «کوسو»؛[11] دیگری در جنوبغربی، موسوم به «بویو»[12] و آخری در شرق، موسوم به «ایامه»[13] دیده می‌شوند. استانی که یاموسوکرو، پایتخت ساحل عاج، در آن قرار گرفته، بهنام استان دریاچه‌ها خوانده میشود؛ به‌‌طورکلی، میزان منابع آبی کشور رضایت‌بخش است و به حدود 81.41 کیلومتر مکعب در سال می‌رسد که به‌طور متوسط، سرانه آب برای هر نفر از جمعیت ساحل عاج، بیش‌از چهارهزار مترمربع میشود. این سرانه، به‌ویژه در مقایسه با کشورهای واقع در اروپای سبز، همچون آلمان که میزان آب برای هر نفر 1850 مترمربع و فرانسه با 3300 مترمربع، قابل‌توجه است. البته الگوی فصول بارش در ساحل عاج، به‌‌جهت اثرات گرمایشی کره زمین، نسبت به گذشته، کمی نامنظم شده است.
1-1-1. شرایط اقلیمی
ساحل عاج در مدار 5 الی 10 درجه عرض جغرافیایی واقع است؛ بنابراین، آب‌وهوای آن درکل گرم و مرطوب است؛ اما این آب‌وهوای گرم و مرطوب، در مناطق شمالی و جنوبی واجد تفاوت‌های عمده‌ای است. در نگاه کلی، شمال دارای آب‌وهوای گرم و خشک استوایی و جنوب در معرض آب‌وهوای گرم و مرطوب حاره‌ای است. نیمه جنوبی را جنگل پوشانده؛ درصورتی‌که این کشور، از شمال، به‌واسطه وجود مرغزارهایی وسیع، به کشورهای جنوب صحرای آفریقا متصل میشود.
منطقه جنوب صحرا را منطقه ساحل نیز نامیده‌اند؛ منطقه ساحل شامل نواری است از دریای سرخ تا اقیانوس اطلس شمالی که تمام یا قسمتی از چندین کشور آفریقایی، مثل اریتره، سودان، چاد، نیجر، مالی و موریتانی را شامل میشود. مناطق مرزی شمال ساحل عاج نیز ازلحاظ جغرافیایی و پوشش گیاهی به منطقه ساحل شبیه است.
اما درمورد فصول گوناگون در مناطق مختلف ساحل عاج، پیش‌تر اشاره شد که الگو، شدت و زمان بارش‌های فصلی در این کشور کمی تغییر کرده است؛ ولی به‌طور سنتی، در اکثر منابع، این فصول بدین شرح تقسیم‌بندی می‌شوند: در جنوب چهار فصل وجود دارد؛ دو فصل بارانی بلند و کوتاه و دو فصل بلند و کوتاه خشک. از ماه آوریل تا اواسط جولای، فصل باران‌های بسیار و باد و طوفان‌های شدید است؛ سپس تا ماه سپتامبر، به‌رغم ابری بودن آسمان، بارانی نمی‌بارد و ازاین‌رو، با فصلی خشک روبه‌رو هستیم. پس‌ازآن تا ماه نوامبر، فصل کوتاه باران‌های گاه‌به‌گاه آغاز میشود و بالاخره فصل بلند خشک شروع می‌گردد که تا پایان ماه مارس به‌‌طول می‌انجامد. این فصل، به‌رغم نامی که دارد، نسبت به سایر فصول، به لطف بادهای شرقی، از مطبوعیت بیشتری برخوردار است.
در قسمت شمالی، آب‌وهوا خشک‌تر است و از آن بهنام «آب‌وهوای سودانی»[14] یاد میشود؛ اقلیم این ناحیه شامل یک فصل مرطوب و یک فصل بلند خشک میشود. فاصله کوتاه ماه ژوئن تا سپتامبر، فصل باران‌هاست و پس‌ازآن تا ماه می، خبری از باران نیست یا به‌ندرت باران می‌بارد. شایان‌ذکر است که درمجموع، آب‌وهوای مناطق شمالی، به‌رغم گرما، مطلوب‌تر و بهتر است؛ زیرا دست‌کم رطوبتی در هوا وجود ندارد. به‌طور میانگین، دمای هوا در نواحی ساحلی بین 28 تا 37 درجه سانتیگراد متغیر است و هرچه به‌‌سمت شمال حرکت کنیم، این تغییرات و تفاوت دما بیشتر میشود و بین 13 و 35 درجه سانتیگراد نوسان دارد.
1-1-2. پوشش گیاهی و جانوری
پوشش گیاهی ساحل عاج در طول سالیان دراز، تغییرات عمده‌ای داشته است؛ اما درکل، دو گونه پوشش جنگلی، سطح آن را فراگرفته است: جنگل‌های متراکم و مرطوب که یک‌سوم وسعت کشور را در جنوب و در غرب تشکیل می‌دهند و جنگل‌های کم‌پشت یا همان مرغزارها که شامل درختچه‌ها و بیشه‌ها می‌شوند و باقی این سرزمین، از مرکز تا شمال را دربر می‌گیرند. البته در این میان، نقطه‌به‌نقطه مناطقی نیز یافت می‌شوند که از گیاهان مناطق خشک پوشیده شده‌اند. این تغییر تراکم درختان را هنگام پیمایش جاده‌های محور جنوب به شمال، به‌راحتی می‌توان مشاهده کرد.
شایان‌ذکر است که جنگل‌های ساحل عاج، از منابع مهم درآمد و ثروت این کشور (صادرات چوب) محسوب می‌شوند، اما از آغاز دوره استعمار، تحت تأثیر عوامل انسانی و با انگیزه‌های استثماری، از تراکم جنگل‌ها کم شده است تا به امروز که سطح پوشش جنگلی ساحل عاج به شش‌‌میلیون هکتار می‌رسد. البته باید اذعان کرد که بیشتر این تخریب جنگل‌ها، در دوره پس‌از استقلال ساحل عاج رخ داده است.
از جالب‌ترین گیاهان موجود در این سرزمین، به‌ویژه باید به «اقاقیا» و انواع «ارکیده» اشاره کرد. همچنین در جای‌جای آن می‌توان درختان شگفت‌انگیز استوایی را دید که گرچه به فراوانی یافت می‌شوند، اما هیچ‌گاه چشم مسافر از دیدن آن‌ها خسته نمی‌شود. درخت‌های چندصد ساله و بلندبالای «فرومژه»[15] شکوه جنگل‌های ساحل عاج را به رخ بازدیدکننده خارجی می‌کشد. حتی یکی از استان‌های ساحل عاج، به نام این درخت نام‌گذاری شده است. «باغ گیاه‌شناسی بنژرویل»، همه این گونه‌های گیاهی ساحل عاج را به‌خوبی در خود جای داده است که بازدید از آن، می‌تواند اطلاعات سرشاری را در اختیار توریست‌های علاقه‌مند به این مباحث قرار دهد.
اما درباره درختان میوه باید گفت که ساحل عاج، به‌ویژه به‌‌خاطر کشتزارهای وسیع قهوه، کاکائو، نخل‌های روغنی (پالم) و درختان موز مشهور است؛ ازاین‌رو، گاه آن را موتور محرک اقتصاد غرب آفریقا می‌نامند. کشت قهوه و کاکائو، به‌ویژه در جنوب، جنوبغربی و در مناطق ساحلی انجام می‌گیرد؛ این ناحیه برای زراعت آناناس و موز نیز مناسب است؛ اما در جنوبغربی، با یکی از شگفتی‌های آفریقا روبه‌رو می‌شویم: جنگل‌های قدیمی یا بدوی که در پارک ملی «تائی»[16] محصور گشته و ازسوی یونسکو، در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند. «پارک ملی تائی» در نزدیکی گینه و لیبریا و در وسعتی معادل 3500 کیلومترمربع گسترده شده است. این پارک، به‌ویژه محل زندگی پستانداران بزرگ و حیواناتی است که در معرض خطر انقراض قرار دارند. البته برخی روستاهای قبایل سنتی نیز هنوز در دل این جنگل‌های حفاظت‌شده قرار دارند؛ اما هرچه به‌‌سمت شمال و جنگل‌های کم‌پشت و مرغزارها می‌رویم، مزارع برنج و پنبه، جای محصولات دیگر را می‌گیرند.
در این گستره طبیعی، گونه‌های حیوانی بسیاری زیست می‌کنند. از مشهورترین آن‌ها باید به فیل اشاره کرد که نماد ساحل عاج است و همان‌گونه که پیداست، نام کشور نیز ریشه در وجود این حیوان عظیم‌الجثه دارد. شایان ذکر است که نام‌گذاری ساحل عاج، بیشتر به‌‌علت وجود تجارت عاج در ساحل این منطقه بوده است و نه وجود خود فیل‌ها که در نواحی دیگر شکار می‌شدند و عاجشان از طریق این ساحل صادر می‌شده است؛ اما درهرحال، گونه فیل‌ها که زمانی در سایر نقاط کشور هم یافت می‌شد، بهدلیل شکار بیش‌از اندازه، در معرض تهدید قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که هم‌اکنون به تعداد بسیارکم، فقط در مناطق حفاظت‌شده، پارک‌ها و برخی نقاط معدود دیده میشود.[17]
از دیگر گونه‌های حیوانی که زمانی به‌وفور در ساحل عاج دیده می‌شدند، اما امروزه دیگر نشانی از آن‌ها، جز در حفاظتگاه‌ها دیده نمی‌شود، کرگدن و زرافه هستند. امروزه فقط یک کرگدن متولد خاک ساحل عاج که والدینش از آفریقای جنوبی به ساحل عاج آورده شده بودند، در این کشور وجود دارد. این کرگدن آن‌قدر در رسانه‌ها معروف شده است که در سال 2018، برای جابه‌جایی‌اش از محیط نزدیک به مناطق روستایی به مناطق حفاظت‌شده، پوشش رسانه‌ای بین‌المللی صورت گرفت.
از دیگر حیوانات این سرزمین همچنین باید به اسب آبی، شیر، بوفالو و انواع میمون‌ها، ازجمله شامپانزه و میمون‌های قرمز و سبز، همچنین به خزندگانی چون مار نپتون و کروکودیل اشاره کرد. کروکودیل و اسب آبی در بسیاری از رودها و آبگیرهای کشور دیده می‌شوند. جالب اینکه پرورش کروکودیل برای مقاصد تجاری رواج دارد. این کروکودیل‌‌ها که به «کَئیمان» معروف‌اند، بومی منطقه کارائیب هستند و به‌طور مصنوعی، در دوره هوفوئه بوآنی، به ساحل عاج آورده شدند و تکثیر یافتند. دریاچه کَئیمان‌‌ها در کنار مقبره هوفوئه بوآنی در یاموسوکرو، از جاذبه‌های گردشگری این شهر به‌حساب می‌آید. البته سالی چند مورد حمله کئیمان‌ها به انسان‌ها نیز گزارش میشود. همچنین پرندگان متنوع و پرشماری در این سرزمین یافت می‌شوند؛ برای مثال، «کالائو» پرنده مقدس سنوفوهاست که تمثیل‌هایش در نقوش و هنرهای دستی این قوم فراوان یافت میشود. سنوفوها، این پرنده را حمل‌کننده ارواح می‌دانند. پرنده شکاری «اِپِرویه» که نوعی شاهین کوچک است هم در آسمان ساحل عاج فراوان دیده میشود. ازمیان سایر پرندگان، خفاش‌ها، برخلاف انتظار و به‌وفور در سایر نقاط این کشور، حتی در مناطق شهری دیده می‌شوند. برای مسافری که نخستین‌‌بار به شهر ابیجان سفر کرده است، یکی از شگفتی‌های غیرمعمول، حضور پرشمار همین خفاش‌های عظیم‌الجثه در جای‌جای شهر، به‌خصوص درمیان درختان منطقه پلاتو است. این خفاش‌ها عمدتاً میوه‌خوار هستند.
نیز نگاه کنید به
پاورقی
[1]. Sassandra
[2]. Comoé
[3]. Man
[4]. Tonkoui
[5]. Nimba
[6]. Yacouba
[7]. Bagoé
[8]. Lagune
[9]. Ebrié
[10]. Nabil Zorkot
[11]. Kousso
[12]. Buyo
[13]. Ayamé
.[14] صفت سودانی چندین‌‌بار در این کتاب استفاده شده است و بهتر است همین ابتدا توضیحی درباره آن بدهیم. در گذشته دو کشوری که اکنون بهنام «سودان» و «سودان جنوبی» می‌شناسیم، بهنام «سودان بریتانیا» معروف بودند که زبانشان عربی و انگلیسی است. پیش‌تر در مستعمرات فرانسوی هم منطقه شمال ساحل عاج و مالی و چند کشور این منطقه را «سودان فرانسوی» می‌خواندند. واژه سودانی هنوز در بسیاری از اصطلاحات مربوط به معماری مساجد یا مسائل فرهنگی استفاده میشود؛ به‌طور مثال، «مسجد کنگ» در ساحل عاج، معرف کاملی برای سبک معماری سودانی است.
[15]. Fromager
[16]. Taï
[17]. در حال حاضر، بیشتر عاجی که از قاره آفریقا قاچاق میشود، مربوط به کشور گابن است؛ ولی این کالا به‌‌شکل غیرقانونی، در بازار صنایع‌دستی ساحل عاج همچنان عرضه میشود. کارشناسان از طریق آزمایش دی ان ای، به‌راحتی می‌‌توانند مصدر عاج‌های قاچاق‌‌شده را کشف کنند.