فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در چین

از گذشته­‌های دور گفته شده است­ كه كتاب نردبان پیشرفت بشریت است و به همین سبب كتابت و كتاب، هر محتوا و شكلی كه داشته باشد، بیانگر رشد و خلاقیت و اندیشه­‌مندی و توسعه‌­ی فرهنگ هر ملتی به ­شمار می‌رود. بنابراین، توسعه­‌ی فرهنگ كتابداری و كتابخانه نیز در هر كشوری بازتابی از میزان پیشرفت و توسعه­‌ی فرهنگ و تمدن آن قوم است.

فرهنگ كتابت در چین

نخستین نوشته چینی به نام جیاگو وِن: حکاکی حروف بر روی کاسه لاکپشت

مردم سرزمین چین را باید جزو ملت­‌هایی به شمار آورد كه از آغاز دوره­‌ی احساس نیاز انسان به انتقال ایده و اندیشه‌­ی خود به دیگران از طرق مختلف، به فكر كشف راه‌­هایی پرداخت كه ب­تواند از طریق ثبت اندیشه­‌ها، خود را جاودان سازد. هم­چنین، برآورد شده است که چین تا سال 1750 میلادی، به تنهایی بیشتر از تمام دنیا اثر نوشته­‌ای ایجاد کرده است که اکثر آن­ها جنبه‌­ی اخلاقی و فلسفی داشته است. طبق اسناد و مدارك به اثبات رسیده و مورد قبول باستان‌شناسان، قدیمی­ترین دست نوشته­‌های بشری كه به وضوح و طبق قاعده و قانون در بردارنده­‌ی پیام است، در جنوب عراق و بین‌النهرین كشف شده كه متعلق به 5200 سال قبل است. ساكنان این منطقه با اختراع نوعی خط یا تصویر نگاری و علایم نوشتاری برای انتقال ایده و اندیشه­‌های خود به دیگران، آنان را بر روی لو‌ح‌­های سفالین و گِلین حك كرده‌­اند كه در كاوش­‌های باستانی به عمل آمده از این منطقه به دست آمده است. گفته می‌­شود كتابت در کشور چین نیز حدود 2000 سال پس از كشف و مورد استفاده قرار گرفتن علایم نوشتاری در بین‌النهرین آغاز شده است، یعنی حدود 3000 سال پیش. نخستین نوشته­‌های چینی تحت عنوان «جیاگو وِن (Jiagu Wen)» كه در واقع حروف تصویری بوده و بر روی كاسه­‌ی لاك­پشت‌­ها حكاكی شده‌­اند ،متعلق به دوران سلسله­‌ی شانگ است كه در قرن­‌های 11 تا 16 پیش از میلاد حكم­رانی می­‌كرده‌­اند. ولی چنان­چه كشفیات اخیری كه از منطقه ای بنام «جیاخو (Jiahu)» در سال 1962 به دست آمده است، از سوی دانشمندان مورد تأیید قرار گیرد، تاریخ كتابت و استفاده از علایم نوشتاری انسان­‌های اولیه در چین به 8600 سال پیش بازخواهد گشت كه در آن صورت قدمت نوشته­‌های كشف شده از «جیاخو» 3000 سال پیش­تر از آثار منطقه‌­ی بین‌النهرین خواهد بود، چون كربن‌های به دست آمده از این منطقه، متعلق به 7000 سال تا 5800 سال پیش از میلاد است.

فرهنگ جمع آوری كتاب در چین

براساس مدارك موجود، تاریخ جمع‌آوری و نگهداری کتاب و نوشته­‌ها در چین، بسیار طولانی است و این سنت حسنه كه قدمت آن به سه هزار سال پیش و به دوران حكم­رانی سلسله‌­ی «جو» باز می‌­گردد، مراحل مختلفی چون توسعه، تقویت، موفقیت‌­ها و فرود و فرازها و دگرگونی­‌های متعددی را پشت سر گذاشته است. جمع‌آوری كتاب در چین كه ابتدا از اهتمام در­بار امپراتوران مختلف چین به امر جمع‌آوری و نگهداری آنان به عنوان یك گنج ثروت و در اختیار داشتن علوم و آگاهی­‌های روز آغاز شده بود، رفته رفته به سایر قشرهای جامعه از جمله برخی از شخصیت‌­های علمی و اندیشمندان درباری، روحانیان معابد مختلف، مراكز نشر و گسترش علوم و معارف و در نهایت مجموعه‌­داران خصوصی ثروتمندی كه برای ب­دست آوردن یك جلد كتاب حاضر بودند بخش مهمی از ثروت خود را بپردازند، تأثیر گذاشته و بدین ­صورت فرهنگ كتاب اندونزی در خانواده‌­های سطح متوسط به بالای چین از هر قشر و گروهی نهادینه گردید و مجموعه كتب با ارزش قدیمی عظیم موجود در كتابخانه­‌های مهم امروزین چین و جهان كه به عنوان ذخایر تمدن و فرهنگ چین به­ شمار می­‌آید، بخشی از همان مجموعه­‌های شخصی، درباری و معبدی علاقمندان به جمع آوری كتاب در چین باستان است، كه بخش عظیم­تر آن بر اثر جنگ­‌ها و آتش سوزی­‌ها و بلایا و حوادث طبیعی و كینه و عداوت‌های قومی و قبیله­‌ای و شخصی، از بین رفته است.

کتابخانه های سنتی و یا برج کتاب در چین

در كنار فرهنگ جمع‌آوری و نگهداری كتاب، كم كم سیستم­‌ها و شبكه­‌های خاص نسخه‌برداری، توزیع، خرید و فروش، شناسایی كتب معتبر و از همه مهم­تر حفاظت از این كتاب­‌ها نیز شكل گرفته و توسعه یافت. تأسیس كتابخانه‌­های شخصی و یا برج‌­های كتاب كه برای مدت 2500 سال، از دوران پیش از حكم­رانی سلسله­‌ی «چین (Qin)» تا اواخر قرن نوزدهم ادامه یافت نیز در همین راستا بوده است. در طول تاریخ، این كتابخانه­‌ها در واقع صرفا محل جمع‌آوری كتاب بوده و هدف از احداث برج‌­های كتاب، ایجاد محلی برای محافظت از آن­ها و احیانا، استفاده‌­ی صاحب كتابخانه و یا افراد مورد تأیید وی بوده است، نه ارایه­‌ی خدمات كتابداری به علاقه‌مندان به مطالعه و افراد عادی و معمولی. به همین سبب، تقریبا در تمامی برج­‌های كتاب، قوانین و مقررات سختی برای استفاده از کتاب­‌ها به اجرا گذاشته می­‌شد و از ورود افراد متفرقه و غیر مجاز، به ویژه زنان [i] به كتابخانه‌­ها ممانعت به عمل می‌آمد و امانت بردن كتاب نیز ممنوع بود. در این كتابخانه­‌ها مقرر بود كه كتب موجود پس از مرگ صاحب اصلی، نباید بین وراث تقسیم شود، نباید نسخه­‌هایی از آن به خارج از كتابخانه منتقل شود و تنها افراد مجاز آن­ هم در ساعاتی معین و در داخل همان برج‌­ها می‌­توانستند از ذخایر موجود در آن استفاده نمایند [ii].  تخطی‌كنندگان از این مقررات، به سختی در ملأ عام مجازات می­‌شدند. برخی از این برج­‌ها به خاطر داشتن كتاب­‌های نفیس و متنوع و نایاب و اجرای سخت مقررات، از شهرت زیادی برخوردار بودند. در حقیقت می‌توان گفت، کشور چین میراث فرهنگ مكتوب خود را مدیون این مجموعه‌داران دولتی و غیر دولتی كتاب بوده و پدیده‌­ی برج كتاب آیینه‌­ی تمام نمای فرهنگ مكتوب و جمع‌آوری كتاب و بنیان­‌های اولیه‌­ی تشكیل كتابخانه­‌های عمومی امروزین در این كشور به حساب می‌­آیند. كار گردآوری كتاب به ویژه برای مجموعه‌­داران خصوصی، به هیچ وجه سهل و آسان نبود، بلكه برخی اوقات، با خطرات جدی جانی و مالی روبرو می‌­شدند. ولی در­ عین­ حال، به دلیل علاقه‌­ی شخصی همه­‌ی این خطرات را به جان خریده و با عشق و علاقه به جمع آوری كتاب می­‌پرداختند. به همین سبب بسیاری از مجموعه‌داران و صاحبان برج­‌های كتاب، برای به دست آوردن برخی از نسخه­‌های مهم و با ارزش، بعضا تمام دارایی و ثروت خود را از دست می­‌دادند و در صورت نداشتن پول كافی، به تهیه‌­ی كپی یا نسخه بدل آن مبادرت می‌­کردند. لذا، گاهی شیوه‌­ی افراطی پیش گرفته و به هر قیمتی كه بود می­‌خواستند نسخه­‌ی مورد نظر را به دست آورند ولو از طریق ارتکاب جرم و جنایات و دزدی و غارت.

دوران کتاب سوزی در چین

نقاشی از سوزاندن کتاب‌ها و مجازات کتابدار

نخستین امپراتور سلسله­‌ی «چین» وقتی در سال (207 پیش از میلاد) به­ قدرت رسید، برای پایان دادن به اختلافات فكری و سیاسی و قومی و ایجاد وحدت و یك­پارچگی در سراسر این کشور، تنها راه چاره را ممنوعیت هر گونه فكر و اندیشه كه به گذشته تعلق دارد، به ویژه آن­چه كه مربوط به اندیشه­‌های فكری كنفوسیوس بود دانست. لذا، به توصیه­‌ی نخست وزیرش به نام «لی­شی (Li Shi)» با صدور فرمان وحشیانه­‌ی «كتاب­‌ها را بسوزانید و طرفداران و تبلیغ‌كنندگان اندیشه­‌های كنفوسیوس را در آتش انداخته و دفن كنید» فاجعه­‌ی عظیم فرهنگی را به بار آورد كه با سوزاندن كتاب­‌های غیر قابل شمار و انهدام و به آتش كشیدن محل­‌های نگهداری كتاب، خسارت غیر قابل جبرانی بر میراث مكتوب ملت چین و گنجینه‌­ی فکری و فرهنگی این كشور و ضررهای غیر قابل شمارشی بر گنجینه­‌داران و صاحبان مجموعه­‌های كتاب وارد ساخته و در این حركت ضد بشری، بسیاری از كتاب‌­های ارزشمند و گرانبها در آتش جهل و كینه و نفرت حكام وقت سوخت. در این دوران بسیاری از مجموعه‌­داران برای حفاظت از كتاب­‌ها، آن­ها را در كوه‌­ها و یا بین شكاف­‌های دیوار منازل و یا مناطق دور افتاده پنهان و دفن نمودند كه پس از مدتی بسیاری از این آثار در اثر رطوبت و عوارض طبیعی از بین رفت و نابود گردید. برخی از آثار كنفوسیوس، از جمله «قطعات ادبی»، «كتاب تاریخ» و... قرن­‌ها بعد از دیوار خانه­‌ی محل سكونت كنفوسیوس كشف و مورد استفاده قرار گرفت.

احيای مجدد سنت گردآوری کتاب در چین

در دوران حكمرانی سلسله‌­ی تانگ با توجه به رشد اقتصادی و ثبات اجتماعی موجود، تلاش برای جمع‌آوری كتاب و ایجاد برج­‌های نگهداری آثار مكتوب بار دیگر رونق گرفت و افزایش یافت و سیستم طبقه‌بندی كتاب­‌ها بر اساس موضوعات تاریخی، فلسفی و ادبیات شكل گرفت. در این دوران ایجاد مؤسسات مختلف نگهداری كتاب در سطوح دولت­‌های محلی نیز توسعه یافت و فهرست‌برداری و ثبت كتاب­‌های موجود به عنوان اموال دولتی آغاز گردید. هم­زمان، با تلاش‌­های مقامات دربار و حكومت­‌های منطقه‌­ای برای جمع‌آوری و نگهداری كتاب، معابد و صومعه‌­های بودایی و تائویی نیز اقدام به جمع‌آوری و حفاظت از كتاب­‌ها و نوشته‌­های مذهبی كه بیشتر از سوی مانك­‌ها و راهبان بزرگ در مورد این آیین­‌ها نگاشته می­‌شد نموده و از این طریق انحصار جمع‌آوری كتاب توسط درباریان شكسته و معابد نیز قدم­‌های بزرگی در ایجاد كتابخانه­‌های بزرگ مذهبی آن­هم فقط جهت استفاده‌­ی مانك‌­های بزرگ برداشتند. با توجه به شیوع مكاتب مختلف فلسفی و نظری در این دوران، بر اساس فلسفه‌­ی «بگذار صدگل شكفته شود» و ایجاد مدارس و مراكز مختلف آموزشی متعدد كه هر كدام وابسته به یك مكتب خاص فلسفی بود، ایجاد كتابخانه در كنار این مدارس نیز امر رایجی شد. بدین شكل بود که گروه سومی نیز وارد عرصه‌­ی جمع آوری و نگهداری كتاب شده و فرهنگ علاقمندی به كتاب را به سطوح متوسط جامعه نیز كشاندند كه به عنوان نمونه می‌توان از مدرسه‌­ها ی«آهوی سفید» و «یوئه لو» اشاره كرد كه با جدیت تمام اقدام به جمع‌آوری كتاب و تأسیس كتابخانه نمودند. با گسترش فرهنگ اجتماعی و با سواد شدن تعداد بیشتری از مردم، رفته رفته عادت و علاقه به جمع‌آوری كتاب توسط مجموعه‌داران خصوصی نیز رایج و افراد با سواد و پولدار بخش خصوصی به جهت تفنن و یا تظاهر و بعضا نیز برای مطالعه‌­ی شخصی و خانوادگی، اقدام به جمع‌آوری كتاب نموده و از این طریق پایه‌­ی چهارم اجتماعی فرهنگ گردآوری كتاب شكل گرفت و مجموعه‌داران خصوصی نیز به عنوان رقیب دولت و معابد و مدارس وارد بازار جمع‌آوری كتاب شده و فرهنگ آثار مكتوب رونق بیشتری گرفت.

فرایند فرهنگ گردآوری كتاب در دوران حاكمیت سلسله­‌های «یوان»، «مینگ» و «چینگ» با توجه به گرایش عموم مردم و حمایت امپراتوران وقت و تنوع و گستردگی مكاتب فكری و اندیشه­‌های فلسفی، به اوج خود رسید و گروه‌­های چهارگانه‌­ی جمع‌آوری كتاب با استفاده از ابداعات خود و تجربیات گروه‌­های دیگر، روز به روز سیستم جمع‌آوری، نگهداری، حفاظت و استفاده از گنجینه­‌های پر ارزش برج­‌های كتاب افزوده و آن­ را شكوفاتر ساخته و در عین حال، مقررات سخت و پیچیده‌­ی استفاده از آنان از جمله ممنوعیت استفاده‌­ی افراد متفرقه و زنان را هم­چنان تا همین اواخر، حفظ كردند. تدوین مجموعه‌­های بزرگ تاریخی، فلسفی، ادبی، هنری، مذهبی و دایره‌المعارف‌های بزرگی هم­چون دایره‌المعارف «یونگ­لی» و تأسیس برج بزرگ كتاب «وِی­یوان» كه از لحاظ كمی و كیفی در سطح بسیار بالایی قرار داشت، از دستاوردهای بزرگ همین دوران محسوب می‌­شوند. مناطق جنوب و جنوب شرقی چین، به عنوان ثروتمند­ترین مناطق این كشور كه از طریق دریا و بنادر مختلف با جهان خارج نیز در ارتباط بودند، در زمینه­‌ی جمع‌آوری كتاب و ایجاد برج‌­های بزرگ نگهداری آثار مكتوب، پیشتاز سایر مناطق به شمار می‌­آیند. براساس اسناد تاریخی، تنها در شهر جنوبی و بندری «نینگ­بو» در استان جِه­جیانگ، بیش از یكصد باب كتابخانه‌­ی دولتی و خصوصی فعال بود كه هنوز هم برخی از آن­ها به فعالیت خود ادامه می­‌دهند.

تدوین بزرگ ترین دایره المعارف جامع قدیمی چین

حدود شش صد سال پیش و در سال 1403 میلادی، بنابه دستور امپراتور یونگ­له (Yongle) از سلسله­‌ی مینگ، حدود دو هزار دانشمند و عالم و متخصص در رشته­‌های مختلف علوم، مأمور به تهیه و تدوین دایره‌المعارفی تحت عنوان «یونگ­له دادیان (Yongle Dadian)» شدند که پس از پنج سال تلاش جمعی، این دایره‌المعارف در سال 1408 میلادی تکمیل و تقدیم امپراتور شد. این دایره‌المعارف از 370 میلیون کاراکتر چینی تشکیل و دارای 917480 هزار صفحه، 22937 فصل، در 11095 مجلد، و بین 7 تا 8 هزار مدخل بود و از نظر حجم بیش از 40 متر مکعب فضا را اشغال می‌­کرد و در عصر خود بزرگ­ترین دایره‌المعارف جهان به شمار می‌­رفت. مطالب این دایره‌المعارف شامل تمامی علوم، اطلاعات و داده‌­های موجود در سرتاسر چین از دوران نخستین سلسله‌­ی چین (206 تا 221 پیش از میلاد) تا عصر تدوین آن در آغاز قرن پانزدهم، اعم از علوم کشاورزی، هنر، نجوم، زمین شناسی، تاریخ، ادبیات، پزشکی، فلسفی، جغرافیا، علوم طبیعی و اطلاعات مذهبی می‌­گردید. اندیشمندان، برای تدوین این دایره‌المعارف افزون بر استفاده از کلیه­‌ی اسناد، مدارک و کتاب­‌های موجود در آرشیو کتابخانه­‌ی سلطنتی امپراتور، از سرتاسر چین بالغ بر 8000 جلد کتاب نادر و کمیاب را خریداری و در اختیار این گروه از محققان و پژوهشگران قرار دادند.

این گنجینه‌­ی عظیم علمی، که پس از تدوین در دربار امپراتور نگهداری می‌­شد، به دلیل حجم زیاد آن هرگز چاپ نشد و به صورت دست­نویس و در دو نسخه تهیه و نگهداری می‌­شد [iii]. در سال 1900 میلادی که قوای اشغالگر کشورهای غربی و شرقی از جمله انگلیس، آلمان، فرانسه، ژاپن، روسیه، اتریش و... پکن را اشغال کردند، این مجموعه نیز مورد تعرض مهاجمان قرار گرفته و بسیاری از مجلدات آن سوزانده شده و یا به غارت رفته و به کشورهای خارجی ارسال و پراکنده شد.

گفته شده که این دایره‌المعارف، 12 برابر بزرگ­تر از دایره‌المعارف مشهور فرانسوی است که توسط دیتروت در قرن هجدهم میلادی در فرانسه تدوین شده است. درحال حاضر، از این مجموعه تنها حدود 800 فصل در 400 مجلد باقی مانده است که به صورت پراکنده در چین و 8 کشور دیگر نگهداری می‌­شود. از این مجموعه، حدود 400 فصل آن در 221 مجلد در چین، 41 جلد در کتابخانه‌­ی کنگره­‌ی آمریکا، 51 جلد در انگلیس، 5 جلد در آلمان و بقیه نیز در کشورهای ژاپن و کره‌­ی جنوبی نگهداری می­‌شود. در اوایل دهه­‌ی 1950، حدود 64 جلد از این مجموعه از اتحاد جماهیر شوروی سابق و 3 جلد از آلمان شرقی سابق به چین بازگردانده شد.

کتابخانه­‌ی ملی چین در سال 2001 میلادی، طی پروژه‌­ای کلیه­‌ی جلدهای موجود از این مجموعه در چین را به صورت فاکسی­مایلی، در همان قطع و رنگ و اندازه‌­ی اصلی و در تیراژی محدود تهیه و منتشر ساخته و یک نسخه‌­ای از آن را به منظور استفاده­‌ی پژوهشگران، در کتابخانه­‌های مهم و معتبر چین قرار داد. این کتابخانه در نظر دارد از سایر مجلداتی هم که در کشورهای خارجی نگهداری می­‌شود، به همین شکل نسخه‌­هایی را تهیه و در اختیار کتابخانه­‌های فوق قرار دهد.

کتابخانه های عمومی در چین

در اواخر قرن نوزدهم، چین به تدریج درهای خود را به روی غرب گشود. برخی از نخبگان سیاسی و دانشگاهی نیز ایده‌­های علمی پیشرفته‌­ی غربی را پذیرفته و به دنبال آن فرهنگ و علوم غربی را در چین رواج دادند.

از آنجا كه كتابخانه مهم­ترین مركز نشر ایده‌­ها و دانش جدید بود، شمار زیادی كتابخانه در همین دوران در سطوح مركزی و استانی و توسط ارگان‌­های دولتی و مدارس و دانشگاه­‌های وابسته به مسیونرهای مذهبی تاسیس شد. كتابخانه­‌ی مشهور «برج گویوئه» نخستین كتابخانه­‌ی مدرن چینی، در سال 1902 تأسیس شد كه یكی از اهداف آن روشنگری و احیای فكری مردم از طریق آموزش بود. در این برج كتاب­‌های غربی و روزنامه‌­های جدیدالانتشار و نشریات ادواری این كشورها در اختیار مردم قرار می­‌گرفت و درب سالن­‌های مطالعه­‌ی این كتابخانه، برخلاف گذشته، به روی عموم مردم باز بود. این كتابخانه، تنها یك مركز نگهداری كتاب نبود، بلكه از طریق آن خدمات مفید دیگری هم به خوانندگان كتاب ارایه می­‌شد.

با شروع قرن بیستم، شمار بیشتری از كتابخانه­‌های مدرن در استان­‌های جِه­جیانگ، هوبِی، فوجیان و هونان تأسیس و درهای این مراكز به روی عموم مردم گشوده شد. تا سال 1914، مجموعا 18 كتابخانه­‌ی استانی در چین ساخته شد و كتابخانه­‌ی پایتخت كه اكنون به كتابخانه­‌ی ملی چین تبدیل شده است، در سال 1912 به صورت رسمی افتتاح و در اختیار علاقمندان قرار گرفت. هم­زمان، كتابخانه‌­های دانشگاهی نیز قارچ گونه در سرتاسر کشور راه اندازی شدند كه از جمله­‌ی آن­ها می­‌توان به كتابخانه­‌ی دانشگاه پایتخت، كتابخانه‌­ی دانشگاه چینگ­خوا و كتابخانه­‌ی دانشگاه تربیت معلم پكن اشاره كرد. در دهه­­‌ی 1930، تمامی دانشگاه­‌ها و دانشكده‌­های سراسر چین، دارای كتابخانه­‌ی ویژه­‌ی خود بودند. مضافا این­كه، شماری كتابخانه‌­ی تخصصی و شخصی نیز به ­وجود آمد. در سال 1938، شمار كتابخانه­‌های چین به 5196 باب رسید ولی به دلیل تشدید جنگ داخلی و آغاز جنگ ضد ژاپنی، تنها 391 باب از این كتابخانه­‌ها توانستند تا سال 1949 كه جمهوری خلق چین تأسیس شد، به کار خود ادامه دهند.

توسعه‌­ی کتابخانه­‌های عمومی پس از تأسیس چین نو

در بیش از شصت سال پس از تأسیس جمهوری خلق چین، سیستم کتابداری و كتابخانه‌­ای در چین به سرعت رشد كرده و شامل كتابخانه­‌های عمومی، دانشگاهی، پژوهشی و تخصصی، شخصی و انواع كتابخانه‌­های دیجیتالی می­‌گردد. طبق آمار، در سال 2009، شمار انواع كتابخانه‌­ها در سراسر چین به بیش از 258 هزار باب رسید. بر اساس آمار رسمی، شمار كتابخانه­‌های عمومی در سراسر كشور چین، بیش از 2850 باب با مجموع 85/5 میلیارد جلد كتاب می­‌باشد.

ديجيتالی شدن خدمات كتابخانه های عمومی چین

كتابخانه‌ی «تیَن­یی» قدیمیترین کتابخانه چین

دیجیتالی شدن کتابخانه ها در چین

پس از گذشت سه دهه از اجرای اصلاحات، با توجه به گسترش استفاده از فناوری نوین اطلاع رسانی، تحول جدیدی در توسعه‌­ی كتابخانه­‌های چین به وجود آمده و درحال حاضر، شمار زیادی از كتابخانه­‌های این كشور برای ارایه‌ی خدمات کتابخانه‌­ای، از فناوری دیجیتالی استفاده می‌­كند. در عصر انفجار اطلاعات، یك كتابخانه در صورتی می‌­تواند به حیات مدرن خود ادامه داده و با همتایان خود به رقابت بپردازد كه از سیستم­‌های جدید فن­آوری دیجیتالی به بهترین نحو استفاده كرده و با منابع کتابخانه­‌های بزرگ و حرفه­‌ای در سطح جهانی و ملی ارتباط داشته باشد. امروزه در چین، سیستم كتابخانه­‌ی دیجیتالی با سرعت هرچه تمام‌­تر درحال شكل گیری و توسعه است. هر كتابخانه می­‌كوشد تا سیستم مدیریت اطلاع رسانی، سایت اینترنتی، و خدمات دیجیتالی خود را ایجاد و به روز کند. در این زمینه، كتابخانه‌­ی ملی چین، مركز اطلاع رسانی و اسناد آكادمی علوم چین و كتابخانه­‌ی دانشگاه چینگ­خوا، نه تنها پیشتاز هستند، بلکه مسئولیت دیجیتالی کردن تمام کتابخانه‌­های عمومی مهم چین و ایجاد شبکه­‌های گسترده‌­ی کتابخانه­‌ی دیجیتالی مادر را بر عهده دارند. با توجه به جمعیت زیاد كشور چین و گستردگی خوانندگان كتاب، تعدادی كتابخانه‌­ی تخصصی با تنوع و کاربرد خاص، مانند کتابخانه­‌ها­ی کودکان، نابینایان، پژوهشگران، نسخ خطی، و... که هر کدام در زمینه­‌ی خاص تخصص داشته و  خدمات ویژه‌­ای ارایه­ می­‌کنند نیز راه‌اندازی شده است. برای نمونه، كتابخانه­‌ی ملی چین و كتابخانه‌­ی شانگهای، به لحاظ تنوع، گستردگی، دارا بودن مجموعه­‌های فراگیر كتاب و تسهیلات پیشرفته، برتری­‌های زیادی نسبت به سایر كتابخانه­‌ها دارند و كتابخانه‌ی «تیَن­یی» و کتابخانه­‌ی جدید پایتخت نیز از نظر ارائه­‌ی كتب قدیمی و نادر و كمیاب برای علاقه‌مندان جذابیت زیادی دارد.

کتابخانه ی ملی چین

كتابخانه­‌ی ملی كنونی چین، همان «كتابخانه‌­ی سلطنتی پایتخت» سابق است كه در سال 1909، در محل معبد «گوانگ­خوا» در پكن احداث و سپس به خیابان «وِن­جین (Wenjin)» منتقل و به بزرگترین كتابخانه­‌ی مدرن چین تبدیل گردید. این کتابخانه در سال 1928 میلادی، کتابخانه‌­ی ملی بِی­پینگ (Beiping) نام گرفت. از سال 1987، در مکاتبات بین‌المللی با نام «کتابخانه­‌ی ملی چین» عنوان شد و در دسامبر سال 1998 با مصوبه‌­ی شورای وزیران چین این نام رسمیت یافت. در طول سال­‌های سپری شده، تعدادی از محققان و دانشمندان برجسته‎­‌ی چینی، از جمله «لیانگ چی­چائو»، «چای یوان پی»، «لوشون» در خدمت این كتابخانه بوده و ریاست آن را بر عهده داشته‌اند.

كتابخانه­‌ی ملی چین، پس از تأسیس جمهوری خلق چین در سال 1949، به كتابخانه­‌ی پكن تغییر نام داد. به دنبال توسعه‌ی علمی و آموزش چین، و افزایش تقاضای مردم برای فراگیری علوم، كتابخانه­‌ی پكن نیز در دهه‌های 1950 و 1960 توسعه­‌ی بیشتری یافت. در سال 1975 براساس تصمیم «چوئن­لای» نخست وزیر وقت این کشور، عملیات ساخت و ساز و تجدید بنای ساختمان كتابخانه­‌ی پكن آغاز و در سال 1987 ساختمان جدید كتابخانه در فضایی به مساحت 170 هزار متر مربع تكمیل و به یکی از بزرگ­ترین كتابخانه‌­های جهان تبدیل شد. این کتابخانه از نظر وسعت مقام نخست را در آسیا و مقام چهارم را در جهان دارد. ساختمان كتابخانه جمعآ از 22 طبقه و چند ساختمان مرتبط تشكیل شده است. مخازن كتاب 10 طبقه را به خود اختصاص داده و 38 تالار مطالعه نیز در 5 طبقه از ساختمان استقرار یافته‌اند. افزون بر این­ها، دو تالار نمایشگاهی و دو محوطه‌­ی سبز نیز در زمین 14 هكتاری كتابخانه وجود دارد. بخش‌های مختلف آن عبارتند از:

بخش منابع الكترونیكی

دو تالار منابع الكترونیكی در كتابخانه وجود دارد که هر كدام به ترتیب 20 و 63 رایانه دارند. بسیاری از لوح‌های فشرده و سایت‌های اینترنتی در این تالارها قابل دسترسی هستند. استفاده از رایانه‌ها با پرداخت هزینه‌های تعیین شده، مخصوص اعضا بوده و اعضای جدید پس از طی دوره‌های آموزش رایانه، مجاز به بهره‌برداری هستند. امكان دسترسی پیوسته به فهرست همگانی (اپك) نیز میسر است.

بخش خدمات تهیه­‌ی اسناد

وظیفه­‌ی این مركز، ارائه‌­ی خدمات اطلاع‌رسانی به طرح‌های تحقیقاتی بزرگ ملی، واحدهای تولیدی، و عموم مردم در قالب تهیه، بازیابی، و اشاعه‌­ی اطلاعات مورد نیاز آن­ها، در قبال دریافت هزینه‌های مربوط است. امانت بین كتابخانه‌های داخل و خارج از كشور، از دیگر وظایف این مركز به شمار می‌­رود.

بخش ترجمه

این بخش وظیفه­‌ی ترجمه­‌ی منابع كتابخانه‌ای به زبان‌های گوناگون را برعهده دارد. مترجمان پاره‌وقت این مركز بنابر سفارش مراجعان، به ترجمه از زبان‌ها یا به زبان‌های مختلف از جمله انگلیسی، روسی، ژاپنی، آلمانی، فرانسوی، كره‌ای، اسپانیولی، ایتالیایی، هندی، و جز آن می‌پردازند.

بخش صوتی و تصویری

این بخش دارای سه سالن صوتی و تصویری مجهز به سیستم چندرسانه‌­ای، با امکانات استودیو ویرایش فیلم، پخش، و ظبط است. دو سالن نمایش جمعی با 130 صندلی و 60 صندلی تک نفره نیز در این بخش در نظر گرفته شده است. در این بخش امکان به امانت گرفتن منابع برای اعضای کتابخانه هم وجود دارد.

كتابخانه‌­ی ملی چین، افزون بر این­كه یك كتابخانه‌­ی تحقیقاتی جامع و گنجینه­‌ی ملی انتشارات داخلی است، مركز تحقیقات و توسعه­‌ی كتابخانه‌ها و شبكه‌های اطلاع‌رسانی كتابخانه‌ها نیز به‌شمار می‌رود. تهیه­‌ی كتابشناسی ملی، نظام رده‌بندی چینی، اجرای توافقات رسمی فرهنگی، و همكاری با سایر كتابخانه‌ها در داخل كشور و در سطح بین‌المللی، از وظایف این كتابخانه است. كتابخانه‌­ی ملی، مركز ملی شابک و شماره­‌ی استاندارد ملی پیایندها (آی.اس.اس.ان.) نیز هست. به صورت کلی، حفظ و نگهداری مواد كتابخانه‌­ای از اهداف این كتابخانه است. از این رو، كتاب‌های مهم و نادر، به‌ منظور حفظ و نگهداری مطلوب، به ریزنگار تبدیل می‌شوند. این كتابخانه علاوه بر برخورداری از قانون واسپاری انتشارات داخلی (از سال 1920)، به گردآوری انتشارات خارجی، انتشارات سازمان‌های بین‌المللی و دولت‌های خارجی، انواع ریزنگار و مواد دیداری - شنیداری، لوح فشرده، و انتشارات الكترونیكی نیز می‌پردازد. هم­چنین مجموعه‌های بزرگی از انتشارات در زمینه‌های كتابداری و اطلاع‌رسانی؛ سالنامه‌های چینی؛ و مجموعه‌های خاص انتشارات هنگ‌كنگ، تایوان، و ماكائو را گردآوری كرده است. افزون بر این، كتابخانه‌­ی ملی چین مركز واسپاری رساله‌های دكترای چینی و انتشارات سازمان ملل متحد نیز هست.

این كتابخانه در تمامی روزهای سال به روی مراجعان باز بوده و روزانه بین 7 تا 8 هزار نفر به كتابخانه مراجعه كرده و از 10هزار  فقره ماده­‌ی كتابخانه‌ای استفاده می‌کنند. هم­چنین، خدمات پیوسته‌ی آن 24 ساعته از طریق شبكه‌های چندرسانه‌ای گوناگون و نیز اینترنت قابل دسترسی است. در 1999، قریب به 15000 كارمند در این كتابخانه اشتغال داشته‌اند، كه نزدیك به 10 درصد آنها دارای تخصص كتابداری بوده‌اند.

كتابخانه­‌ی ملی چین، مركز ملی پیشینه­‌ی كتابشناختی است و وظیفه‌­ی انتشار «كتابشناسی ملی چین»، فهرستگان‌های ملی، و فهرست مجموعه‌های موجود در این كتابخانه را بر عهده دارد. این كتابخانه از سال 1927 و به‌ ویژه از سال 1957 «فهرستگان ملی چین» را گردآوری كرده است. در سال 1997 «مركز فهرست­نویسی كتابخانه­‌ی پیوسته»، به‌منظور سازماندهی فهرست نویسی رایانه‌ای در سطح كشور، مدیریت شبكه‌­ی فهرستگان، و گسترش اشتراك منابع كتابشناختی در آن تأسیس شد. انتشار فهرست­ برگه­‌ی كتاب‌های چینی با فرمت مارك نیز از وظایف این مركز به‌ شمار می‌رود. تا پایان سال 1997 حدود 73 نفر در این مركز اشتغال داشته‌اند.

كتابخانه­‌ی ملی چین هم­چنین موظف به تهیه‌­ی بیش از 30 عنوان كتابشناسی است؛ از جمله: «كتابشناسی ملی چین»، «كتابشناسی عمومی كتاب‌های منتشر شده بین سال‌های 1911-1949»، و «كتابشناسی كتاب‌های قدیمی و كمیاب».

این كتابخانه با همكاری سایر كتابخانه‌های چین، پایگاه اطلاعاتی كتابشناسی ملی گذشته‌نگر چین (1949 تا 1987) را ایجاد كرده‌است كه در كنار پایگاه اطلاعاتی كتابشناسی ملی چین كه توسط كتابخانه‌­ی ملی چین راه‌اندازی شده‌است، بزرگ‌ترین و جامع‌ترین پایگاه اطلاعاتی كتابشناسی ملی انتشارات چین را تشكیل می‌دهد. كتابخانه ملی چین هم­چنین، ریاست هیئت تحریریه رده‌بندی كتابخانه‌­ی چینی را برعهده دارد كه زیر نظر وزارت فرهنگ چین تشكیل می‌شود. تحقیق، تألیف، بازبینی، و اصلاح طرح رده‌بندی چینی و موضوعات وابسته، از وظایف این هیئت به‌شمار می‌رود.

كتابخانه عظیم ملی چین دارای 3/26 میلیون جلد كتاب (براساس آخرین آمار سال 2007) است كه پنجمین مجموعه­‌ی بزرگ كتاب جهان به شمار می‌­آید و در سال­‌های اخیر سالانه 600 تا 700 هزار جلد كتاب به ذخایر آن افزوده شده است. از جمله آثار بسیار كهن موجود در آن می‌توان به 35 هزار قطعه خطوط حكاكی شده روی لاك لاك­پشت‌­ها، 300 هزار یادداشت­‌های سلطنتی دوران سلسله‌ی سونگ مربوط به 700 سال پیش، و بیش از 3 میلیون جلد كتاب نادر و منحصر به فرد، و یك میلیون 640 هزار جلد كتاب قدیمی، 97/2 میلیون کتاب به زبان­‌های خارجی آن اشاره كرد. این كتابخانه هم­چنین اسناد و مدارك و آثار قدیمی مربوط به شهر دونگ­خوانگ، مجموعه­‌ی جائوچنگ، دایره‌المعارف یونگ­لی و آثار كامل ادبیات كلاسیك چین را در خود جای داده است. این كتابخانه از لحاظ گردآوری كتاب به زبان چینی بزرگ­ترین مركز در جهان و بزرگ­ترین كتابخانه­‌ی كشور چین در زمینه­‌ی جمع‌آوری كتب خارجی به 115 زبان دنیا است. در این كتابخانه آثار ارزشمند و گرانبهایی درباره­‌ی افراد مشهور و اسناد دوران انقلاب فرهنگی و تئوری­‌های تئوری‌پردازان چینی نگهداری می‌­شود و با 1200 كتابخانه و موسسه­‌ی تحقیقاتی در 120 كشور جهان مبادلات گسترده‌­ای دارد و نشریات رسمی دولت­‌های خارجی و سازمان ملل را در خود جای داده است. بسیاری از انتشارات الكترونیكی و جدید و مدرن امروزه در جریان توسعه­‌ی عصر اطلاع رسانی به خزاین و گنجینه­‌های این كتابخانه افزوده شده و مجهز به شبكه­‌ی رایانه‌­ای است و از یك سیستم مدیریتی پیشرفته همانند سیستم كتابخانه­‌های مهم و پیشرفته‌­ی جهان برخوردار است. داده­­‌های دیجیتالی تمام متن موجود در آن به 78 میلیون صفحه می­رسد كه معادل 250 هزار جلد كتاب است. شمار بازدید كنندگان پایگاه اینترنتی این كتابخانه در سال 2007 به بیش از 350 میلیون نفر رسید. این كتابخانه در قرن بیست و یكم، سیستم كامپیوتری و دیجیتالی كردن تمام كتب و اسناد خود را كه از سال 1998 آغاز كرده به اتمام خواهد رساند و مرحله­‌ی بعدی توسعه­‌ی مجدد ساختمانی كتابخانه با فضایی به مساحت 22 هزار متر مربع که درحال اجرا است، به آن اضافه خواهد شد كه پس از تكمیل فضای كتابخانه به 250 هزار متر مربع بالغ می­‌گردد و از این لحاظ مقام سوم جهان را به خود اختصاص خواهد داد. سه طرح اطلاع رسانی فرهنگی برای ارائه­‌ی فناوری پیشرفته و توسعه­‌ی فرهنگ و آموزش مردم، چاپ به صورت افستِ كتاب­‌های قدیمی كمیاب و نادر برای استفاده­‌ی عموم و هم­چنین ارسال كتاب به مناطق حاشیه­‌ای و محروم كشور برای توسعه‌­ی فرهنگ كشاورزان و روستاییان و افزایش آگاهی­‌های علمی آنان، از جمله طرح­‌هایی است كه از سال 2005 میلادی این كتابخانه در دست اجراء دارد.

سایر کتابخانه‌­های مهم چین نیز عبارتند از: کتابخانه‌­ی جدید پایتخت؛ کتابخانه‌­ی ملی شانگهای؛ کتابخانه‌­ی فرهنگستان علوم اجتماعی چین [iv]؛ کتابخانه‌­ی دانشگاه پکن؛ کتابخانه­‌ی دانشگاه چینگهوا؛ کتابخانه‌­ی دانشگاه خلق پکن؛ و کتابخانه­‌ی دانشگاه تربیت معلم پکن.

پاورقی

[i] - در چین باستان که فرهنگ مردسالاری حاکم بود، مردم براین باور بودند که زن هرچه محدودتر در خانه باشد، بهتر است.

[ii] - در افسانه‌های چینی گفته می‌شود که دختری عاشق کتاب بود، ولی نمی‌توانست به تنها کتابخانه‌­ی موجود دسترسی داشته باشد. لذا با پسر صاحب کتابخانه ازدواج کرد تا از این طریق بتواند به کتاب‌های موجود در کتابخانه‌ی پدر شوهرش دسترسی پیدا کند، ولی علی‌رغم ازدواج با پسر خانه، هرگز به کتاب‌ها دسترسی پیدا نکرد.

[iii] - در سال 1567 میلادی، به دلیل از بین رفتن نسخه­‌ی اصلی در یک آتش سوزی، نسخه‌­ی سومی از آن تهیه و در قصر شهر ممنوعه نگهداری می‌شد.

[iv] - کتابخانه­‌ی تخصصی با بیش از 6 میلیون جلد کتاب

نیز نگاه کنید به

• چین
• فرهنگ عمومی در چین