زبان و ادبیات اتیوپی

زبان رسمی و زبان های رایج

کشور اتیوپی نیز همچون دیگر کشورهای آفریقایی زیر خط صحرای بزرگ دربرگیرنده ده‌ها زبان و لهجه بومی است که به اقوام و قبایل مختلف اختصاص دارد. بر اساس بررسی‌های موجود تعداد گویش‌ها و زبان‌های شناخته شده در اتیوپی بالغ بر هشتاد و شش گویش و زبان محلی است که هشتاد و دو زبان بومی همچنان جایگاه خود را در بین قبایل کشور حفظ کرده و چهار زبان محلی نیز رفته رفته به فراموشی سپرده شده اند. گویش‌های موجود در این کشور را بصورت کلی می توان در سه گروه عمده زبانی طبقه بندی کرد. این زبان‌ها که با عنوان کلی آفرو-آسیاتیک (Afro-Asiatic) شناخته می‌شوند عبارتند از:

گروه زبانی سامی (Semitic)

گروه زبانی کوشیتیک (Cushitic)

گروه زبانی اومتیک (Omotic)

سامی زبانان اتیوپی بیشتر در مناطق مرتفع مرکزی و شمالی کشور سکونت دارند. زبان‌های کوشیتیک در نواحی پست و مرتفع جنوبی و میانه این کشور رواج دارد و اومتیک زبانان نیز عمدتا در جنوب اتیوپی زندگی می کنند. متکلمان به گروه زبانی نیلو-صحرایی (Nilo-Station) نیز اقلیت کوچکی را در این کشور تشکیل می‌دهند و در حدود دو درصد از بومیان اتیوپی -ساکن در مرزهای سودان- در زمره این گروه زبانی بشمار می‌روند. مهم ترین و رایج ترین زبان‌های کنونی اتیوپی عبارتند از:

امهریک (Amharic)، ارومو (Oromo)، تیگرینیا، گیز، انگلیسی

زبان امهریک

زبان امهریک به دلیل قدرت و برتری سیاسی قوم امهری، در طول 150 سال گذشته زبان غالب و رسمی اتیوپی بوده است. این زبان در زیر شاخه زبان سامی جای می‌گیرد و در حدود 27 میلیون نفر در اتیوپی به امهریک سخن می‌گویند. زبان امهریک با الفبای گیز (Geez) نوشته می‌شود و پس از عربی، دومین زبان بزرگ سامی از نظر شمار گویش‌وران در جهان است. این زبان در حال حاضر زبان آموزشی کشور اتیوپی است (هرچند زبان‌های ارومو و تیگرینیا نیز در مراکز استقرار این دو قبیله به عنوان زبان آموزشی مورد استفاده قرار می‌گیرند) امهریک زبان ارتباطی اقوام و قبایل مختلف این کشور است و تقریبا تمام مردم اتیوپی به زبان امهریک تسلط دارند.

زبان ارومو

دومین زبان رایج در اتیوپی، زبان ارومو از گروه زبانی کوشیتیک است که 30% جمعیت این کشور به این زبان سخن می‌گویند. زبان ارومو در مناطق ارومو نشین کاربرد آموزشی دارد و همواره به عنوان رقیب زبان امهریک درنظر گرفته شده‌است. در حال حاضر بسیاری از اروموها، زبان خود را با الفبای لاتین می‌نویسند و این کار را به عنوان نوعی اعتراض علیه سلطه سیاسی دیرینه مدت زبان امهریک در اتیوپی درنظر می‌گیرند.

زبان تیگرینیا

تیگرینیا (Tigrinya) سومین زبان مهم در اتیوپی است که در منطقه تیگرای و شمال اتیوپی تکلم می شود و تقریبا زبان رسمی این منطقه بشمار می‌رود. این زبان در کشور اریتره نیز کاربرد وسیعی دارد.

زبان گیز

گیز از زبان‌های کهن و باستانی سامی است که هرچند در حال حاضر در این کشور منسوخ گردیده با این حال هنوز در مراسم مذهبی یهودیان اتیوپی و کلیسای ارتدوکس تواحدو مورد استفاده قرار می‌گیرد و مردم این کشور آن را بخشی از فرهنگ باستانی خود می‌دانند.

زبان انگلیسی

زبان انگلیسی، زبان دوم این کشور است که در دبیرستان ها و دانشگاه ها تدریس می‌شود و تقریبا تمام تحصیلکردگان اتیوپیایی به روانی به آن صحبت می‌کنند. بخش قابل توجهی از کتب موجود در کتابخانه ها و کتابفروشی های اتیوپی به زبان انگلیسی است.

سایر زبان های رایج

زبان‌های حراری، تیگره، اینور، سودو، چها، سیداما، گوراگه، اومتو، سومالیایی و عفاری از دیگر زبان‌های محلی اتیوپی محسوب می‌شوند که بصورت محدود در بخش‌هایی از اتیوپی مورد استفاده قرار می‌گیرند. زبان عربی نیز در مناطق صحرایی اتیوپی کاربرد نسبتا گسترده ای دارد.

برخی از مردمان ساکن در مرزهای جیبوتی نیز به زبان فرانسوی با لهجه سومالیایی سخن می‌گویند. معدودی از کهنسالان منطقه تیگره نیز اندکی به زبان ایتالیایی تسلط دارند که یادگاری از حضور کوتاه مدت ایتالیا در این کشور در اواخر دهه 1930 بشمار می‌رود.

مشاهیر ادبی

با توجه به پیشینه عمیق تاریخی و فرهنگی اتیوپی، این کشور از قدیم الایام نقش مهمی در فرآیند ادبی قاره آفریقا ایفا نموده و چهره‌های ادبی درخشانی را نیز به قاره آفریقا و عرصه‌های بین المللی معرفی کرده است. مهمترین شعراء و نویسندگان دوره معاصر این کشور که بر دیگر کشورهای قاره آفریقا نیز تا حدودی تأثیرگذار بوده‌اند عبارتند از:

تسگای گبره - مدهین

تسگای گبره - مدهین(Tsegaye Gabre- Medhin)، شاعر، هنرمند و نمایشنامه نویس معروف اتیوپیایی درسال 1936 در حوالی شهر آمبو به دنیا آمد. وی پس از سپری نمودن تحصیلات ابتدایی و متوسطه با به دست آوردن بورسیه تحصیلی مرکز آموزش عالی بلک استون شیکاگو، رهسپار اروپا شد و پس از تحصیل در تئاتر سلطنتی انگلیس و تئاتر کمدی فرانسه و بازگشت به کشور خود را وقف توسعه هنر تئاتر در اتیوپی نمود. تسگای در دهه 1960 در مناسبت‌های فرهنگی مختلف در قاره آفریقا حضور یافت و در سال 1966 و در سن 29 سالگی به دلیل اقدامات ارزنده خود در زمینه توسعه ادبیات امهریک موفق به دریافت جایزه ادبی امپراطور هایله سلاسی شده و لقب ملک الشعرای اتیوپی را دریافت کرد.

گبره مدهین پس از کودتای 1974 مدت کوتاهی به سمت معاون وزیر فرهنگ و ورزش برگزیده شد وطی دوره مسئولیت کوتاه خود دپارتمان هنرهای نمایشی را در دانشگاه آدیس آبابا تأسیس نمود. وی در سال 1984 شعر بلند «رد پای زمان» را به همراه تصاویری از عکاسی ایتالیایی منتشر کرد که دربرگیرنده بخش هایی از تاریخ اتیوپی از قدیم الایام بود.

گبره در مدت حیات ادبی خویش کتب شعر و نمایشنامه‌های تاریخی حماسی ارزشمندی را خلق نمود که هر یک از جذابیت‌های خاصی برخوردارند. وی همچنین تلاش فراوانی به خرج داد تا بخشی از آثار تاریخی و میراث فرهنگی به غارت رفته آکسوم که در موزه‌ها و کتابخانه‌های انگلیسی نگهداری می‌شوند به این کشور مسترد گردند. تسگای برخی از رمان های مشهور ادبی جهان همچون اتللو و هملت اثر شکسپیر و آثاری از مولیر و برتولت برشت را نیز از انگلیسی به امهریک ترجمه کرد. گبره مدهین درسال 2006 در ایالات متحده آمریکا درگذشت.

دیناو منگیستو

دیناو منگیستو(Dinaw Mengestu)، نویسنده و رمان نویس مشهور اتیوپیایی ساکن ایالات متحده آمریکا در سال 1978 در آدیس آبابا به دنیا آمد. وی در سن دو سالگی به همراه خانواده اش رهسپار آمریکا شد و تحصیلات ابتدایی، متوسطه و دانشگاهی خود را در این کشور سپری نموده و موفق به اخذ کارشناسی ارشد از دانشگاه کلمبیا گردید. دیناو تاکنون چند رمان ادبی به رشته تحریر درآورده که با استقبال محافل ادبی ایالات متحده، انگلستان و اتیوپی مواجه شده است. وی مقالاتی را نیز در ارتباط با جنگ داخلی سودان و منازعات شمال اوگاندا در مجلات معتبر آمریکا به چاپ رسانده‌است. منگیستو تاکنون جوایز متعددی را از نشریات معتبر و جشنواره‌های ادبی آمریکا به دست آورده است. وی هر چند در ایالات متحده آمریکا سکونت دارد ولی از ارتباط خوبی با کشور خود برخوردار بوده و در جریان امور فرهنگی و اجتماعی اتیوپی قرار دارد.

هادیس آلمایهو

آقای هادیس آلمایهو(Haddis Alemayehu) وزیر خارجه اسبق اتیوپی و از چهره‌های سرشناس سیاسی و ادبی اتیوپی در سال 1910 در روستایی در حومه شهر دبره مارکوس به دنیا آمد. وی تحصیلات ابتدایی و متوسط خود را در مدرسه ای وابسته به کلیسای ارتدوکس اتیوپی به پایان رساند و موفق به اخذ دکتری افتخاری از دانشگاه آدیس آبابا شد.

هادیس آلمایهو در دوران زندگی خود چند رمان به زبان امهریک به چاپ رساند که سبب معروفیت وی در داخل کشور شد. وی هر چند به زبان انگلیسی تسلط داشت ولی از طرفداران ادبیات بومی اتیوپی به شمار می رفت و همواره مردم به ویژه جوانان را به حفظ میراث فرهنگی کهن این سرزمین به ویژه زبان های بومی کشور دعوت می نمود. آلمایهو در سال 2002 درگذشت.

منگیستو لما (Mengistu Lemma)

منگیستو لما شاعر و نویسنده صاحب نام اتیوپیایی در سال 1924 در شهر تاریخی حرار و در خانواده ای مسیحی به دنیا آمد. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در آدیس آبابا سپری نمود و در سال 1948 برای تحصیلات عالیه رهسپار انگلستان شد. لما در سال 1954 به میهن بازگشت و مدت کوتاهی پس از آن به عنوان دیپلمات به هند اعزام گردید. منگیستو لما در طول دوران حیات خویش چند کتاب و نمایشنامه ارزشمند تألیف نمود که هر یک سهم بسزایی در غنای ادبیات این کشور به دنبال داشت. وی در سال 1988 درگذشت.

هاما توما (Hama Tuma)

هاما توما شاعر و نویسنده امهریک و انگلیسی زبان اتیوپی در سال 1949 در آدیس آبابا به دنیا آمد. توما تحصیلات متوسطه خود را در دانشگاه آدیس آبابا به پایان رسانید و از جوانی به عنوان مدافع دموکراسی و حقوق بشر وارد فعالیت‌های سیاسی شد که این امر منجر به اعمال محدودیت‌های شدیدی از سوی دولت‌های وقت علیه وی شد. هاما در اکثر کتب خود با بهره گیری از طنزی تلخ اقدامات دولتمردان این کشور را به سخره گرفته‌است. وی تاکنون ده رمان ادبی به رشته تحریر درآورده و به دلیل اقدامات سیاسی ضد دولتی خود در فرانسه زندگی می کند.

نگا مزلکیا (Nega Mezlekia)

نگا مزلکیا نویسنده معروف اتیوپیایی در سال 1958 در شهر جیجیگا به دنیا آمد. دوران جوانی او با کودتای نظامیان موسوم به درگ علیه امپراطور هایلا سلاسی همزمان بود و هر چند نگا در ابتدا از مدافعان سرنگونی هایلا سلاسی بود ولی به زودی در سلک مخالفان و منتقدان جدی منگیستو هایله ماریام جای گرفت. نگا در سال 1982 با اخذ بورسیه مهندسی رهسپار هلند شد و علاوه بر درس با گروه هاي مخالف دولت در این کشور ارتباطات گسترده‌ای برقرار کرد بطوری که پس از دو سال به دلیل بیم دستگیری توسط دولت اتیوپی، از این کشور رهسپار کانادا شد. وی در کتاب «یادداشت هایی از هینابلی» که در سال 2000 منتشر شد به نوعی خاطرات زندگی خود را به تصویر کشیده است. این کتاب در همان سال موفق به دریافت جایزه کتب غیرتخیلی انگلیسی زبان حکمران کل کانادا گردید. وی رمان «خدایی که شغال را خلق کرده» را نیز مدتی بعد به چاپ رساند. نگا مزلکیا در حال حاضر در کانادا زندگی می کند.

مامو وودنه (Mammo wudneh)

آقای مامو وودنه نویسنده، روزنامه نگار و رئیس سابق انجمن نویسندگان اتیوپی در سال 1921 و در جریان جنگ بین ایتالیا و اتیوپی به دنیا آمد. وی در طفولیت و بر اثر بمباران روستایش توسط هواپیماهای جنگی ایتالیا والدینش را از دست داد. مامو پس از سپری نمودن سختی‌های فراوانی؛ در جوانی به روزنامه نگاری روی آورد و در اثر لیاقت ذاتی خویش به مقام ریاست انجمن نویسندگان اتیوپی دست یافت. وودنه در جنگ بین اتیوپی و اریتره اقدامات صلح جویانه‌ای برای خاتمه جنگ انجام داد و از فعالان گفتگوهای دینی در این کشور به شمار می‌رفت. وی از مشوقان ادبیات امهریک بود و کلیه کتب خود را به این زبان تألیف کرد. مامو در سال 2012 درگذشت.

سلاماوی آسگدوم (Selamawi Asgedom)

آقای سلاماوی آسگدوم نویسنده اتیوپیایی در سال 1971 در اتیوپی به دنیا آمد و در هفت سالگی و پس از سپری نمودن سه سال در اردوگاه پناهندگان سودان و در شرایطی بسیار سخت و دشوار، تحت سرپرستی سازمان امداد بین المللی و به عنوان پناهنده به آمریکا انتقال یافت. وی تحصیلات عالیه خود را در دانشگاه هاروارد انجام داد و از آن زمان در فعالیت‌های اجتماعی مربوط به پناهندگان فعالیت دارد. سلاماوی آسگدوم سخنران برجسته‌ای است و بدفعات در مجامع عمومی ایالات متحده آمریکا در ارتباط با وضعیت پناهندگان و آوارگان ناشی از جنگ‌ها و حوادث طبیعی سخنرانی کرده است. آسگدوم تاکنون چند کتاب از جمله شرح زندگانی خود را در آمریکا منتشر کرده که این کتب با استقبال محافل دانشگاهی مواجه شده‌است.

ساهله سلاسی (Sahle selassie)

ساهله سلاسی نویسنده مشهور اتیوپیایی در سال 1926 در آدیس آبابا به دنیا آمد. وی از جوانی به نوشتن روی آورد و تاکنون کتب متعددی را به زبان‌های انگلیسی، امهریک و گوراگه تألیف نموده‌است. بخش مهمی از تالیفات ساهله در مورد جنگ اتیوپی با ایتالیا و اشغال این کشور توسط استعمارگران ایتالیایی طی سال های 1936 تا 1941 است.

سبهت گبره - اگزیابهر (Sebhat Gebre-Egziabher)

سبهت گبره - اگزیابهر نویسنده مشهور اتیوپیایی در سال 1928 در منطقه تیگرای و در حوالی شهر تاریخی آدوا به دنیا آمد. وی از جوانی به نوشتن رمان‌های تخیلی و واقعی روی آورد و طی دهه های 1980، 1990 و 2000 آثار ارزشمندی را به زبان‌های فرانسه و امهریک روانه بازار ساخت که هر یک در زمره برگزیدگان ادبیات بومی اتیوپی به شمار می‌روند. سبهت سال‌های متمادی نیز در کسوت روزنامه نگار به نوشتن مقالات مختلف در روزنامه‌ها و مجلات اتیوپی نظیر هرالد اتیوپی و آدیس زمن اشتغال داشت. بخش عمده ای از شهرت سبهت گبره به دلیل سبک خاص نویسندگی او به زبان امهریک است. وی در سال 2012 درگذشت.

نیز نگاه کنید به

• زبان و ادبیات تایلند
• زبان و ادبیات زیمبابوه
• زبان و ادبیات اسپانیا
• زبان و ادبیات اردن
• زبان و ادبیات فرانسه
• زبان اوکراین