ادبیات چینی

ادبیات چینی دارای ویژگی هایی است که می­ توان در 3 چیز خلاصه کرد:

• محور نبودن شخصیت قهرمانی؛
• کم جلوه بودن عشق در ادبیات؛
• واقع نگری در ادبیات«رئالیستی».

در ادبیات چینی، بر خلاف ادبیات غربی، محور قرار گرفتن یک شخصیت قهرمان کم­تر دیده می­ شود و اگر شخصی هم در ادبیات مورد ستایش قرار گرفته است، بیشتر به ­خاطر فضیلت ­ها و نجابتی بوده که در آن شخص تبلور یافته، نه دلیری و پهلوانی و جنگاوری او. هم­چنین، در ادبیات چینی، به ادبیات عاشقانه چندان اهمیت داده نمی ­شود، اگرچه ادبیات عاشقانه نیز کم نیست. دانشمندان کنفوسیوسی حتی بر این­گونه ادبیات هم تفسیری اخلاقی نوشته ­اند. کنفوسیوس از میان سه هزار قطعه شعر سیصد چکامه را برگزید و در این باره گفت:«اگر این سیصد قطعه را در هم بفشرم، باید بگویم که در آن­ها هیچ اندیشه­ ی هرزه ­ای نیست.».

رومنس سه پادشاهی (Romance of the Three Kingdoms) – اثری از لو گوان ژانگ – انتشاریافته در قرن ۱۴ میلادی – در دهه‌ی ۶۰ سریالی اقتباسی از این اثر با عنوان «افسانه‌ی سه برادر» از شبکه ۲ پخش شد

استعاره ­ای به کار رفته در ادبیات چینی همیشه با واقعیت­ های تاریخی گذشته ارتباط داشته است. از همین رو، اندیشه و زندگی مردم چین همواره باید در رابطه با آثار کلاسیک آنان مورد مطالعه قرار گیرد، زیرا همیشه این آثار کلاسیک بوده که زندگی آن­ها را شکل می­ داده است. تمام تلاش ­های کنفوسیوس هم معطوف به احیای سنت ­های گذشتگان بود. وی می­ گوید:«من اهل ابتکار نیستم، بلکه صرفا گذشته را انتقال می ­دهم، چون به فرهنگ گذشته ­ی خود باور دارم و شیفته ­ی آن هستم». و در نهایت این­که، ادبیات چینی ادبیات واقع نگر و رئالیستی است که بازتابی از زندگی واقعی و شرایط اجتماعی مردم این سرزمین است و از هرگونه خیال اندیشی و رؤیا بافی به دور است.

داستان­های ادبی چینی که از دیر باز مورد استقبال مردم واقع شده است، بر پنج دسته ­اند:

• حکایت ­های تاریخ هم­چون«افسانه­ های سه پادشاهی( San Kuo Yin Yi).»؛
• داستان­ هایی که بیانگر وضعیت اجتماعی است، مانند«رؤیای عمارت سرخ(Hong Luo Meng).»؛
• قصه ­های پر ماجرا مانند«گزارش کناره ­ی آب(Shui Hui Chuan).»؛
• قصه های جن و پری، هم­چون«قصه ­های غریب لیائوجای(Liu Chai Chi Yi).»؛
• مطایبات، مانند«ملت ­های دانشوران(Jo Lin Wai Shih).».

لب آب (Water Margin) که با نام یاغیان مرداب (The Outlaws of the Marsh) نیز شناخته می‌شود – اثری از شی نائی نان – انتشاریافته در قرن ۱۴ میلادی – در دهه‌ی ۶۰ سریالی اقتباسی از این اثر با عنوان «جنگجویان کوهستان» از شبکه ۱ پخش شد

بنابراین، می­ توان گفت، در آثار ادبی چین، نویسنده در پی ستایش قهرمانان یا شرح داستان عشقی و یا ترسیم مسایل خارج از واقعیات زندگی اجتماعی نیست، بلکه در توصیف طبیعت و فضایل اخلاقی مردم و شخصیت­ های حکیم و فرزانه است. داستان«رؤیای عمارت سرخ» که نمایی است گسترده از زندگی خانوادگی چینی، از اصل ازلی داستان آغاز می کند و سپس به نرمی به سوی ماجراهای زمینی روی می­ آورد، اما همواره حضوری روحانی بر آن سایه افکنده است و سرانجام در پایان غمناکش قهرمان زن آن دل شکسته جان می­سپارد و داستان چنین پایان می ­پذیرد:

«این است حکایت غم/ و نیز حکایت خواب و خیال/ زندگی خوابی بیش نیست؛/ بر جنون انسان خنده مزن.»

از دیگر ویژگی­ های ادبیات چینی، قدرت آن در بیان احساس ظریف و صمیمانه از طبیعت است. نویسندگان چینی هم­چون نگارگرانشان،در وصف نماها و چشم اندازهای طبیعت، بی مثالند و چشمی برای مشاهده و نقش و نگار طبیعت دارند که در ادبیات هیچ ملتی یافت نم ی­شود. عشق به طبیعت در ادبیات چینی موج می ­زند. به نظر می­رسد این گرایش به طبیعت در خلق آثار ادبی، متأثر از طبیعت ­گرایی آیین تائویی است و هدف نهایی در ادبیات چینی، رسیدن به هماهنگی میان انسان و طبیعت است.

شعر در ادبیات چینی

شعر چینی، جوهر احساس و معنا و عشق پرشور به طبیعت است که با کاراکترهای پرمعنای خط چینی فشردگی و کوتاه گویی شگفتی دارد. از این رو، هیچ ترجمه­ ای نمی ­تواند حق شعر چینی را ادا کند. شعر چینی با غزل آغاز شد و با مرثیه ­ی چو­یوان راه کمال پیمود و در دوره ­ی تانگ به اوج رسید و در میان شاعران سلسله تانگ(619-907 م.)، لی بو(Li Bu)(701-762 م.) بزرگترین به شمار می ­رود.

در غزل «تنها نوشی در مهتاب» وی که از شاهکار شعر چینی به شمار می ­رود، چنین آمده است:

«خرمنی گل، قدحی شراب: دریغا که در زیر چفته بند، هم­نشینی ندارم./ ماه پرتوش را بر من و بر جام می­ افکند/ و سایه ام آشکار می­کند، که درین بزم سه تن هستیم.».

وانگ­وی(Wang Wei)(699-759 م.) در شعری می­ گوید:

«زاویه­ ی من در نیزار/ در قلب نیزار است،/ تنها می­نشینم و عود می­نوازم و ترانه می ­سرایم./ هیچ­کس نمایان نیست/ جز ماه پرتو افشان.»

شعر چینی هم همان آرامش و متانت و آهنگی را دارند که در نقاشی­ های چینی آرام و هماهنگ به چشم می­ خورد. لذا، شعر چینی به همان اندازه که خالی از هیجان و فنون بلاغت و طول و تفصیل است، سرشار از ظرافت و دلنشینی و صمیمیت ظرافت طبع و نازکی خیال است. شعرهای کلاسیک در هر مصرع پنج یا هفت کلمه­ ی یک هجایی دارد که کمال صورت و وحدت حالت را نشان می ­دهد.

شاهکارهای ادبیات چینی

در تاریخ ادبیات چین، آثار نفیس و ماندگار زیادی خلق شده است. چهارکتاب که به عنوان مهم ­ترین شاهکارهای ادبی و پایه­ ی اصلی ادبیات این کشور به شمار می­روند، عبارتند از: 1- خونگ­ لو مِنگ(Hong Lou Meng)(رؤیاهای عمارت سرخ)؛ 2- سَن گووِ یان­ای(San Guo Yan Yi)؛ 3- شی یوجی(Xi Yu Ji)؛ و 4- شون خوی جُوان(Shui Hu Zhuan). این آثار در میان روشنفکران و ادبای چینی از جایگاه خاصی برخوردار بوده و مورد علاقه و احترام عموم مردم قرار گرفته­ اند. این کتاب­ ها، تا کنون بارها از سوی ناشران مختلف این کشور به چاپ رسیده و به زبان ­های مختلفی نیز ترجمه شده­ اند. تأثیر این شاهکارهای ادبی در رشته­ های مختلف هنری بسیار زیاد بوده و هنرمندان و نمایشنامه نویسان چینی با الهام گرفتن از این شاهکارها، آثار هنری فراوانی خلق کرده اند. که معرفی مختصری از این آثار به شرح زیر است.

1-    خونگ لو مِنگ یا رؤیاهای عمارت سرخ، ابتدا توسط دونفر به نام­ه ای چائو شیوچین(Cao Xiu Qin)(1716-1764) و گائو اِ(Gao E) نوشته شده و در سال 1973 از سوی اداره­ ی نشریات ادبیات خلق چین در پکن در چهار مجلد چاپ و منتشر شد. این مجموعه، از حدود 107/1 میلیون نویسه­ ی چینی تشکیل شده و دارای 120 فصل است که 80 فصل آن توسط چائو شیوچین در اواسط قرن هجدهم میلادی نوشته شده و عنوان اصلی آن«شی تووجی(Shi Tou Ji)»(یادداشت سنگ) بود. این رمان ‏نویس چینی در خانواده ‏ای بسیار ثروتمند به دنیا آمد. اما فاجعه‏ ای که برای خانواده ­اش پیش آمد، دارایی ‏شان به یغما رفت. چائو شیو چین در پکن در فقر و تهیدستی‏ می ‏زیست که رمان معروف خود را به نام «رؤیاهای عمارت سرخ»در سال های آخر عمر خود به رشته تحریر درآورد. این اثر که در ادبیات‏ چینی بزرگترین رمان دانسته‏ شده، در اواخر قرن هجدهم، با اضافه کردن 40 فصل دیگر توسط اشخاص دیگری به نام ­های«گائو اِ» و «چِنگ شی­یوان(Cheng Shi Yuan)»، به نام خونگ لومِنگ تغییر نام یافت. در این رمان وقتی به نیروها و دنیای ماوراءطبیعی اشاره می‏ شود، موضوع داستان به روشنی رنگ و بوی بودیسم پیدا می­کند.

در این کتاب تاریخ ظهور و سقوط 4 خاندان اشرافی وابسته به امپراتوری به نام ­های«جیا»، «وانگ»، «شی»، و «شیووِ»(Jia, Wang, Shi, and Xiue) توصیف شده و داستان عشق میان جیا بائو یو و لین دِیو و شیو بائو چَی[i] بیان گردیده است. در این کتاب تمامی جنبه ­ها و ویژگی ­های یک جامعه ­ی فئودالی در چین باستان، شامل مسایل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، هنری مذهبی، اخلاقی، آداب و رسوم اجتماعی، مسایل ادبی، ستاره شناسی، اطلاعات جغرافیایی، دانش و علوم پزشکی، و... مربوط به آن دوران به ­صورت کامل و مشروح بیان شده و درواقع، دایره المعارف جامعی از جامعه ­ی فئودالی چین به شمار می ­رود. در این رمان خواندنی، اضمحلال و رو به زوال بودن جامعه­ ی فئودالی که بیش از دو هزار سال در چین حاکم بود، پیش بینی شده و آهنگ وداع آن راسروده است.

باتوجه به جامع نگری موجود در این کتاب، تا کنون بارها داستان ­های آن به­ صورت اپرا، باله، تئاتر، فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی از سوی نویسندگان و کارگردانان نمایشی و سینمایی اجرا شده و از سوی مردم چین و سایر کشورهایی که در آن­جا زبان چینی رایج است، با استقبال فراوانی روبه رو شده است. از این اثر تا کنون 3 ترجمه­ ی مختلف به زبان انگلیسی صورت گرفته و در فرهنگستان ملی هنر چین، مؤسسه­ ی ویژه ­ای برای تحقیق و پژوهش پیرامون مسایل مختلف ادبی و هنری مجموعه­ ی خونگ لو مِنگ تأسیس و تعدادی از پژوهشگران ادبی چین در این مؤسسه به پژوهش می ­پردازند.

2- «سَن گووِ یان­ای» یا (داستان جنگ ­های سه کشور)، دیگر شاهکار ادبیات چینی به شمار م ی­رود که توسط شخصی به ­نام لوو گوانگ­ جونگ(Luo Guang Zhong) نوشته شده و در سال 1981 از سوی اداره­ ی نشریات ادبی و هنری رودخانه­ ی یانگ ­تِسِه در دو جلد و با حدود 675 هزار کاراکتر(واژه) چینی به چاپ رسیده است.

در این اثر، داستان جنگ­ های سلسله ­ی سه پادشاهی چین که در دوران سلسله­ ی خَن شرقی(25-220 پیش از میلاد) در این سرزمین به وقوع پیوسته، تشریح شده است. پس از دوران خَن شرقی، سرزمین متحد چین به 3 کشور«وِی»، «شو»، و «وو» تقسیم و درگیری یک جنگ داخلی طولانی مدت شد که 60 سال به درازا کشید. پادشاهان 3 گانه هرکدام دارای فرماندهان نظامی شجاع و کار آزموده بودند که با عقل و درایت خود این جنگ عظیم و هولناک را هدایت می­ کردند. در میان این فرماندهان، جوگه لیانگ(Zhu Ge Liang)، مشاور و فرمانده نظامی کشور «شو» از نظر استعداد و شایستگی نظامی بر فرماندهان سایر کشورها برتری داشت و ارتش کشورش را در مقابل نیروهای کشورهای«وِی» و «وو»، به درستی فرماندهی و هدایت کرده و بارها طعم تلخ شکست را به آن­ها تحمیل کرد. جوگه لیانگ، در طول تاریخ به خاطر لیاقت و خرد قابل ستایشش، همیشه از سوی مردم این سرزمین، نماد شجاعت و خرد تلقی شده است. این مجموعه به عنوان دایره المعارف فنون نظامی وجنگی چین باستان به شمار می­رود.

3-«شی یوجی» یا(سفرنامه­ ی غرب)، موفق ترین داستان افسانه ­ای در تاریخ چین به­ شمار می­ آید. این اثر توسط شخصی به ­نام«وو چِنگ­اِن(Wu Cheng En)» در دهه­ ی هفتاد از قرن شانزدهم میلادی تألیف و در سال 1980میلادی در 3 جلد از سوی اداره­ ی نشریات ادبی خلق با حدود 844 هزار کاراکتر(واژه) چینی چاپ و منتشر گردید.

این مجموعه­ ی ادبی که در اواسط دوران سلسله مینگ نگاشته شده، یک افسانه­ ی کلاسیک چینی به شمار می­ رود. در این کتاب داستان سفر 4 نفر معلم و شاگرد به نام­ های«تانگ سِنگ(Tang Seng)»، «سون وو کُنگ(Sun Wu Kong)»، «جو با جیه(Zhu Ba Jie)»، و «شا سِنگ(Sha Seng)» به مناطق غربی برای به دست آوردن کتاب مقدس بودایی، بیان شده است. این مسافران در طول سفر خود با تلاش و کوشش فراوان بر دشمنان و مشکلات فراوانی هم­چون دیوها، شیاطین، اجنه و اهریمنان، که می­ خواستند به کتب مقدس دست یابند، و سختی راه و بی آبی و تشنگی و گرسنگی چیره شده و سرانجام کتاب مقدس را همراه خود به سرزمین چین آورده و مورد ستایش امپراتور سلسله ­ی تانگ قرار گرفتند. برخی از داستان­ های این مجموعه هنوز هم در میان مردم عادی رایج بوده و سون وو کونگ نمادی از شجاعت و سلحشوری به شمار می­ آید.

4- «شوی خو جُوان» یا(یادداشت ­های قهرمانان شوی خوی)، دیگر مجموعه­ ی مشهور از شاهکارهای ادبی چین است که توسط دو نفر به نام ­های «شی آی اَن( Shi Ai An)»و «لوو گوانگ جونگ(Luo Guan Zhong)» تألیف و در سال 1975 از سوی اداره­ ی نشریات خلق شانگهای در 3 جلد و با حدود 964 هزار کاراکتر( واژه) چینی چاپ و منتشر گردیده است.

در این مجموعه داستان قیام­ های کشاورزان علیه سلسله­ ی سونگ به تصویر کشیده شده است. در اواخر دوران حاکمیت سلسله­ ی سونگ، شورش ­های دامنه داری از سوی کشاورزان به رهبری شخصی به نام«سونگ جیانگ(Song Jiang)» در سرتاسر چین علیه امپراتور حاکم به وقوع پیوست که عمدتا در ناحیه­ ی «شووی بو لیانگ شان(Shui Bo Liang Shan)» در استان شاندونگ امروز به وقوع پیوست و از همه­ ی قیام ­ها مهم ­تر و مشهور­تر بود. در این کتاب داستان مقاومت کشاورزان به ویژه 108 قهرمان آن روز علیه دودمان سونگ و حاکمان مستبد محلی تشریح شده که بسیاری از این داستان­ ها هنوز هم در میان عامه­ ی مردم رواج دارد و منشأ خلق آثار ادبی و هنری فراوانی اعم از نظم و نثر و نقاشی و خوشنویسی شده است[ii].

افزون بر کتاب های فوق دو اثر مهم ادبی دیگر سرزمین چین به شرح زیر هستند:

5- «شی جین» یا نخستین کتاب سرودها

در قرن هفتم قبل از میلاد، در چین نخستین کلیات سروده ای چینی به­ نام «شی جین»، یعنی مجموعه ­ی سرودها منتشر شد. این کتاب دربرگیرنده­ ی حماسه ها، اشعار طنز، مثنوی­ های عاشقانه، سرودهای جنگی، ستایش، سرودهای اعیاد ونغمه­ های مردمی است. گرچه نویسندگان و سرایندگان آن افراد مختلفی بودند، ولی این اثر چند صد سال پیشتر از «حماسه­ ی هومر» یونانی تنظیم شده است.

در «کتاب سرودها»، که نخستین کلیات سرود در تاریخ چین به­ شمار می رود، مجموعا 305شعر وسرود وجود دارد که طی بیش از 500 سال از اوائل سلسله­ ی امپراتوری «جو»ی غربی در قرن 11پیش از میلاد، تا اواسط سلسله های بهار وپائیز در قرن 7 پیش از میلاد سروده شده و جمع آوری گردیده است. اشعار این کتاب که از سه طریق گردآوری شده است، شامل اشعار«پند آمیز و حکمت­ ها» است که توسط شاهزادگان و مقامات عالیرتبه­ ی دربار پیرامون اندیشه­ های حکمت آمیز فرزانگان خردمند و یا در ستایش فضایل امپراتور است و«یا(Ya)» نام دارد؛ بخش دیگر به نام«گوو فِنگ(Guofeng)» یا سروده­ های عامیانه است که توسط درزاریان از میان عامه ­ی مردم جمع آوری شده که بیانگر خواسته­ ها، آرزوها، و آمال مردم است و پادشاه از طریق همین سروده­ ها پی به مسایل و مشکلات مردم می­ برد؛ و بخش آخر«سونگ(Song)» نام دارد که اشعار سروده شده برای آیین ها و مراسم قربانی در این بخش جای دارد. در بخش«یا» 105 آهنگ رایج در دربار و پایتخت سلسله­ ی امپراتوری«جو» و در بخش«فِنگ» 160تصنیف مردمی مورد استفاده در این شاهزاده نشین و در بخش«سونگ» که معنای چینی آن ستایش است، جمعا 40ترانه از جمله سرود مراسم مذهبی قربانی و سرود حمد و آهنگ­ هایی وجود دارد که هنگام عبادت امپراتور در معابد برای ستایش از خدمات برجسته و توان بالای نیاکان وغرور و تکبر دیوها خوانده می­شد، را دربرگرفته است. این اشعار هرکدام همراه با موسیقی خاص خود قرائت می ­شدند.

در این کتاب از لحاظ شکلی، عمدتا  هربیت شعر از چهار کلمه­ ی چینی ترکیب شده است. البته اشعار دوکلمه ­ای، سه کلمه­ ای و حتی مرکب از کلمات 9 واژه­ای نیز دیده می­شود. دراین سرودها نویسه­ های تکراری، با حروف هم­نوا و یا با قافیه­ ی تکراری، فراوان استعمال شده است. این مساله تنوع سرودها را بیشتر کرده و آهنگ و موسیقی آن­ها را خوش­نوا­تر ساخته است.

اگرچه در میان مردم معروف است که این اشعار متعلق به کنفوسیوس است، ولی نویسندگان این سرودها از قشرهای مختلف جامعه از جمله زحمتکشان، سربازان و اشراف و افرادی­ که وضعیت مشخصی ندارند بوده ­اند. بعد­ها این کتاب به­ تدریج به کتاب درسی متداول در میان اشراف تبدیل و فراگیری آن برای شخصیت­ های طبقات مرفه ضروری شد. کنفوسیوس دانشمند معروف چین برای کتاب «شی جین» ارزش فوق العاده ­ای قائل شد. وی گفته است:«اگر شی جین را نیاموزید، حرفی برای گفتن نخواهید داشت.» درواقع، کتاب«شی جین»، گوهر درخشان ادبیات چین باستان و نشانه ­ی پیشرفت و تعالی آن به شمار می­رود.

مضامین آن همه ­ی ابعاد زندگی اجتماعی مردم در چین در قرن هفتم پیش از میلاد هم­چون کار و عشق، جنگ و بیگاری، ظلم و ستم و مقاومت، عادات و رسوم ازدواج، مراسم یادبود بزرگداشت راه نیاکان و جشن ­ها و میهمانی­ ها، حتی مسایل مربوط به ستاره شناسی، جغرافیا، جانوران و گیاهان و غیره را در برمی­گیرد. زبان«شی جین»، سند مهمی برای تحقیق و مطالعه­ ی زبان چینی در قرن­ های 11تا 6 پیش از میلاد بشمار می­ رود.

نیز نگاه کنید به

ادبیات روسی؛ ادبیات تونس؛ ادبیات افغانستان؛ ادبیات ژاپنی؛ ادبیات اوکراین؛ ادبیات ساحل عاج؛ ادبیات کوبا؛ ادبیات معاصر ژاپن؛ ادبیات معاصر کانادا؛ ادبیات معاصر چین؛ ادبیات معاصر سنگال؛ ادبیات قرن بیستم فرانسه؛ ادبیات معاصر زیمبابوه؛ ادبیات معاصر تایلند؛ ادبیات معاصر اردن؛ ادبیات معاصر قطر

پاورقی

[i] - Jia Bao You, Lin De You, and Xiue Bao Cai

[ii] - سریال­ های تلویزیونی «لیانگ شان پو» و «سلسله های هم ستیز» که از این شاهکارهای ادبی اقتباس و از سوی تلویزیون دولتی چین تولید شده است، در سال­ های گذشته از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران نیز پخش شده است.