جغرافیای طبیعی و انسانی تاجیکستان

جغرافیای طبیعی کشور تاجیکستان شامل موقعیت جغرافیایی؛ ارتفاعات؛ آب و هوا؛ رودها و مرزها است که در ذیل شرح داده شده است:

نگارهٔ ماهواره‌ای از تاجیکستان(1403). برگرفته از سایت ویکی پدیا، قابل بازیابی از https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86

جغرافیای طبیعی

کشور تاجیکستان در قسمت جنوبی آسیای مرکزی و در شرق چین واقع شده است که با کشورهای افغانستان، ازبکستان، چین و قرقیزستان مرز مشترک دارد. تاجیکستان در جنوب به طول ۱۲۰۶ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد، در شمال غربی آن ازبکستان قرار دارد که طول این مرز بالغ ۱۱۶۱ کیلومتر بوده و در شمال به اندازه ۸۷۰ کیلومتر با قرقیزستان مرز دارد، همچنان در سمت شرق تاجیکستان چین قرار دارد که ۴۱۴ کیلومتر با تاجیکستان مرز دارد. کل مساحت تاجیکستان ۱۴۳٬۱۰۰ کیلومتر مربع و مساحت خشکی‌های آن 141510 کیلومتر مربع و مساحت آب‌های تاجیکستان 2590 کیلومتر مربع می‌باشد.

این جمهوری سابقاً یکی از پانزده جمهوری اتحاد شوروی به شمار می‌رفت که همزمان با فروپاشی شوروی به استقلال دست یافت. محصور بودن این کشور در خشکی و محدودیت منابع زیرزمینی در آن از ویژگی‌های بارز این کشور محسوب می‌شود. به لحاظ جغرافیایی، تاجیکستان کشوری کوهستانی است که بیش از 90 درصد از مساحت تاجیکستان کوه‌ها، دره‌ها و فلات‌ها تشکیل می‌دهند. تاجیکستان میان دو رشته کوه تین شان که تا چین امتداد دارد و پامیر که تا افغانستان ادامه می‌یابد، قرار گرفته است. کوه‌­ها و دره‌های گوناگون موجب جدایی بخش‌های گوناگون کشور از یکدیگر شده‌اند. مسیرهای اندکی جهت ارتباط میان نواحی مختلف تاجیکستان وجود دارد و بسیاری از آن‌ها به علت بارش برف یا طغیان رودخانه‌ها ماه‌­های طولانی بسته می‌مانند. بلندترین قله منطقه آسیای مرکزی با نام قله کمونیزم در این کشور قرار دارد. تنها 7 درصد از سرزمین تاجیکستان قابلیت سکونت دارد و فقط 5 درصد از آن قابل کشت می‌باشد.

تاجیکستان به سه استان، 58 ناحیه، 29 شهر، 47 شهرک و 354 شورای دهات تقسیم می‌شود. استان خودمختار کوهستان بدخشان با مرکزیت شهر خاروغ، با مساحت 63/7 هزار کیلومتر مربع، در یال 1925م. تأسیس شد که 44% مساحت کل کشور را شامل می‌شود. استان سغد (لنین‌آباد سابق) با مرکزیت شهر خجند و مساحت 26/1 هزار کیلومتر مربع در سال 1970 تأسیس شد و دارای 1/902/700 نفر جمعیت می‌باشد. استان ختلان با مرکزیت شهر قرغان‌تپه با مساحت 24/6 هزار کیلومتر مربع در سال 1992م. تأسیس یافت که اکنون 2/178/100 نفر جمعیت دارد و 44 ناحیه دیگر. نواحی تابع جمهوری دارای 1/384/300 نفر جمعیت می‌باشد.

در اواخر دوره اتحاد شوروی و اوایل استقلال، تاجیکستان چهار استان داشت: در شمال خجند (لنین‌آباد)؛ در جنوب استان‌های قرغان‌تپه و کولاب و در جنوب شرقی استان خودمختار کوهستان بدخشان.

در اوایل سال 1988م. قرغان‌تپه و کولاب به عنوان یک استان به نام ختلان ادغام شدند که در سال‌های 1990 تا 1992م. مجدداً از هم جدا شدند و پس از مدتی کوتاه دوباره به هم پیوستند.

موقعیت کوهستانی این کشور منجر به جریان رودخانه‌های پرآب گردیده است. بخش مهمی از دو رودخانه مشهور سیردریا (سیحون) و آمودریا (جیحون) از این کشور سرچشمه می‌گیرند. سیر دریا از رشته کوه تیان شان و آمو دریا از یخچال‌های کوهستان پامیر تغذیه می‌شوند که هر دو رشته کوه مزبور در تاجیکستان قرار دارند. آمودریا پرآب‌ترین رودخانه منطقه آسیای مرکزی می‌باشد که مرز مشترک تاجیکستان با افغانستان را تشکیل داده و با عبور از خاک ترکمنستان وارد ازبکستان شده و کشتزارهای بزرگ پنبه در خاک آن کشور را آبیاری و به دریاچه آرال می‌ریزد. سیردریا نیز بعد از عبور از قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان وارد خاک قزاقستان شده و مناطق وسیع جنوبی این کشور را آبیاری و از شمال به دریاچه آرال منتهی می‌گردد.

سرچشمه گرفتن رودهای پرآب فوق از تاجیکستان که بخش‌های وسیع کشاورزی ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان را سیراب می‌کنند، موقعیت ویژه راهبردی در منطقه به این کشور بخشیده است. تاجیکستان از نظر منابع آبی مقام اول را در میان جمهوری‌های آسیای میانه‌دار بوده  و ‌نزدیک به 50 درصد آب‌های منطقه آسیای مرکزی از این کشور سرچشمه می‌گیرد.

آب و هوای این کشور قاره‌ای، تابستان گرم، زمستان ملایم، در مناطق پامیر نیمه خشک تا قطبی می‌باشد. آب و هوای مناطق مختلف تاجیکستان متغیر می‌باشد در حالی که مناطق پست شمالی نسبتأ معتدل‌اند، مناطق کوهستانی پامیر در استان بدخشان زمستانی بسیار سرد دارند. به طوری که گاهی برودت هوا در این ناحیه از کشور به 60 درجه زیر صفر نیز می‌رسد.

رودها

تاجیکستان دارای رودهای بسیاری است. شمار رودهایی که طول آن‌ها از ۱۰ کیلومتر تجاوز می‌کند به ۹۴۷ می‌رسد. رودهای مهم آن عبارتند از: سیر دریا (سیحون)؛ آمودریا (جیحون)؛ رودخانه زرافشان؛ رود پنج؛ رودخانه مرغاب؛ سرخ آب؛ کافرنهان؛ رود وخش.

در مجموع طول ۹۴۷ رودخانه تاجیکستان بیش از ۲۸۰۰۰ کیلومتر است. شبکه رودخانه‌های تاجیکستان به حوضه سه رودخانه بزرگ آمودریا یا جیحون، سیردریا یا سیحون و زرافشان که بزرگترین رودخانه‌های تاجیکستان هستند سرازیر می‌شوند. بزرگترین رودخانه‌های فرعی نیز وخش و کافرنهان هستند که از ناحیه‌های شمال شرقی تا جنوب غربی تاجیکستان قرار دارند. این شبکه رودخانه‌های متراکم از میان دره‌ها به صورت زنجیره‌ای در مناطق مختلف جریان دارند.

همچنین در تاجیکستان ۱۳۰۰ مرداب، جمعاً به مساحت ۷۰۵ کیلومتر مربع وجود دارد. وجود سرشاخه‌های مهم دو رود آسیای مرکزی در تاجیکستان نقش اهمیت استراتژیک، سیاسی و اقتصادی تاجیکستان را مشخص می‌کند. علاوه براین بیش از 2000 دریاچه با مساحتی در حدود 1005 کیلومتر مربع در کشور تاجیکستان به خصوص در منطقه پامیر و کوهستان‌های مرکزی وجود دارد که دریاچه «قراگول» بزرگترین آن‌هاست.

تاجیکستان با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی دارای یخچال‌های عظیمی می‌باشد. کوه‌های آن توده یخ‌های متعددی را در بر دارند که بزرگترین آنها فدچنکو، با طول 77 کیلومتر و مساحت 651/7 کیلومتر مربع بزرگترین توده یخ جهان خارج از مناطق قطبی است. تقریباً 50 درصد مساحت یخچال‌های آسیای میانه نیز در تاجیکستان واقع می‌باشد. تعداد یخچال‌های کوهستانی تاجیکستان به بیش از 8000 رسیده و در مجموع مساحت 8000 کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد. همچنین گرُمّ – گرژِیمیلا (160 کیلومتر مربع)، بیوَچنی (197 کیلومتر مربع)، گرما (153 کیلومتر مربع) و سووق درّه کلان (69 کیلومتر مربع) از یخچال‌های مهم این کشور به شمار می‌روند.

مرزها

افغانستان (جنوب): ۱۲۰۶ کیلومتر  

ازبکستان (باختر): ۱۱۶۱ کیلومتر

قرقیزستان (شمال): ۸۷۰ کیلومتر

چین (خاور): ۴۱۴ کیلومتر

قلّه‌ها

جدول شماره 1 - قلّه‌های بلند تاجیکستان

کوه	بلندی	محل
قلّه استقلال	۷۱۷۴ متر ۲۳۵۳۷ فوت	شمالی‌ترین مرز در کوهستان سراسری آلای
گردنه قیزیل‌آرت	۴۲۸ متر ۱۴۰۴۲ فوت	شمالی‌ترین مرز در کوهستان سراسری آلای
قلّه اسماعیل سامانی (بلندترین قلّه)	۷۴۹۵    متر ۲۴۵۹۰ فوت	شمال ولایت خودمختار کوهستان بدخشان
قلّه ابن سینا	۶۹۷۴ متر         ۲۲۸۸۱ فوت	شمال قلّه اسماعیل سامانی
قلّه کورژنیوسکی	۷۱۰۵ متر ۲۳۳۱۰ فوت	ولایت خودمختار کوهستان بدخشان
رشته‌ کوه آکادمیای فان‌ها	۶۷۸۵ متر ۲۲۲۶۰ فوت	ولایت خودمختار کوهستان بدخشان
قلّه کُنکُرد	۵۴۶۹ متر ۱۷۹۴۳ فوت	مرز جنوبی رشته‌کوه قره‌قوروم
قلّه کارل مارکس	۶۷۲۶ متر ۲۲۰۶۷ فوت	مرز جنوبی رشته‌کوه قره‌قوروم
قلّه مایاکاوسکی	۶۰۹۶ متر         ۲۰۰۰۰ فوت	مرز افغانستان

جغرافیای انسانی

اقوام در تاجیکستان(1403). برگرفته از سایت بریتانیکا، قابل بازیابی از https://www.britannica.com/place/Tajikistan/People

کشور تاجیکستان براساس آمار سال 1993 م دارای 5/705/000 نفر جمعیت بود. این تعداد در سال 2000 به 000/ 009/ 5 رسید. براساس آمار سال 2004 میلادی جمعیت تاجیکستان به 556/ 011/ 7 نفر بالغ گردید و در سال 2010 م. جمعیت تاجیکستان به بیش از 7500000 نفر افزایش یافته است. نرخ رشد جمعیت در این کشور 1/9 درصد، نرخ تولد 27/18 درهزار، نرخ مرگ و میر 6/94 درهزار می‌باشد.

ترکیب سنی جمعیت تاجیکستان به گونه‌ای است که اکثریت آن را کودکان و جوانان تشکیل می­‌دهند. نسبت جمعیتی این کشور طبق آمار سال 2007م. به شرح ذیل می‌باشد:

• گروه سنی 14- 0 سال 35%؛ 1261247 مرد و  1218686 زن؛
• گروه سنی بین 64 - 15 سال 61.2%؛  که 2145300 مرد و 2184519 زن؛
• گروه سنی بالای 65 سال سن 3.8%؛  که 113186 مرد  و 153660 زن؛

میزان مهاجرت 3/71 در هزار نفر و میزان امید به زندگی در مردان حدود 61 سال و در زنان حدود 67 سال می‌­باشد.

نمودار 1

پراکندگی جمعیت در تاجیکستان نامتوازن است. به طوز متوسط پراکندگی جمعیت در هر کیلومتر مربع، 36/4 نفر می‌باشد. این در حالی است که در ایالت بدخشان که 44 درصد از خاک این کشور را تشکیل می‌دهد، تنها 170000 نفر زندگی می‌کنند و پراکندگی جمعیت در هر کیلومتر مربع 3 نفر می‌باشد. 67 درصد جمعیت تاجیکستان در روستاها زندگی می‌کنند. در این نواحی آداب و سنن بومی مردم تا حدود زیادی دست نخورده باقی مانده است. در میان روستانشینان نیز 18 درصد ازبک و بقیه تاجیک می‌باشند. هرچند شهرنشینی در تاجیکستان از سابقه زیادی برخوردار است اما تعداد شهرهای این کشور از 29 شهر و 47 شهرک تجاوز نمی‌کند. پایتخت این کشور دوشنبه نام دارد که تا سال 1961 به نام استالین آباد شناخته می‌شد. این شهر 125 کیلومتر مربع مساحت دارد. سابقه دوشنبه به سال 676 باز می‌گردد که به عنوان محل بازار در روزهای دوشنبه مورد استفاده قرار می‌گرفت و در سال 1925م در میان انبوه درختان جنگلی حاشیه رودخانه در دره گیسا بازسازی گردید. در سال 1990 جمعیت این شهر 602000 نفر بوده است. دومین شهر بزرگ این کشور، خجند می‌باشد که قبل از دوره استقلال به لنین آباد مشهور بود. از جمله شهرهای مهم این کشور قرقان تپه و کولاب در جنوب دوشنبه و فاروق در ایالت بدخشان قرار دارند.

نمودار 2

تاجیک‌ها به لحاظ قومی و نژادی جزء اقوام آریایی زبان محسوب می‌شوند و زبان تاجیکی از لهجه­‌های زبان فارسی است. از این رو، تاجیک‌ها، مشترکات فرهنگی - زبانی زیادی با ایرانیان دارند و بسیاری از آن‌ها ایران را به عنوان موطن دوم خویش می‌پندارند. این تلقی هویتی به علت محصور بودن تاجیک‌ها در میان اقوام ترک زبان (ازبک‌ها، قزاق‌ها، قرقیزها، ترکمن‌ها و ایغورها) تشدید می‌شود. تسلط ترک زبانان بر منطقه آسیای مرکزی با هجوم هون‌های ترک به ماوراء النهر در قرن پنجم میلادی آغاز شد و تا بدین روز به استثنای سیادت روس‌ها در قرون نوزدهم و بیستم کم و بیش تداوم داشته است. با وجود اینکه به دنبال استقرار ترکان در ماوراء النهر زبان ترکی به عنوان زبان عامه مردم به سرعت در آسیای مرکزی فراگیر شد و این منطقه به ترکستان معروف گردید، لیکن زبان فارسی در بین مردم پامیر و تاجیکستان امروزی که خاستگاه و محل تولد زبان فارسی بود، حتی پس از انقراض سلسله سامانیان و حاکمیت سلسله‌های ترک، باقی ماند. وجه تسمیه تاجیک نیز همان وجه تمایز فارسی زبانان از ترک زبانان بوده است. زیرا این مردم یکجانشین و غیر صحراگرد که ساکنین بومی ماوراء­النهر بودند، زودتر از ترکان کوچ رو و صحرانشین به وسیله اعرابی که به این منطقه آمده بودند، مسلمان شدند و به همین علت غیرمسلمانان آنان را تازیک یا تاژیک نامیدند. بعدها از تغییر شکل این واژگان، اصطلاح تاجیک نمایان گردید.

نمودار 3

در پی شروع هجوم روس‌ها به آسیای مرکزی به ویژه با توجه به مطامع آنان به افغانستان که دروازه ورود به هندوستان به شمار می آمد، سرزمین تاجیکستان اهمیت ویژه‌ای به دست آورد. روس‌ها در اواسط قرن نوزدهم، بخش‌های شمال غربی تاجیکستان یعنی سغد و اطراف آن را به تصرف درآوردند و در پایان این قرن تمام شمال تاجیکستان در حاکمیت روس‌ها درآمد. حاکمیت روس‌ها بر سرزمین مزبور، پس از انقلاب بلشویکی 1917م، تداوم یافت به طوری که ارتش سرخ در سال 1918م تاجیکستان شمالی را تصرف کرد و آن را بخشی از جمهوری خودمختار ترکستان اعلام نمود. به رغم مقاومت‌های جان فشانه تاجیک‌ها در مقابل استیلای روس‌ها، سرانجام کمونیست‌ها موفق شدند بر تمام تاجیکستان مسلط شوند و با تقسیم جمهوری ترکستان در سال 1924م ابتدا تاجیکستان به عنوان یک جمهوری خودمختار در داخل جمهوری ازبکستان به وجود آمد و بالاخره در سال 1929م با اضافه شدن سغد به آن که قبلاً بخشی از ازبکستان بود، جمهوری تاجیکستان متولد گردید، لکن استقلال رسمی تاجیکستان تا فروپاشی قطعی اتحاد شوروی سابق در سال 1991م به تعویق افتاد.

جمعیت جمهوری تاجیکستان متشکل از سه قوم اصلی تاجیک، ازبک و روس می‌باشد. درصد جمعیتی آن اقوام طی سال‌های اخیر پیدا کرده چنانچه در سال‌های ابتدای استقلال تاجیک‌ها 64/9 درصد، ازبک‌ها 25 درصد و روس‌ها 5 درصد و تاتارها، قرقیزها، ترکمن‌ها و اوکراینی‌ها نیز مجموعاً 6 درصد از کل جمعیت تاجیکستان را تشکیل می‌دادند. در حال حاضر ترکیب قومیتی تاجیکستان شامل 79/9 درصد تاجیک، 15/3 درصد ازبک، 1/1 درصد روس و 3/7 درصد دیگر قومیت‌ها می‌باشد. نکته قابل توجه در رابطه با مسئله قومیت در تاجیکستان این است که در این کشور بیش از اینکه قوم‌گرایی مطرح باشد، محل‌گرایی مطرح است. یعنی اگرچه اختلافات و مسائل قومی یکی از مهمترین چالش‌های کشور به شمار می‌رود، اما تعصبات مردم بیش از آنکه قومی باشد، بر اساس محل سکونت افراد و یا انتصاب افراد به محل‌ها و نواحی مختلف است. بر این اساس تاجیک‌ها که اکثریت جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند، به دلیل سکونت در نواحی مختلف، به نام محلی که در آن سکونت دارند نامیده می‌شوند که هر یک به آداب و رسوم و لهجه خاص خود می‌بالند. از این رو تاجیک‌های تاجیکستان خود به دو دسته اصلی کولابی‌ها یا تاجیک‌های دشتی و بدخشانی‌ها یا تاجیک‌های پامیری تقسیم می‌شوند. وضع سایر اقوام کشور از جمله ازبک‌ها نیز بر همین منوال است. بنابراین، دولت‌هایی که در تاجیکستان به قدرت می‌رسند بر اساس هر دو عامل قوم‌گرایی و محل‌گرایی قابل ارزیابی هستند. دولت فعلی که ریاست آن را امام علی رحمانف برعهده دارد، خود از کمونیست‌های سابق و از اهالی کولاب است. از این رو، تمام پست‌های مهم دولتی را به کولابی‌ها واگذار نموده و حتی سعی نموده تا رهبران محلی سایر ایالت‌ها را از کولابی‌ها قرار دهد. وی نه تنها ازبک‌های ساکن خجند را به طور کامل به حاشیه رانده است، بلکه تا حد امکان تاجیک‌های سایر نواحی کشور از جمله پامیری‌ها را از دستیابی به پست‌های مهم دولتی محروم نموده است. اما در عوض، روس‌ها که تنها 1/1 درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص می‌دهند، همچنان پست‌های حساس و کلیدی کشور از جمله مشاورین دولت در سطوح عالی را در اختیار دارند.

مهاجرت‌های تاجیکستان از دو بعد قابل توجه می‌باشد که یک بعد آن مربوط به سیل خروج اتباعی می‌شود که برای رسیدن به شرایط کاری مناسب‌تر و بالاطبع درآمدی بالاتر جلای وطن می‌کنند که اغلب آن‌ها به روسیه و جمهوری‌های همجوار عزیمت می‌نمایند. بعد دیگر آن روند مهاجرت اتباع کشورهای مجاور به تاجیکستان است که در این میان مهاجران ازبک، قرقیز و افغان از بقیه برجسته‌ترند. مهاجرت ازبک‌ها به تاجیکستان با توجه به وجود برخی از مشکلات موجود میان تاجیکستان و ازبکستان می‌تواند برای تاجیکستان نگران کننده باشد. علاوه بر تشدید مشکلات اقتصادی به سبب ازدیاد نفوس عمومی، مهاجرت اقوام غیر تاجیک به این کشور می‌تواند با تشدید احساسات جدایی طلبانه میان ازبک‌های شمالی تاجیکستان و پامیری‌های شرقی، صدماتی را بر اتحاد ملی تاجیکستان وارد سازد. اما در تاجیکستان آنچه که بیشتر مشاهده می‌شود، سیر مهاجرت‌ها به خارج است زیرا تاجیکستان کشوری ضعیف محسوب می‌شود. روند مهاجرت از این کشور می‌تواند آثار سوئی همچون از دست رفتن نیروی متخصص و ماهر، انتقال بخشی از سرمایه ملی به خارج، ایجاد احساس بی میلی و بی تفاوتی در میان ساکنین کشور و تضعیف مشروعیت سیاسی و نهایتأ تضعیف وحدت ملی را به بار آورد.

حدود 70 درصد از جمعیت تاجیکستان در سنین زیر 30 سال قرار دارند. تاجیکستان پس از ترکمنستان دارای بالاترین نرخ رشد جمعیت در منطقه آسیای مرکزی می‌باشد. جمعیت این کشور که در حال حاضر بیش از 7 میلیون نفر می‌باشد، به حدود 8 میلیون نفر در سال 2015 خواهد رسید. با در نظر گرفتن شرایط کنونی این میزان جمعیت، بیش از حدی است که تاجیکستان امکانات معیشتی آن را بتواند فراهم نماید. رحمانف رئیس جمهور این کشور برای تنظیم خانواده برنامه‌هایی را دنبال می‌کند. اما دشوار بودن کنترل زاد و ولد و ادامه تمایل به داشتن خانواده‌های بزرگ در مناطق روستایی؛ این برنامه‌های تنظیم خانواده را با مشکل روبرو کرده است. با این حال، روند رشد جمعیت به علت تغییر نگرش‌های مردم به ویژه زنان در مناطق شهری و همچنین مهاجرت بسیاری از جوانان تاجیک به روسیه جهت یافتن کاری مناسب، در حال کاهش است که این امر می تواند برای رهبران تاجیکستان امیدوار کننده باشد.

53 درصد از جمعیت تاجیکستان را زنان و 47 درصد بقیه را مردان تشکیل می‌دهند. زنان تاجیک همپای مردان در فعالیت‌های عمومی این کشور مشغول هستند. همه روزه در تاجیکستان، 15 هزار نفر از زنان جامعه جهت تأمین مایحتاج عمومی خانواده به بازار روی می‌آورند. به طوری که 67 درصد از بازاریان را زنان تشکیل می‌دهند.  

نمودار جمعیت این کشور با شیبی ملایم افزایش را نشان می‌دهد.

نیز نگاه کنید به

جغرافیای طبیعی و انسانی روسیه؛ جغرافیای طبیعی و انسانی کانادا؛ جغرافیای طبیعی و انسانی تونس؛ جغرافیای طبیعی و انسانی کوبا؛ جغرافیای طبیعی و انسانی افغانستان؛ جغرافیای طبیعی و انسانی فرانسه؛ جغرافیای طبیعی و انسانی سوریه؛ جغرافیایی طبیعی و انسانی سنگال؛ جغرافیای طبیعی و انسانی مصر؛ جغرافیای طبیعی و انسانی لبنان؛ جغرافیای طبیعی و انسانی اتیوپی؛ جغرافیای طبیعی و انسانی سیرالئون؛ جغرافیای طبیعی و انسانی ژاپن؛ جغرافیای طبیعی و انسانی تایلند؛ جغرافیای طبیعی و انسانی بنگلادش؛ جغرافیای طبیعی و انسانی گرجستان؛ جغرافیای طبیعی و انسانی سریلانکا؛ جغرافیای طبیعی و انسانی قزاقستان؛ جغرافیای طبیعی و انسانی زیمبابوه؛ جغرافیای طبیعی و انسانی ساحل عاج؛ جغرافیای طبیعی و انسانی اسپانیا؛ جغرافیای طبیعی و انسانی مالی؛ جغرافیای طبیعی و انسانی امارات متحده عربی؛ جغرافیای طبیعی و انسانی قطر؛ جغرافیای طبیعی و انسانی سودان؛ جغرافیای طبیعی و انسانی چین؛ جغرافیای طبیعی و انسانی اوکراین؛ جغرافیای طبیعی و انسانی آرژانتین؛ جغرافیای طبیعی و انسانی اردن