شهرهای مقدس در عربستان سعودی

مکه و مدینه به عنوان دو شهر مقدس عربستان و دو قطب معنوی جهان اسلام شناخته می‌شوند. این دو شهر با جایگاهی کانونی در قرآن و سنت نبوی، با تاریخ ظهور و گسترش اسلام پیوندی ناگسستنی دارند. مکه محل ظهور اسلام و قبله‌گاه میلیاردها نفر مسلمان است و مدینه‌النبی مهد شکل‌گیری نخستین جامعه اسلامی به رهبری پیامبر اکرم (ص) و جایگاه بسیاری از مساجد و مراقد مورد احترام مسلمانان جهان است.

مکه مکرمه

مکه نه تنها به عنوان شهری دینی و مذهبی است، بلکه به عنوان یکی از شهرهای تاریخی مهم عربستان نیز محسوب می‌شود. بر این اساس در کنار بررسی اماکن مقدس و دینی این شهر پرداختن به وضعیت تاریخی و موقعیت جغرافیایی آن نیز ضروری است.

موقعیت جغرافیایی مکه

مهمترین شهر و مقدس‌ترین نقطه حجاز، بلکه کره خاکی، شهر مکه است. این شهر در فاصله هشتاد کیلومتری شهر ساحلی جده و شرق دریای سرخ واقع است. شهر مکه در طول ۴۰ درجه و ۹ دقیقه و عرض ۲۱ درجه و ۲۸ دقیقه از خط استوا قرار گرفته و ۳۳۰ متر از سطح دریا بلندی دارد. این شهر حدود ۸۰ کیلومتر با میقات قرن المنازل واقع در شهر طائف و ۴۲۵ کیلومتر از طریق بزرگراه هجرت با مدینه منوره فاصله دارد.  مکه جزء ناحیه بوده و بین دو کوه ابوقبیس و قعیقعان در دره‌ای تنگ و هلالی واقع شده است. کعبه شریفه در ته این دره قرار دارد که آن را «بطحاء» می‌گویند و در اطراف آن مسجدالحرام و بر گرد مسجد بناهای مسکونی و تجاری تا دامنه کوه قرار دارد.

مکه کوه های مهمی دارد که ابو قُبیس یکی از آنهاست. این کوه که بر اساس روایات، پرفضیلت‌ ترین کوه‌ های مکه است، با ارتفاع ۴۲۰ متر، در شمال شرقی مسجد الحرام قرار دارد. به دلیل همسایگی با کعبه، از کوه ‌های مقدس دانسته شده است. اولین اعلان رسالت پیامبر(ص) از فراز این کوه بوده است.کوه صفا که در ابتدای مسیر سعی قرار گرفته است، در دامنه این کوه قرار دارد. جبل النور یا حراء نیز در چهار کیلومتری شمال شرقی مکه و کنار راه منا به عرفات است و با ارتفاع ۶۳۴ متر در شمال شرق مکه قرار دارد. غار حراء که در بالاترین نقطه این کوه قرار دارد، محل اعتکاف و عبادت پیامبر اکرم (ص) در ماه‌های رمضان  سالهای قبل از بعثت بوده است. شعب یا دره ابی‌طالب که امروزه شعب علی(ع) نیز نامیده می‌‌شود، محلی است که مسلمانان به مدت سه سال، به منظور در امان ماندن از آزار و اذیت مشرکان به آنجا پناه بردند. دیگر کوه‌ های مکه عبارتند از: حجون، قعیقعان یا جبل هندی، خندمه، عمر، ثبیر.

پیشینه تاریخی مکه

فلسفه پیدایش مکه که به نام «اُم‌القری» نیز شناخته می‎شود، به دو جهت است: نخست مرکزیت عبادی و دوم تجاری. این شهر، در قرآن «بکّه» هم نامیده شده است. در برخی از روایات، مکه نام حرم و بکّه نام مکان کعبه دانسته شده است. درباره نامگذاری آن به «مکّه» اقوال مختلفی نقل شده است؛ از آن جمله گفته ‎اند: مکه در اصل ترکیبی از «مک» و «رَبّ» بوده، مک به معنای «بیت» است و مک یعنی بیت‌الرب یا بیت‌الله. در نقلی دیگر آمده است:

بکّه به عنوان یک پسوند به معنای واحه و وادی آمده، مثل «بعل‌بک»؛ که به معنای وادی بعل است.

به این ترتیب بر اساس نامی که بطلمیوس برای مکه گفته است (یعنی «ماکورابا») باید این شهر را به «وادی ربّ» بشناسیم. معانی فراوانی برای بکّه و مکّه گفته شده که بسیاری از آنها حدسی است. نامهای دیگر مکه «البلد الامین» و «البلد الحرام» است که به تناسب مرکزیت عبادی آن بکار رفته است.

از مکه، در نوشته‌های تاریخی نسبتاً قدیمی، یاد شده و دلیلش آن است که مسیر تجارت از شامات به سمت یمن، از این ناحیه عبور می‌کرده است. افزون بر آن، باید تاریخ بنای این شهر را از زمان بنای کعبه و یا دست‌کم تجدید بنای آن دانست. این تجدید بنای ابراهیم، حوالی ۱۹۵۰ پیش از میلاد است، زمانی که طوفان همه آثار کعبه را از میان برده بود و ابراهیم دوباره آن را به امر پروردگار، احیا کرد. نام وادی ابراهیم که مهمترین وادی مکه است، می‌بایست نامی کهن باشد.

از وقایع مهم دینی مکه که قبل از ظهور اسلام روی داده است، می‌توان به مواردی مانند ساخت کعبه، حمله ابرهه در سال 571 میلادی و تولد پیامبر اسلام (ص) و حضرت علی (ع) اشاره کرد. مکه در زمان زندگانی پیامبر اکرم (ص)، شاهد حوادث مهم تاریخی و مذهبی بوده است. برخی از این حوادث عبارتند از: ظهور دین اسلام؛ مهاجرت گروهی از مسلمانان به حبشه، با سرپرستی جعفر بن ابیطالب؛ محاصره بنی‌هاشم در شعب ابی‌طالب؛ وفات حضرت ابوطالب و حضرت خدیجه؛ هجرت پیامبر (ص) به یثرب(مدینه)؛ فتح مکه؛ حجة الوداع و؛ واقعه غدیر خم. در زمان امویان نیز مکه شاهد تحولات و حوادث مهمی مانند حمله لشکر یزید به کعبه و مسجد الحرام و تجدید بنای کعبه توسط عبدالله بن زبیر و تخریب آن به دست حَجّاج بود. همچنین در دوره عباسیان می‌توان به حوادثی مانند تصرف مکه توسط قرامطه و توهین قرمطیان به خانه کعبه و سرقت حجر الاسود  اشاره کرد. دردوره حاکمیت آل سعود بر حجاز و مکه که تا دوره کنونی را در بر می‌گیرد نیز می‌توان حمله به مکه و تصرف آن و تخریب مقبره‌های مکه از جمله مقبره ابوطالب، عبدالمطلب، خدیجه ، کشتار حاجیان مصری و ایرانی و همچنین توسعه مسجد الحرام و ساخت محل جدیدی برای طواف را به عنوان برخی از مهمترین تحولات ذکر کرد.

کعبه، خانه خدا در عربستان سعودی، قابل بازیابی از https://www.delgarm.com/ks-khanh-kbh.a238644

اماکن مقدس مکه

مکه در بُعد دینی خود، دارای فضایل بیشماری است. مهمترین فضیلت آن، وجود خانه خدا و مسجد الحرام و به تعبیر حضرت ابراهیم (ع) در سخن وی با خدا (رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ) است. خداوند، شهر مکه را در قرآن، در کنار کوه مقدس طور قرار داده و فرموده است:

(وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ طُورِ سِینِینَ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ).

خداوند همچنین دعای ابراهیم (ع) را درباره این شهر اجابت کرده، زمانی که به پروردگار خود عرض‌کرد:

رب اجعل هذا بلداً آمناً و ارزق اهله من الثمرات من آمن منهم بالله و الیوم الآخر...). و آن را حرم امن خود خواند.

رسول خدا (ص) نیز هنگام خروج از مکه، فرمود:

چه شهر پاکی هستی تو و چقدر دوست داشتنی برای من! اگر نبود که قوم من، مرا از این شهر بیرون کردند، جز در تو سکونت نمی‌کردم.

اماکن مقدس سه مکان در مکه مکرمه هستند: منا، عرفات و مزدلفه. این اماکن، به جز عرفات که خارج از آن قرار دارد، در محدوده مسجدالحرام واقع شده‌اند. این‌ها مکان‌هایی هستند که مسلمانان هر سال از هشتم تا سیزدهم ذی‌الحجه، مناسک خاصی را در ایام حج در آن‌ها به جا می‌آورند. زائران ابتدا در منا، سپس عرفات و در نهایت در مزدلفه اقامت می‌کنند. اماکن مقدس شامل چندین اثر از میراث اسلامی است که بسیاری از آن‌ها تا به امروز باقی مانده‌اند. همچنین یکی از طولانی‌ترین مسیرهای پیاده‌روی جهان به طول تقریبی ۲۵ کیلومتر در این منطقه قرار دارد. این مسیر از کوه رحمت (جبل الرحمه) در عرفات آغاز شده، از مزدلفه عبور کرده و به منا می‌رسد. در ایام حج، اماکن مقدسه شاهد یکی از بزرگ‌ترین جابه‌جایی‌های انسانی در جهان است.

مشعر منا

مشعر منا تقریباً ۸.۴ کیلومتر از مسجدالحرام فاصله دارد. مساحت آن حدود ۱۶.۸ کیلومتر مربع است و یکی از اماکن مقدسه در محدوده مسجدالحرام به شمار می‌رود. سرزمین منا در دره‌ای واقع شده که از جنوب و شمال توسط کوه‌ها احاطه شده و وادی مُحَسِّر آن را از سمت مزدلفه محدود می‌کند. منا اولین مکان از سه مکان مقدسی است که مسلمانان در طول سفر حج، از روز هشتم ذی‌الحجه به آنجا می‌روند. منا میزبان چندین اثر مهم است. این مکان شامل سه ستون سنگی (جمرات) است که مسلمانان در ایام حج به آن‌ها سنگ می‌زنند. همچنین مسجد الخیف در دامنه جنوبی جبل منا در این منطقه قرار دارد. منا با رویدادهایی از تاریخ اسلام گره خورده است، زیرا محل پیمان‌های اول و دوم عقبه بود. در سال دوازدهم بعثت (۶۲۱ میلادی)، دوازده مرد از قبایل اوس و خزرج با پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص)، بیعت کردند. پیمان دوم با حضور هفتاد و سه مرد و دو زن در سال بعد منعقد شد. علاوه بر این، یکی از سوره‌های قرآن، سوره مرسلات، در منا نازل شده است.

مشعر عرفات

مشعر عرفات «عرفه» نیز نامیده می‌شود و در قرآن به نام «عرفات» به آن اشاره شده است. عرفات تنها مکان مقدسی است که خارج از محدوده مسجدالحرام قرار دارد. این مکان دشتی مسطح است که توسط نیم‌دایره‌ای از کوه‌ها، از جمله کوه رحمت، احاطه شده است. عرفات در جاده منتهی به طائف، تقریباً در ده کیلومتری منا، شش کیلومتری مزدلفه و بیست کیلومتری مسجدالحرام واقع شده است. مشعر عرفات مساحتی معادل ۳۳ کیلومتر مربع را پوشش می‌دهد و می‌تواند بیش از دو میلیون زائر را در خود جای دهد. در روز نهم ذی‌الحجه، زائران طبق تعالیم اسلام در این مکان وقوف می‌کنند. مشعر عرفات فقط در ایام حج فعال است و به جز چندین تأسیسات دولتی، هیچ ساختمان یا ساکنی ندارد.

مشعر مزدلفه

الفاکهی در کتاب خود «اخبار مکه» به مشعر مزدلفه پرداخته و بخشی را به حدود و فضایل آن اختصاص داده است. او ذکر کرده که مزدلفه به این دلیل نام‌گذاری شده که مردم به آن «نزدیک می‌شوند» (یزدلفون) و یک روز کامل در آن اقامت نمی‌کنند. مزدلفه بین دو مشعر منا و عرفات واقع شده و سومین مکان مقدسی است که مسلمانان پس از منا و عرفات در طول سفر حج از آن بازدید می‌کنند. با مساحتی حدود ۹.۶۳ کیلومتر مربع، مرزهای آن از غرب به کرانه شرقی وادی محسِّر که آن را از منا جدا می‌کند و از شرق به دو کوه معروف به «مُفیض المأزمین» محدود می‌شود که جاده‌ای از بین آن‌ها به عرفات می‌رسد. از شمال نیز به کوه ثبیر النصع که به کوه مزدلفه نیز معروف است، محدود می‌شود. این مکان در دوره سعودی توسعه و گسترش یافته است. فضاهای باز برای بیتوته آماده شده و با خدمات لازم برای زائران در ایام حج، از جمله امکانات پزشکی و بهداشتی، سرویس‌های بهداشتی و مراکز راهنمایی و امنیتی مجهز شده است.

آثار میراث اسلامی در اماکن مقدس

منا شامل مسجد الخیف است که یکی از آثار میراث اسلامی به شمار می‌رود. این مسجد در دامنه کوه الصبیح، نزدیک جمره عقبه صغری واقع شده است. مسجد البیعه که به «مسجد جمرات» نیز معروف است، در سال ۷۶۱ میلادی در مشعر منا ساخته شد. این مسجد حدود پانصد متر از جمره عقبه فاصله دارد. مسجد نمره یکی از آثار میراث اسلامی در دشت عرفات است. این مسجد در غرب عرفات واقع شده و بخشی از آن در وادی عرنه قرار دارد. این مسجد با نام‌های متعددی از جمله الخلیل، ابراهیم، عرنه و عرفات شناخته شده است. زائران طبق تعالیم اسلامی در روز نهم ذی‌الحجه برای اقامه نماز ظهر و عصر در اینجا جمع می‌شوند.

مسجد المشعر الحرام در دشت مزدلفه، تقریباً در میانه راه بین مسجد الخیف در منا و مسجد نمره در عرفات، در دامنه کوهی به نام قُزَح واقع شده است. در ابتدا، مسجد شامل دیواری در سمت غرب بود که جهت قبله را نشان می‌داد. با گذشت زمان، این مسجد در مساحتی حدود هزار متر مربع ساخته شد و چندین بار بازسازی شده است. این مسجد دارای دو مناره به ارتفاع حدود سی و دو متر است. ورودی‌ها در اضلاع شرقی، شمالی و جنوبی توزیع شده‌اند.

مدینه منوره

مدینه منوره یا مدینه النبی به عنوان اولین شهری که در آن حکومت و شعائر اجتماعی اسلام شکل گرفت و توسعه یافت، جایگاه دینی و مذهبی مهمی در عربستان دارد و یادآور تحولات کلیدی در صدر اسلام و دوره‌های بعدی محسوب می‌شود.

موقعیت جغرافیایی مدینه

مدینه در حدود ۴۵۰ کیلومتری شمال مکه واقع است و در مدار ۳۹ درجه و ۳۶ دقیقه شرقی و ۲۴ درجه و ۲۸ دقیقه در خط طولی و در شمال خط عرضی قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا بین ۵۹۷ تا ۶۳۹ متر است.  محدوده یثرب یا مدینه قدیم در شمال وادی قنات و جُرف و در جنوب أیو بود. سمت شرق و غربی یثرب دو ناحیه سنگلاخی یا به اصطلاح حره بود شرقی را"حَرّة واقم" و غربی را "حَرّة وَبَره" می‌نامیدند. در جنوب یثرب، حرّه جنوبی است که به آن «حرّه شوران» نیز می‌گویند. این حره نیز بخش جنوب را از حرّه شرقی تا غربی پوشانده و آنها را به یکدیگر متصل کرده است. حره، به طور معمول به سنگهای سیاهی اطلاق می‌شود که سطح زمین را پوشانده و پستی و بلندی تپه‌ای دارد و به صورت کوه نیست. در فاصله‌های دورتری از مدینه، حرّه‌های دیگری نیز هست. در قسمت شمالی شهر، از حد فاصل کوه احد در شمال غرب و کوه سلع در غرب مدینه، فضای نسبتاً بازی هست که به طور عمده زمینهای کشت و نخلستان بوده و هست. در پشت کوه احد، کوه کوچک دایره‌وار قرمزی هست که آن را «کوه ثور» ـ طبعاً بجز کوه ثور مکه ـ می‌نامند. این کوه، حد حرم مدینه در شمال است، درست مانند این سوی قبا که کوه «عیر» سر برافراشته و حد جنوبی حرم است. حد حرم در شرق و غرب، همان حره شرقی و غربی است.

پیشینه تاریخی مدینه

تاریخ مدینه را می‌توان به دو مرحله قبل و بعد از هجرت پیامبر اسلام(ص) تقسیم کرد. مدینه تا پیش از هجرت، یثرب نام داشته است. پیش از اسلام، دو گروه عرب و یهودی در یثرب زندگی می‌کردند. قبایل یهودی عبارت بودند از: بنی قَینُقاع، بنی نَضیر و بنی قُرَیظه که عمدتا در جنوب و جنوب شرقی، ساکن بودند. گروه عرب نیز عبارت بودند از دو طایفه اوس و خزرج. جمعیت خزرجیان سه برابر اوس بود و در نواحی مرکزی مدینه می‌زیستند. جمعیت عربِ یثرب، بسیار بیش از یهودیان بوده است. میان اوس و خزرج، نزاع‌های زیادی جریان داشت و این نزاع‌ها به میان قبایل یهود نیز سرایت کرده بود.

رسول خدا (ص) سیزده سال پس از بعثت، در آغاز ربیع الاول راهی یثرب شد. این هجرت پس از بستن دو پیمان عقبه (عقبه اول و دوم) با مردم یثرب انجام شد. حضرت پس از اقامت چند روزه در قبا، راهی آنجا شد. علت اصلی مهاجرت مسلمانان به یثرب، فشارها و آزارهای مشرکان مکه و بیعت یثربیان با پیامبر(ص) برای دفاع از مسلمانان بود. ده سال پایانی عمر پیامبر عمدتاً در مدینه سپری شد و این شهر پایگاه گسترش اسلام بود. اولین اقدام رسول خدا(ص) در مدینه، ساختن مسجد بود؛ جایگاهی که علاوه بر مرکزیت عبادی، مرکزیت فرهنگی، سیاسی و اداری نیز داشت؛ مرکزی که یکی از تکیه‌گاه‌های اصلی اسلام در میان مسلمانان بوده است.  اقدام دوم رسول خدا(ص)، ایجاد یک پیمان عمومی میان مسلمانان مدینه بود. در این معاهده که همه مسلمانان برای اجرای آن تعهد و بیعت کردند، حاکمیت برای خدا و رسول شناخته شده و بخشی از قوانین حقوقی و جزایی اسلام به عنوان قانون پذیرفته شده بود. سومین اقدام رسول خدا(ص) ایجاد عقد برادری میان مسلمانان بود. آن حضرت مسلمانان را با یکدیگر برادر کرد تا نسبت به هم ارتباط و پیوند نزدیک‌تری داشته باشند.

مدینه در دوره سه خلیفه نخست مسلمانان  و تا زمان جنگ جمل مرکز خلافت اسلامی بود. اما از آن پس دیگر از اهمیت اداری و سیاسی افتاد و تنها عزلتگاه صحابه و تابعین و مرکز تعلیم قرآن و سنت شد و همچنین محل تفرج و استراحت عمال معزول». این شهر مدتی نیز در دوره حاکمیت نفس زکیه (سال ۱۴۵ قمری) مرکز دولت اسلامی بود. در مجموع مدینه تا سال ۳۶ هجری پایتخت اولین دولت اسلامی بود و به عنوان مرکز گسترش اسلام عمل می‌کرد. این شهر شاهد وقایع تاریخی مهمی چون غزوات پیامبر، واقعه حره و قیام‌های نفس زکیه و شهید فخ بوده است.

اماکن متبرکه مدینه

مدینه منوره دربرگیرنده اماکن متبرکه بسیاری است که از جمله شامل مساجد و مراقد مختلفی است که به لحاظ دینی و مذهبی و تاریخی اهمیت دارند.

مسجدالنبی

مسجدُالنّبی یا مسجد نبوی در مدینه، پس از مسجدالحرام دومین مسجد مقدس جهان اسلام است که پیامبر آن را در سال اول هجری، و در آغاز ورود خود به یثرب ساخت و در دوره‌های مختلف توسعه یافته است. مسجدالنبی از مهمترین زیارتگاه‌های مسلمانان است و به خصوص نزد شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد. این مسجد که در آغاز حدود هزار متر مربع بود، پس از توسعه در قرن چهارده شمسی، حدود ۸۲ هزار متر مربع شد و ظرفیت حدود پانصد هزار نمازگزار را دارد. خانه پیامبر(ص) و خانه حضرت علی(ع) و فاطمه(س) نیز در کنار این مسجد بوده که در گسترش مسجد، به آن ملحق شده است. درهای مسجدالنبی که در ابتدا سه مورد بوده، در آخرین تغییرات به ۸۶ درب رسیده است. همچنین بیش از ۲۱۰۰ ستون در مسجدالنبی وجود دارد. منبر پیامبر و چند محراب از جمله محراب پیامبر، محراب تهجد و محراب فاطمه و همچنین گنبد، از دیگر سازه‌های موجود در مسجدالنبی است.

قبرستان بقیع

برای بقیع، معانی گوناگون نوشته اند؛ از جمله: به مکانی وسیع گفته می‌شود که در آن درخت و ریشه آن باشد. قبرستان عمومی مدینه را که زمینی سطر از آن در میان بوده بقیع الغرقد، نامیده‌اند، غرقد نام نوعی درخت بوده که در آنجا می‌روییده است. برخی نیز بقیع را از بقعه گرفته اند؛ زیرا قبور آن دارای بقعه بوده است. شمال غربی این قبرستان را، که عمه های پیامبر (ص) در آن مدفون اند، «بقیع العمات» نام نهاده‌اند. این قسمت، پیشتر به وسیله دیواری از بقیع جدا بوده و در سال ۱۳۷۳ ق دیوار آن را برداشتند. جنوب غربی بقیع را، که محل دفن مردگان یهود و غیر مسلمان بوده «حش کوکب» خوانده‌اند. بعدها در دوران اموی، دیوار آن را خراب و به بقیع ملحق کردند.

بقیع الغرقد، تاریخچه‌ای دیرینه در دل شبه‌جزیره دارد؛ زیرا تاریخ نگاران پیشینه آن را به دوران جاهلیت بازگردانده اند. در ابتدا این مکان قبرستان مردم یثرب بوده و قبل از اسلام اموات، خود را در آن به خاک می سپردند. پس از اسلام، تنها به دفن اموات مسلمانان اختصاص یافت و یهودیان و غیر مسلمانان را در حش کوکب به خاک می سپردند. قبرستان بقیع، که به صورت مستطیل شکل و بسیار کوچک بوده، بیرون از دیوار شهر قرار داشته و مساحت آن ۲۴۹۳ متر مربع بوده است. همچنین  این قبرستان آرامگاه چهار امام معصوم شیعه و بسیاری از صحابه بزرگوار، یاران ائمه اطهار (ع) و شهدای گرانقدر صدر اسلام است. در این قبرستان، به روایتی بیش از ۱۰۰۰۰ نفر از صحابه گرامی پیامبر (ص)، تابعان، قاریان، سادات بنی هاشم و ... مدفون اند. بیشتر قبور آنان جز چند بن، گمنام و ناشناخته است.

مساجد مدینه

جدای از مسجدالنبی، در مدینه مساجد فراوانى وجود دارد که بسیاری از آنها اهمیت دینی و تاریخی خاص خود را دارند که مسجد قبا یکی از مهمترین آنهاست. منطقه‌ قبا در فاصله‌ شش‌ کیلومترى‌ جنوب‌ مسجدالنبى‌ قرار دارد و از نقاط خوش‌ آب‌ و هواى‌ اطراف‌ مدینه‌ به‌شمار مى‌آید. بنا به‌ نقل‌ روایات‌ بسیار، مسجد قبا مصداق‌ آیه‌ «... لَمسجد أسّس‌ على‌ التقوى‌ من‌ أول‌ یوم‌ أحق‌ّ أن‌ تقوم‌َ فیه‌...» مى‌باشد. مسجد قبا نخستین‌ مسجدى‌ است‌ که‌ رسول‌ خدا (ص) آن‌ را بنا کرده‌ است‌. مسجد قبا یکى‌ از مهمترین‌ و زیباترین‌ مساجد مدینه است‌. مسجد شجره که امروزه به نام هاى «شجره»؛ «ذوالحُلَیفه» و «اَبیار على» مشهور است، نیز یکى از مساجد بسیار مهم خارج از مدینه بوده و به عنوان یکى از میقات ها و مساجد احرام از اهمیت بسزایى برخوردار است. از دیگر مساجد مه مدینه منوه عبارتند از: مسجد ذوقبلتین؛ مسجد جمعه؛ مسجد فضیخ؛ مسجد فتح؛ مسجد على؛ مسجد غمامه؛ مسجد الاجابه (مباهله)؛ مسجد فاطمه الزهرا(ع)؛ مسجد امام على بن ابى طالب(ع)؛ مسجد سلمان؛ مسجد معرس؛ مسجد ثنیه الوداع؛ مسجد ابوذر؛ مسجد سقیا و؛ مسجد و مشربه ام ابراهیم.

نیز نگاه کنید به

تقسیمات اداری و سیاسی روسیه؛ تقسیمات اداری چین؛ تقسیمات اداری و سیاسی تونس؛ تقسیمات اداری و سیاسی ژاپن؛ تقسیمات اداری و سیاسی کانادا؛ تقسیمات اداری و سیاسی کوبا؛ تقسیمات اداری و سیاسی لبنان؛ تقسیمات اداری و سیاسی مصر؛ تقسیمات اداری و سیاسی افغانستان؛ تقسیمات اداری و سیاسی سنگال؛ تقسیمات اداری و سیاسی سودان؛ تقسیمات اداری و سیاسی آرژانتین؛ تقسیمات اداری و سیاسی فرانسه؛ تقسیمات اداری و سیاسی اسپانیا؛ تقسیمات اداری و سیاسی ساحل عاج؛ تقسیمات اداری و سیاسی زیمبابوه؛ تقسیمات اداری و سیاسی اردن؛ تقسیمات اداری و سیاسی قطر؛ تقسیمات اداری و سیاسی اتیوپی؛ تقسیمات اداری و سیاسی سیرالئون؛ تقسیمات اداری و سیاسی اوکراین؛ تقسیمات اداری و سیاسی کشور مالی؛ تقسیمات اداری و سیاسی گرجستان؛ تقسیمات اداری و سیاسی بنگلادش؛ تقسیمات اداری و سیاسی تاجیکستان؛ تقسیمات اداری و سیاسی قزاقستان؛ تقسیمات اداری و سیاسی امارات متحده عربی؛ تقسیمات اداری و سیاسی تایلند

نویسنده مقاله

علی اکبر اسدی index.php?title=رده:تقسیمات کشوری