ساختار آموزش مذهبی در جامعه بنگلادش

اکثریت مردم مسلمان بنگلادش سنی مذهب هستند و از فقه حنفی تبعیت می‌کنند. صوفیان و دراویش سهم مهمی در توسعه اسلام در بنگلادش برعهده داشتند. مردم تعلیمات آنان را درباره تسلیم به خداوند و تزکیه نفس پیروی می‌کنند. آرامگاه‌های این صوفیان از قدیم بزرگ‌ترین مراکز دعا و نیایش و تعلیم اصول قرآن مجید و سنت در بنگلادش بوده است.

صدها نفر از مردم روزانه از نقاط مختلف کشور به این آرامگاه‌ها می آیند و چند صد هزار نفر به مناسبت‌هایی مانند جشن‌ها در اینجا گردهم می‌آیند. این جشن‌ها نه تنها در حضور مردم عادی بلکه رییس دولت و وزرای کابینه، ژنرال‌ها، ماموران دولتی رده بالا و بسیاری از استادان دانشگاه‌ها اجرا می‌شود. مردم بنگلادش نیز همانند دیگر مسلمانان پایبند اصول و سنن مذهبی خود می‌باشند و در مراسم مذهبی مختلف شرکت می‌کنند.گسترش موسسات اسلامی و مساجد در بنگلادش نمایانگر این مساله می‌باشد. علاوه بر آن این موسسه‌های آموزشی، امامان مساجد، آموزش آداب و سنن مذهبی به مردم را عهده‌دار می‌باشند. برخلاف عمق اعتقاد و وفاداری مردم این کشور به اسلام، محتوا و ساختار اجتماعی اسلام در بنگلادش تا حدود بسیاری از آیین هندو تاثیر پذیرفته است. نفوذ عادات و آداب و رسوم هند در اعتقادات و شعایر اسلامی مسلمانان بنگال به روشنی هویداست و معتقدات و رفتارهای برخی از مسلمانان در نواحی روستایی، درست مخالف آن چیزی است که دین اسلام ایجاب می‌کند.

نفوذ باورهای شیعی در زندگی دینی مسلمانان سنی بنگال مشهود است. گرچه بسیاری از مقامات رسمی بنگال شیعه بوده‌اند، امروزه فقط چندین طایفه از قبایل «کارام علیا» شیعه هستند. با این حال، جالب توجه است که مسلمانان این سرزمین هرساله مراسم عزاداری محرم را با شور و احساس غریبی برگزار می‌کنند. تعزیه در ماه‌های محرم، هرسال در همه روستاهای بنگال باشور و حرارت خاصی برگزار می‌شود. در گذشته، مصلحان مسلمان این سرزمین این مراسم را به لحاظ شباهت با برخی آیین‌ها و آداب هندو، شرک و بت پرستی و توهین به اعتقادات دینی اسلام تلقی می‌کردند.

دراین رابطه، اشاره به موضوع به وجود آمدن جنبش مخالف این رفتار شیعیان جالب است. یکی از جنبش‌هایی که به قصد زدودن اعتقادات و آداب اسلامی مسلمانان بنگال از شایبه های هندو تکوین یافت، «جنبش فرایضی» به رهبری حاجی شریعت الله بود که به فرقه صوفیه قادریه تعلق داشت. این جنبش عمدتا از اندیشه‌های وهابی مایه گرفته بود و بر انجام دادن فرایض بنا بر قرآن مجید و حدیث و سنت پیامبر (ص) تاکید داشت. این جنبش سپس رنگ و بوی سیاسی گرفت و در استقلال بنگلادش تاثیر گذاشت.

قادیانی‌ها در داکا و کولنا دو مرکز اصلی دارند و نفوذ بسیاری در این دو شهر دارند. معمولا در هر نقطه‌ای از این کشور که تعدادی از قادیانی‌ها زندگی می‌کنند، حداقل مرکزی خاص برای آنان وجود دارد. تعداد قادیانی‌ها در شرق این کشور (براهمان باریا) شایان توجه است.

ساختار آموزش مذهبی و حوزه های دینی

بعد از تسلط استعمار انگلیس در مقدرات شبه قاره هند در سال 1757 م ، یک انقلاب سراسری توسط سپاهیان هندی ارتش انگلیس صورت گرفت که در آن کنار سربازان مسلمان، هندوها نیز شرکت داشتند. انگلیسی‌ها این اقدام انقلابی را شورش تلقی کرده با خشونت تمام آن را سرکوب کردند و در شهرهای مهم هندوستان، مسلمانان سرشناس را به دار آویختند.

در پی آن، انقلاب و یا شورش، تاریکی سهمگینی بر مقدرات مسلمانان حکم فرما گردید، کسی جرأت نداشت که از خود اعلام موجودیت کند. اقتصاد، آموزش، فرهنگ و اقتدار مسلمانان یعنی همه چیز آنها از بین رفت.

در این وحشت و مأیوسی تمام عیار بود که گروهی از مسلمانان شهر کلکته برای احیاء آموزش دینی متوسل به نمایندگان انگلیسی درهند شده و از لورد هستینگ خواستند تا ملامجدالدین، روحانی مسلمان را اجازه دهد که به بچه‌های مسلمان آموزش دینی دهد و نیز متذکر شدند که برای کارهای قضایی نیز این چنین فارغ التحصیلان را لازم دارند. قابل ذکر است که تا آن زمان، فارسی زبان رسمی هند بود. در پی آن فرماندار انگلیس، مدرسه عالیه کلکته را تأسیس نمود و برای مواظبت از هر گونه اثرات منفی، مدیریت مدرسه را بر عهده یک انگلیسی الاصل و امور آموزشی را به دست روحانیون مسلمان سپرد. مدرسه عالیه در سال 1780 م در کلکته هند تأسیس شد و در سال 1947 م به دنبال آزادی پاکستان از انگلیس و تجزیه شبه قاره به هند و پاکستان، این مدرسه از کلکته به داکا پایتخت بنگلادش ( پاکستان شرقی ) منتقل شد. مدارس دینی در بنگلادش به دو شیوه جداگانه عمل می کند:

1. مدارس عالیه،

2. مدارس قومی.

مدارس علمیه (عالی)

مدارس علمیه (عالی) در حال حاضر توسط دولت اداره می‌شود. بودجه این مدارس عمدتا توسط دولت و بخشی نیز توسط مردم تأمین می‌شود.

برنامه‌های درسی این مدرسه هم آمیخته‌ای از کتب درسی حوزوی و کتب جدید یعنی علوم روز می‌باشد. دوران تحصیلی مدارس علمیه 16 سال و مدارک آن توسط دولت به رسمیت شناخته می‌شود.

با پیروی از سیستم آموزش مدرسه علمیه در سرتاسر بنگلادش هزاران مدرسه (حوزه ) دینی تأسیس شده است که در حال حاضر تعداد آن‌ها به حدود 8000 می رسد و تعداد طلاب حدود 5/1 میلیون نفر است. دولت برای مدیریت و اعطای مدارک و برگزاری امتحانات، سازمانی به نام «مجلس التعلیم المدارس العربیه» تأسیس کرده است.

مقاطع آموزش در مدارس علمیه (عالی)

1. مرحله ابتدایی

2. مرحله داخل

3. مرحله عالم

4. مرحله فاضل

5. مرحله کامل

مرحله ابتدایی

این مرحله مدت پنج سال به طول می‌انجامد و کودکان از سن پنج سالگی می‌توانند در کلاس اول این مرحله ثبت نام کنند ( مانند مقطع دبستان در ایران است ).

مرحله داخل

این مرحله نیز پنج سال است. سال ششم شروع و بعد از 5 سال با شرکت در امتحان مرکزی و سراسری، معادل دیپلم عمومی ارزیابی می‌شود.

در این مرحله، هنگامی که دانش آموزان مشغول تحصیل در سال نهم می‌باشند، باید آمادگی خود را برای شرکت در امتحانات سراسری اعلام و رسما ثبت نام کنند. ثبت نـــام توسط ستاد مرکزی برگزاری امتحانات کل کشور به نام «ایجوکیشن بورد» انجام می‌گیرد. در این سال‌ها ( نهم ) رشته درسی تفکیک می‌شود.

در حال حاضر سه رشته عمده برای طلاب وجود دارد: رشته عمومی، رشته علوم و رشته تجوید قرایت قرآن. طلابی که در رشته علوم دیپلم می‌گیرند، می‌توانند درمراحل بعدی نظام آموزش مدارس عالیه و دانشکده‌های علوم (ساینس ) در همین رشته ثبت نام کنند.

طلاب رشته عمومـــی و رشته تجویـــد و قرایت قرآن نیز در رشته‌های مربوط به علوم انسانی می‌توانند ثبت نام کنند.

مرحله عالم

طول تحصیل در این مرحله دو سال است. در این مرحله دو رشته: رشته عمومی و رشته علوم وجود دارد و تنها کسانی که در امتحان مرحله داخل قبول شده‌اند، می توانند در این مرحله ثبت نام کنند. بعد از دو سال تحصیل در این مرحله باید در یک امتحان سراسری شرکت کنند که معادل با مرحله پیش دانشگاهی در ایران است.

پذیرفته شدگان در این مرحله اجازه دارند به تحصیلات خود ادامه داده و مستقیما به مرحله فاضل در مدرسه عالیه و پایه دانشگاه در مقطع کارشناسی در رشته مورد علاقه خود وارد شوند.

مرحله فاضل

مدت این مرحله دو سال است. فارغ‌التحصیلان مرحله عالم می‌توانند در این مرحله ثبت نام کنند. این مرحله جنبه تخصصی دارد و معادل لیسانس دانشگاهی است. در این مرحله موضوعات و دروس علمی و نیز زبان بنگلا و انگلیسی تدریس می‌شود.

مرحله کامل

این مرحله مانند دوره‌های عالی دو سال طول می‌کشد و فارغ التحصیل در پایان این مرحله مدرک "فاضل" اخذ می کند. این مرحله کاملا تخصصی است و به چهار بخش تقسیم شده است: 1. کامل فی الحدیث، 2. کامل فی التفسیر، 3.کامل فی التاریخ،  و 4. کامل فی الادب. بعد از دو سال دانشجویان در یک امتحان سراسری شرکت کرده و فارغ التحصیل می شوند که معادل فوق لیسانس دانشگاه‌های عمومی است. در سال 2002 م مقرر گردید که دارندگان مدارک درجه «فاضل» و «کامل» مدارس عالیه بنگلادش ( حوزه های علمیه دولتی ) می‌توانند مدارک لیسانس و فوق لیسانس دانشگاه‌های بنگلادش را از مدارس عالیه دریافت می‌کند.

مرحله پژوهش

این دوره قبلا در نظام آموزشی بنگلادش وجود داشت و شامل یک مرحله دو ساله پژوهشی برای دانشجویان ممتاز فارغ التحصیل در مرحله کامل بود، اما از چند سال پیش این برنامه تعطیل شده است .

برنامه‌های درسی

اهم برنامه‌های درسی تمام مراحل آموزشی و مدارس عالیه، آموزش زبان عربی، قرآن، احادیث، فقه حنفی و تاریخ اسلام است. در مرحله ابتدایی همراه با آشنایی با قرایت قرآن، زبان عربی و دروس مختلف عمومی دبستان‌ها نیز تدریس می‌شود.

در مرحله داخل، که سال پایانی آن معادل با دیپلم است، دروس مختلف عمومی در کنار علوم اسلامی تدریس می‌شود. مثلا در کنار قرآن مجید، حدیث، فقه، اصول فقه، ادبیات عرب و تاریخ اسلام، زبان بنگلا و زبان انگلیسی، ریاضی، هندسه، جغرافیا و تاریخ عمومی نیز تدریس می‌شود.

برنامه‌های درسی مرحله داخل در مدرسه عالیه با دروسی که در دبیرستان تدریس می‌شود، کاملا مجزا است. کتاب‌های درسی آنان مختلف و سوالات امتحانات مرکزی نیز جدا است. ولی با وجود تفاوت در موضوعات، استاندارد و یا سطح آموزش هر دو جریان از نظام آموزش کشور با هم در یک سطح می‌باشند. در مرحله داخل، طلاب و یا دانشجویان در کنار علوم اسلامی و عربی، دروس عمومی را نیز می‌گذرانند. دراین مرحله کتب درسی که در مدارس عالیه تدریس می‌شود، عینا همانند کتب دانشکده‌ها و یا موسسات پیش دانشگاهی است و کتب عربی  آن هم از طرف ستاد مرکز برگزاری امتحانات مدارس دینی تعیین می‌شود.

در مرحله فاضل تاحدودی درس‌ها تخصصی است و طلاب آماده مرحله بعدی یعنی مرحله کامل می‌شوند. در این مرحله تخصص‌ها و رشته‌ها به گرایش‌های مختلف تقسیم می‌شود.

چگونگی حد نصاب امتیازات امتحانات پایانی مرحله کامل

در بخش کامل فی الحدیث، نصاب کامل و ممتاز آن 1000 می‌باشد. در این بخش برای کتب حدیث صحاح سته 600 نمره در نظر گرفته می‌شود. برای تفسیر کشاف 100 نمره، برای تفسیر بیـــضاوی 100 نمره و بـــرای تاریخ اسلامی 200 نمره، که جمعا 1000 نمره پیش بینی می‌شود. در بخش کامل فی‌الفقه نیز نمرات کل 1000 میباشد: 100 نمره برای کتاب صحیح البخاری، 100 نمره برای صحیح مسلم، 200 نمره برای تاریخ اسلام، 200 نمره دیگر برای کتاب‌های طحاوی، حجه الله البالغه، شرح مواقف و کتب دیگر فقهی.

نمرات دو بخش دیگر کامل نیز، بر همین منوال تقسیم می‌شود.

درجه‌بندی فارغ التحصیلان مرحله کامل بر اساس نمرات

بـــراساس نمرات مأخوذه در امتحان، 20نفر اول به عنوان دانشجویان و طلاب ممتاز معرفی می‌شوند و اسامی آنان در روزنامه‌ها چاپ میشود.

امتیازات رتبه یکم ‌

به کسانی که بالاتر از 60 درصد نمره در امتحان کسب کنند یعنی از هزار امتیاز 600 به بالا امتیاز بگیرند، پذیرفته شدگان در‌جه اول تلقی می‌شوند.

امتیازات رتبه دوم

به کسانی که در امتحان بین 45 درصد تا 59 درصد امتیاز بگیرند، یعنی از هزار امتیاز، 450 به بالا امتیاز گرفته باشند، پذیرفته شدگان درجه دوم تلقی می‌شوند.

امتیازات رتبه سوم

به کسانی که در امتحان مرکزی بین 33 درصد تا 44 درصد امتیاز آورده باشند، پذیرفته شدگان درجه سوم تلقی می‌شوند. این آخرین درجه پذیرفته شدن در امتحان است. معمولا از مجموع شرکت کنندگان در امتحان 50 درصد پذیرفته شده و مابقی مردود می‌شوند.

تعداد شرکت کنندگان در امتحان

در سال 2001 در سراسر کشور جمعا 50 هزار نفر در امتحان پایانی داخل شرکت کردند، که 5 هزار نفر از آنان خانم‌ها بودند. به طور معمول نصفی از مجموع شرکت کنندگان در امتحان پایانی پذیرفته شده و به مرحله عالم راه می‌یابند. در امتحان مرحله عالم نیز نصفی از مجموع شرکت کنندگان معمولا در امتحان پذیرفته می‌شوند. البته تعداد کثیری از فارغ‌التحصیلان مرحله داخل و عالم راهی دانشگاه‌های عمومی می‌شوند، به همین علت در مراحل فاضل و کامل ، تعداد دانشجویان به شدت کاهش می‌یابد.

آگاهان اظهار عقیده کرده‌اند که اگر مراحل فاضل و کامل به طور رسمی ارزشیابی نشود و فارغ التحصیلان آن نتوانند به دانشگاه‌ها و یا مراکز دولتی و ادارات راه یابند و استخدام شوند، به زودی به علت کاهش تعداد طلاب در مراحل فاضل و کامل، مدارس دینی کشور دچار کمبود دانشجو و طلاب شده و سرانجام به تعطیلی می‌انجامند.

قرایت و تجوید قرآن

ناگفته نماند که در مراحل داخل، عالم و فاضل رشته جداگانه‌ای به نام علم قرایت و تجوید برای طلاب علاقه مند وجود دارد. در این رشته امتحان مرکزی و سراسری نیز هم زمان با رشته‌های دیگر برگزار می‌شود.

شرایط ثبت نام

ثبت نام برای ورود به مرحله داخل، فقط داشتن مدرک قبولی پنجم ابتدایی ملاک می‌باشد، لیکن در مراحل عالم، فاضل و کامل فقط فارغ التحصیلان و قبول شدگان مرحله قبل اجازه ثبت نام دارند.

قابل ذکر است که گرچه فارغ التحصیلان درجه داخل و عالم فرصت شرکت در کنکور دانشگاه‌ها را پیدا کرده و در رشته‌های مورد نظر خود می‌توانند تحصیل کنند، ولی متقابلا فارغ‌التحصیلان نظام آموزشی عمومی کشور نمی‌توانند در مرحله ای از مراحل مختلف مدارس دینیه وارد شوند. زیرا به علت فقدان دروس اسلامی وادبیات عرب در مدارس عمومی، محصلین و دانشجویان معمولا در خود آمادگی تلمذ در مدارس دینی را نمی‌بینند. از طرف دیگر دوره فوق‌العاده ای نیز وجود ندارد که در آن فارغ التحصیلان و یا دانشجویان نظام آموزشی عمومی بتوانند در آن شرکت نموده و زبان عربی و یا علوم اسلامی لازم را فرا گرفته و برای پذیرش در درس‌های مدارس دینی آماده شوند.

شهریه

مدارس دینی عالی بنگلادش بدون شهریه و رایگان است. در عوض، طلاب و یا دانشجویان به مسئولین مدرسه حق التدریس پرداخت می‌کنند. در مدرسه عالی داکا یک خوابگاه مجهز وجود دارد و در مدارس دیگر کشور ( شهرستان‌ها) نیز خوابگاه وجود دارد. در این خوابگاه‌ها هزینه غذا و ... بر عهده طلاب می‌باشد و فقط محل اسکان برای آنان مجانی است.

مدارس رسمی

در حال حاضر در بنگلادش سه مدرسه بزرگ دینی کاملا رسمی وجود دارد. مدرسه عالی داکا، مدرسه عالی سیلهت و مدرسه عالی بوگرا. تمام هزینه‌های این مدارس از طرف دولت تامین می‌شود. در مابقی مدارس ، 80 درصد از حقوق معلمین را دولت پرداخت می‌کند و بقیه 20 درصد حقوق و هزینه‌های دیگر اداری، ساختمانی و ... از منابع مردمی تامین می‌شود.

میدان فعالیت روحانیون

فارغ التحصیلان این مدارس علاوه بر شغل روحانی، در مدارس دینی نیز به نام معلم دینی مدارس، ایمه جمعه و جماعات، مسیولین شیون اسلامی و ملی و نیز ادارات دولتی استخدام می‌شوند. کسانی که به همراه معلم علوم دینی این مدارس از دانشگاه‌ها نیز فارغ التحصیلان می شوند، می‌توانند در همه مشاغل دولتی و ملی استخدام شوند.

هدف دولت

دولت بنگلادش که پشتیبان مدارس دینی است، هدفش این است که در کشور باید قشری روحانی برای اداره امور مذهبی مردم و پاسخ به نیازهای دینی و مذهبی جامعه ونیز اداره مساجد داشته و تربیت شوند. ولی همه دولت‌ها معمولا نمی‌خواهند که فارغ التحصیلان این مدارس اداره حکومـــت را به دست بگیرند. علاوه بر این افکار عمومی و احساسات مذهبی مردم تقاضا می‌کند که ازطرف دولت این چنین مدارس دینی تحت پوشش قرار بگیرد تا نیازهای مردم آن جامعه را پاسخ دهد، که البته در بنگلادش نیز چنین است.

مدرسه دیوبند ، قابل بازیابی از https://www.jagran.com/uttar-pradesh/saharanpur-darul-uloom-called-a-seminar-of-madrasas-on-30-october-23122727.html

مدارس قومی

مدارس قومی در بنگلادش از مدارس دیوبند هند سرچشمه گرفته‌اند و حدودا یک صد سال پس از تأسیس مدرس عالی کلکته بوجود آمده‌اند.

مدارس قومی به طور عموم، مستقل از دولت، تحت نظارت و مدیریت شخصیت‌های غیردولتی با برنامه‌های مخصوص به خود، گاهی منطبق با مدرسه علمیه «دیوبند هند» و گاهی منطبق با برنامه درسی عربستان و یا ترکیبی از هر دو اداره می‌شود. مدرسه دیوبند مهم‌ترین مرکز حوزه‌های علمیه در شبه قاره می‌باشد. جایگاه و نفوذ این مرکز بر دیگر مدارس علمیه شبه قاره همانند خود حوزه علمیه نجف اشرف و یا قم، بر حوزه‌های شیعی است. این مرکز در سال 1866 م تأسیس شده است.

مدارس قومی علیرغم اختلاف در سلیقه و مدیریت، از نظر کلی برنامه درسی همانندی دارند. فارغ التحصیلان این مدارس عموما به کارهای مخصوص روحانیت، امامت مسجد، تدریس، تبلیغ و ارشاد مردم و ... می‌پردازند. تعداد این مدارس به چندین هزار مدرسه می‌رسد. تشکیلاتی به نام «وفاق المدارس العربیه» در حال حاضر سرپرستی مدارس قومیه از جمله برگزاری امتحانات مقاطع پایانی را به عهده دارد.

همان طور که گفتیم، مدارس قومی، مدارس غیر دولتی هستند و یکی از دلایل غیر دولتی بودن آن ها این است که دولت بنگلادش چندین درس از جمله دروس فارسی را از برنامه های درسی حذف و دروس انگلیسی، جغرافیا، علوم سیاسی را گنجانید و همین برنامه را به حوزه‌های قومی و یا غیر دولتی پیشنهاد کرد، اما مسئولان و مدیران ارشد این حوزه‌ها با این کار موافقت نکردند، در نتیجه دولت و ادارات مدرک این حوزه‌ها را تأیید نکردند.

کتاب‌های فارسی که در این مدارس تدریس می‌شوند، شامل عناوین ذیل است:

دستور زبان فارسی

1- فارسی مقدماتی

2- الفبای فارسی

3- تفسیر المبتدی

4- چهل سبق

5- جامع المصادر

6- مصدر فیوضی

7- ضوابط فارسی

8- قواعد فارسی

9- قواعد سازی ( دستور زبان فارسی است )

10- مفتاح القواعد

11-  احسن القواعد

ادبیات فارسی

1- کریما

2- پندنامه عطار

3-  پندنامه خاکی

مقاطع تحصیلی مدارس قومی شامل

ابتدایی = شش سال

متوسطه = چهار سال

فضیلت = سه سال

تکمیل = یکسال

بعضی از مدارس مواد آموزشی را در 12 سال برنامه ریزی کرده‌اند. در طی مدت آموزش، زبان اردو، فارسی، انگلیسی، بنگالی، ادبیات عرب، فقه، اصول فقه، تفسیر و حدیث تدریس می‌شود. در سال‌‌های اخیر، جغرافی، تاریخ و ریاضیات نیز جزو برنامه‌های درسی قرار گرفته است.

با توجه به تاریخ تأسیس مدارس قومی، که همه آن‌ها (به غیر از یک مورد ) بعد از جدایی پاکستان از هند پدید آمده‌اند، می‌توان گفت همه این مدارس دوران جوانی را می‌گذرانند. لذا متناسب با تجربیات به دست آمده و مقتضیات زمان، برنامه‌های آن‌ها دچار تغییر وتحول می‌شود و برنامه‌ها  استحکام کافی و لازم ندارند.

جدول شماره 1. آماری مدارس در بنگلادش 2004-2005

نوع	تعداد مدارس	تعداد دانش آموزان	تعداد معلمان
مدارس قومی	6500	1462500	130000
مدارس عالی/علمیه	6906	1878300	100732
مدارس ابتدایی	5150	377749	23176
جمع	18556	3718549	253908

مدارس اهل الحدیث

اهل حدیـــث و یـــــا ظاهریه و سلفیه در بیـــن اهل سنت، مثل اخباری‌ها در میان اهل تشیع می‌باشند. آنان ظواهر قرآن و احادیث استناد می‌کنند و از هر گونه اجتهاد و نظری خودداری می‌کنند. به همین دلیل، جمود فکری عجیبی بر آنان حاکم است. گرچه مدارس اهل الحدیث هم قومی می‌باشد؛ ولی چون این مدارس با تفکر خاصی اداره می‌شوند، جداگانه بررسی می‌شود. تعداد آنها حدود 77 تا در سرتاسر بنگلادش می‌باشد.

برنامه درسی این مدارس به دو بخش تقسیم می شود: الف: حفظ قرآن، ب: برنامه عمومی، که همان کتاب‌های معروف موجود در دیگر مدارس قومی است، از قبیل صحاح سته از حدیث وکشاف در تفسیر قرآنی در مدارس اهل حدیث، جزوات و کتب وهابیه. این کتب را وهابی‌ها توزیع وتبلیغ می‌کنند. افکار اهل حدیث به افکار وهابی‌ها بسیار نزدیک است. از نظر سیاسی نیز عربستان سعودی پشتیبان بسیار خوبی برای آنان می‌باشد. در جمع بندی کلی، می توان تفاوت‌های موجود میان مدارس عالی ( دولتی ) و مدارس قومی را به شرح ذیل چنین بیان کرد:

1- مدارس عالی به دلیل وابستگی به دولت، از نظر مالی و دیگر امکانات در مضیقه نیستند، اما به عکس، مدارس قومی دچار مشکلات مالی فراوانی هستند.

2- طلاب مدارس عالی از نظر سیاسی و مسائل روز، مترقی‌تر از طلاب مدارس قومی هستند. در همین راستا بد نیست بدانیم قدیمی‌ترین تشکل دانشجویی، مربوط به طلاب مدرسه عالی است. در سال 1929، تشکیلاتی به نام «جمعیت طلبه عربیه» تشکیل شد و در حال حاضر نیز فعالیت سیاسی و ایدیولوژیکی دارد.

3- فارغ التحصیلان مدرسه عالی، چون مدارک رسمی دارند، قادر خواهند بود به کارها و پست‌های دولتی وارد شوند. اما فارغ التحصیلان مدارس قومی ، فقط می‌توانند به کارهای مخصوص روحانیون بپردازند. به همین دلیل افسردگی و یأس ونومیدی عجیبی نیست به سرنوشت و آینده خود، در آنان هویدا می‌باشد، بخصوص با توجه به کمیت بالای نیرو و محدود بودن کارها و فعالیت‌های مخصوص روحانیون.

4- مدارس قومی در مقایسه با مدارس عالی، در میان توده مردم از جایگاه بهتری برخوردار می‌باشند.

5- به دلیل مشکلات مالی، مدارس قومی اجبار بیشتری در تمایل به کشورهای خارجی دارند.

6- در مدارس قومی، زبان فارسی در سال های اولیه تحصیل تدریس می‌شود. اما در مدارس عالی زبان فارسی یک ماده درسی اختیاری است.

7- در مدارس عالی، علوم اسلامی و علوم روز، هر دو به یک میزان تدریس می شوند. اما در مدارس قومی، برای خالی نبودن عریضه و جبر زمان، بعضی از علوم روز آن هم به طور خیلی مختصر، تدریس می‌شود.

نیز نگاه کنید به

ساختار آموزش مذهبی در جامعه اردن؛ وضعيت و ساختار آموزش مذهبی در جامعه آرژانتین؛ وضعيت و ساختار آموزش مذهبی در جامعه اسپانیا؛ وضعيت و ساختار آموزش مذهبی در جامعه سودان

منبع اصلی

توسلی، محمد مهدی، علی زاده کندی، عزیز، توسلی، سینا(1391). جامعه و فرهنگ بنگلادش. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار).

نویسندگان مقاله

محمد مهدی توسلی، عزیز علی زاده کندی و سینا توسلی