ایرانیان و ایرانی‌تبارها در عراق

ایرانیان و ایرانی‌تبارها در عراق

اکبر بیرامی

ایرانیان ساکن عراق که در دایره‌ی واژگان عربی با نام: "إيرانيو العراق" یا "عجم العراق" شناخته می‌شود،[1] کسانی هستند که از نژاد و تبار ایرانی در کشور عراق جا پذیرفته و در آن کشور زندگی کرده و هم‌اکنون بخشی از ترکیب جمعیتی آن کشور بازشناخته می‌شوند. انگیزه‌ها و چرایی‌های گوناگونی در کوچ آنان به عراق، کارساز بوده است و آنان در درازای تاریخ دستخوش رویدادهای ناهمسان بوده‌اند. گفته می‌شود که شمار آنان بیش از 500 هزار و کمتر از یک میلیون نفر است.[2] این درحالی است که کُردستان عراق، تشکیل‌دهنده بزرگترین اقلیت نژادی در این کشور بوده و جمعیت آن به حدود 7 میلیون نفر می‌رسد[3] و تبار بخش ارزنده‌ای از آنان به ایران برمی‌گردد. پس با این نگاه، می‌توان گفت ایرانی‌تباران عراق، آمار معیّنی ندارند. همچنان دیدگاه‌هایی در عراق بر پایه ناسیونالیسم عربی، زیستن ایرانیان در عراق را ناپسند می‌شمارد.[4]

ایرانیانِ عراق

ایرانیان عراق‌نشین که در ادبیات عربی با نام: "إيرانيو العراق" یا "عجم العراق" شناخته می‌شود، به کسانی گفته می‌شود که از نژاد و تبار ایرانی در کشور عراق جای پذیرفته و در آن کشور زندگی کرده و هم‌اکنون بخشی از ترکیب جمعیتی این کشور بازشناخته می‌شوند. شمار آنان در دوره‌ی کنونی، چشم‌گیر بوده و بخش برجسته‌ای ‌از ایشان، میان دوره‌ی ریاست احمد حسن البکر تا ریاست صدام حسین، از عراق بیرون شده و با نام معاودین (برگرداندگان) به ایران بازگردانده شدند. رویکردی که در پی خیزآب ناسیونالیسم عربی در عراق انجام پذیرفت.[5]

دیرینه کوچ ایرانیان به عراق

ایرانیان از دیرباز و سده‌های پیش از زایش، همانند روزگار هخامنشیان، میان‌رودان را بخشی از پهنه‌ی زیر نفوذ خود نگاه داشته بودند. اشکانیان و سپس ساسانیان همواره تیسفون و میان‌رودان را جزو بخش‌های مهم پادشاهی خود می‌دانستند[6] و در برابر رومیان از آن پاسداری می‌کردند. در روزگار پس از اسلام نیز ایرانیان نسبت به این سرزمین، دیدگاه اثرگذار داشتند و هم در دوره‌ی عباسیان و سپس آل‌بویه نیز ایرانیان پیوند کاملی با عراق داشتند.

در روزگار صفوی به ویژه دوران پادشاهی شاه عباس یکم، عراق جزو سرزمین‌های پادشاهی صفوی بود و بازرگانان ایرانی دادوستدهای بازرگانی فراوانی با عراق داشتند و برخی از ایشان بار اقامت در عراق انداخته بودند. شاهوردی خان کلهر در روزگار صفوی، بغداد را گشود و ایل کلهر، باشنده و مهترِ بغداد گردید. کُردهای فیلی از دیرباز در عراق بودند و بنا به گزارش عین‌السلطنه در سال ۱۳۰۲ خورشیدی در بغداد شش هزار کرد فیلی سرگرم کار بودند که اگر یک روز کار نمی‌کردند کارهای روزمره‌ی بغداد آشفته می‌شد.[7]

مهاجرت ایرانیان به کشور عراق، علل و اسباب

در دوران کنونی ایرانیان به انگیزه‌های گوناگونی به عراق کوچ کرده‌اند.

1.    انگیزه مذهبی

کیش تشیع، آیین چیره در کشور ایران است و عراق، از دیرباز، بستری برای گسترش تشیع به شمار می‌رفت. در دوران کُهن، آموزشگاه‌های حدیثی کوفه و بصره و بغداد، جایگاه مناسبی برای شیعیان کوچ‌کرده به عراق بود و در دوران کنونی با نگاه به اینکه عراق در بر دارنده‌ی آرامگاه‌های امامان شیعه یعنی: علی بن ابی‌طالب، حسین بن علی، موسی بن جعفر، محمد بن علی الجواد، علی بن محمد الهادی و حسن بن علی العسکری بوده است و افزون بر آن، دیگر جایگاه‌های ارزشمند از دیدگاه شیعه همانند: آرامگاه عباس بن علی، مسجد کوفه، آرامگاه یاران وفادار به امام علی و دیگر پیشوایان، همانند میثم تمار و ...، آرامگاه دانشوران بزرگ شیعه همانند سید رضی و سید مرتضی و شیخ طوسی و ... همه در عراق جای دارد[8] و به این انگیزه، در درازای تاریخ معاصر، بخشی از ایرانیان دل‌بسته به اهل‌بیت، هرگاه که شدنی بوده به عراق کوچیده و در کربلا، نجف یا بغداد و بصره، باشنده شده‌اند.

2.    انگیزه تحصیلی

حوزه علمیه نجف، بزرگ‌ترین پایگاه آموزش آموزه‌های دینی شیعی در جهان است. دیرینگی این آموزشگاه علمی به هزار سال می‌رسد و به دست شیخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، نامدار به شیخ الطائفه، بنیاد شد. جویندگان دانش‌های دینی (طلّاب) برای پرورش بهتر و آمادگی برای به دست آوردن پایه‌های بالای فقهی و کلامی، همواره از ایران به نجف می‌کوچیدند. هم اکنون نزدیک به همگی مراجع تقلید زنده، از شاگردان توانمند حوزه علمیه نجف بوده‌اند. این روش در میان طلّاب نو نیز پیوستگی دارد.

3.    ایجاد ظرفیت سیاسی

بخش برجسته‌ای ‌از مهاجران ایرانی به عراق در دوران کنونی، همان ایرانیانی هستند که در دوران رژیم بعث از دوره‌ی احمد حسن البکر تا صدام حسین، از عراق بیرون شده بودند. همانند کُردهای فیلی که پس از سرنگونی صدام حسین، به کشور خویش باز گشتند و در عراق، جای پذیرفته و شناسنامه عراقی گرفتند.

4.    انگیزه اقتصادی و بازار کار

پس از سرنگونی صدام، دولت عراق که با بحران‌های زیرساختی و شهرسازی بزرگی روبرو بود، پروژه‌های موردنیاز برای بازسازی کشور عراق را آغاز کرد. این رویداد فرصت شغلی خوبی برای رده‌ی اجتماعی کارگران بود. به این سبب هزاران نفر از کارگران ایرانی برای بهره‌مندی از این فرصت‌های شغلی مناسب، به عراق کوچیده و آنجا، هسته پذیرفتند.

5.    جبر تاریخی

برخی از ایرانیان باشنده در عراق، در دوران قحطی و کمیابی بزرگ پس از جنگ جهانی یکم در ایران و برای زنده ماندن به عراق گریختند.

6.    مهاجرت به عراق در دوران جنگ 8 ساله

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کشور ایران و پیروزی "جمهوری اسلامی" در همه‌پرسی سال ۱۳۵۸، گروه‌های چپ‌گرا به کنار رانده شده و پادِ جمهوری اسلامی کنش‌های جنگ‌افزارانه‌ای آغاز کردند که دگرگون به درگیری خونین میان نهادهای ارتشی با سازمان‌های پاد جمهوری اسلامی گردید. در این دوران، کشور عراق، به رهبری صدام، پناه‌گاه سیاسی و جغرافیایی آن کسان به شمار می‌رفت. در این دوره تاریخی، هزاران تن از نیروهای مجاهدین خلق به عراق کوچیده و در پادگان اشرف جای پذیرفتند.

اقوام ایرانی در کشور عراق

آمار درستی از پراکندگی ایرانیان باشنده در عراق بر پایه تیره‌های ایرانی نیست. اما به گونه کلی: کُردهای ایرانی باشنده در عراق، بیشتر در شمال آن کشور و در اقلیم کردستان عراق هستند. بخشی از درویشان اهل حق ایرانی همانند درویشان کاکایی و درویشان کسنزانی که ریشه ایرانی دارند، در کرانه‌های گوناگون اقلیم کردستان زندگی می‌کنند. شیعیان آذری ایرانی که در دوران پهلوی به عراق کوچیده و در شهرهای دینی به ویژه کربلا زندگی می‌کنند و شمارشان اندک است. لرها و لک‌ها در برخی از پهنه‌های عراق، از جمله استان دیاله، باشنده هستند. این پهنه به سبب نزدیکی به مرز ایران و همسانی‌های تیره‌ای و فرهنگی با لرها و لک‌های ایران، جایگاه زندگی ایشان شده است.

مراکز و مؤسسات ایرانی در عراق

نهادها و سازمان‌های فراوانی از سوی ایران در کشور عراق، فعال است. از دیدگاه دولتی، سفارت جمهوری اسلامی‌ایران در بغداد به عنوان نماینده رسمی‌ایران در عراق کار می‌کند. کنسولگری‌های ایران در شهرهای نجف، کربلا و بصره نیز به پیشکش خدمات به ایرانیان باشنده در عراق و زائران می‌پردازند. این افزون بر نهادهای زیر شاخه وزارت فرهنگ و ارشاد یا سازمان اوقاف یا سپاه قدس در عراق است.

از دیدگاه درمانی و امدادی، هلال احمر ایران در عراق به خوبی فعال است. بیمارستان امام علی به کوشش هلال احمر ایران و آستان قدس علوی در استان نجف بنیاد گردیده است. [9] جایگاه‌های گوناگونی مانند بنیاد سعدی، بنیاد ایران‌شناسی و ... از ایران در عراق دفتر داشته و سرگرم کار هستند. چند بانک ایرانی همانند بانک ملی[10] و بانک پارسیان[11] در عراق شعبه دارند.

روابط ایرانی‌تباران عراق با کشور ایران

به گونه کلی پیوندهای نیکویی میان ایرانی‌تباران عراق با ایرانیان هست. کوچندگان دینی به عراق همواره منزلگاه پذیرایی از زائران حسینی ایرانی هستند و در کربلا در روزگار اربعین خانه و کاشانه‌ی خود را در دست زائران می‌گذارند. کُردهای فیلی همواره پیوند خود با ایران را هم در اندازه رسمی و سیاسی و هم در اندازه مردمی نگه داشته‌اند. آنان در دوران پدیدار شدن داعش در عراق، با پشتیبانی‌های ایران بر پاد این سازمان تروریستی برخاستند و خود را سپاسگزار کوشش‌های ایران برای مهار ترور از عراق دانسته‌اند. آنان همواره کوشیده‌اند تا پیوندهای سه سویه ایران، دولت عراق و حکومت اقلیم کردستان را در هم‌سنگی و توازن نگاه دارند.[12]

---

[1] وبگاه ویکی پدیا؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

[2] مقاله: إيرانيو العراق؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

[3] وبگاه ویکی پدیا؛ قابل دسترسی در:

https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7_%D8%AF%D8%B1_%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

[4] وبگاه الرافدین تی.وی؛ قابل دسترسی در:

https://alrafidain.tv/68006/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%88%D9%85%D9%8A%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%AA%D9%88%D8%B7%D9%86-%D9%85%D8%A6%D8%A7%D8%AA-%D8%A7/

[5] مقاله: علت اخراج ایرانی‌ها از عراق چه بود؟ قابل دسترسی در:

https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-62/3923114-%D8%B9%D9%84%D8%AA-%D8%A7%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%AC-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%DA%86%D9%87-%D8%A8%D9%88%D8%AF

[6] مقاله: الألفاظ الفارسية في اللهجة البغدادية، پدیدآورنده: شوندی، حسن؛ وبگاه: دیوان العربغ قابل دسترسی در:

https://www.diwanalarab.com/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%B8-%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%D8%A9

[7] مقاله: تاریخ سیاسی اجتماعی پشتکوه؛ قابل دسترسی در:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/54020/%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae-%d8%b3%db%8c%d8%a7%d8%b3%db%8c-%d9%88-%d8%a7%d8%ac%d8%aa%d9%85%d8%a7%d8%b9%db%8c-%d9%be%d8%b4%d8%aa%da%a9%d9%88%d9%87-%d8%af%d8%b1-%d8%af%d9%88%d8%b1%d8%a7%d9%86-%d9%88%d8%a7%d9%84%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%81%db%8c%d9%84%db%8c

[8] زيارتگاههاى عراق (معرفى زيارتگاه هاى مشهور در كشور عراق)؛ فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی؛ سازمان حج و زیارت، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارات؛ تهران.

[9] شبکه العالم؛ قابل دسترسی در:

https://www.alalam.ir/news/6012328/%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF--%D8%A5%D9%81%D8%AA%D8%AA%D8%A7%D8%AD-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%81%D9%89-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%84%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%85%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A

[10] وبگاه بانک ملی؛ قابل دسترسی در:

https://units.bmi.ir/fa/Unit.aspx?id=9985

[11] وبگاه بانک پارسیان؛ قابل دسترسی در:

https://parsian-bank.ir/general_content/91416/91416.htm

[12] گزارش: الكرد الفيليون : مقترحات الى حكومة اقليم كردستان؛ قابل دسترسی در:

https://faylee.org/2005/512046.htm