ایران شناسی در عراق
ایران‌شناسی در عراق
اکبر بیرامی
ایران‌شناسی در عراق، از دیدگاه‌های گوناگونی، ریشه‌مند و دانشی زنده است. عراق در درازای تاریخ، پیوند ناگسستنی با ایران داشته است و بخش ارزنده‌ای از فرهنگ میان‌رودان، در دوران پادشاهی شاهان ایرانی بر عراق، شیرازه بسته است. این پیوند تاریخی، به خودی خود برای دانستن اندازه‌ی ارزش "ایران‌شناسی" برای فرهیختگان عراق، بس است. امروزه، "ایران‌شناسی" در دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های عراق، پابرجا است.
چیستی و جزئیات ایران‌شناسی در عراق
ایران‌شناسی در عراق به عنوان یکی از حوزه‌های مطالعاتی مهم در زمینه‌های فرهنگی، تاریخی، زبانی و ادبی میان دو کشور ایران و عراق برشمرده می‌شود. این حوزه به بررسی پیوندهای تاریخی، فرهنگی و تمدنی بین دو کشور می‌پردازد و نقش ارزنده‌ای در شناخت متقابل و گسترش پیوندهای دوجانبه ایفا می‌کند. از دل این دانش، تلاش‌های سیاسی برای جداسازی هویتی و فراموش‌سپاری میان‌وندهای مردم ایران و عراق، زدوده می‌شود و پیوندهای میان دو کشور، ژرفا می‌پذیرد.
سویه‌های ایران‌شناسی در عراق
پرداختن به ایران در عراق، از چند سویه، انجام می‌پذیرد:
نخست. سویه‌ی تاریخی
ایران و عراق دارای تاریخ مشترک طولانی هستند که به دوران باستان برمی‌گردد. تمدن‌های باستانی مانند سومر، بابل و آشور در منطقه‌ای که امروز عراق نامیده می‌شود، با تمدن‌های ایرانی مانند ایلام و بعدها هخامنشیان در هم‌زیستی بودند.
در دوره‌های اسلامی، شهرهای عراق مانند بغداد، کربلا و نجف، سامرا و بصره به عنوان مراکز علمی و فرهنگی مهم در جهان اسلام، نامور شدند و پیوند نزدیکی با ایران و دانشمندان ایرانی همانند شیخ صدوق و شیخ کلینی و شیخ طوسی و دیگران داشتند.
دوم. سویه‌ی زبان و ادبیات
زبان فارسی و عربی در طول تاریخ تأثیرات متقابل زیادی بر یکدیگر داشته‌اند. بسیاری از چکامه‌سرایان و نویسندگان ایرانی و عربی به ویژه در مکتب عراق، از فرهنگ و ادبیات یکدیگر هنایش پذیرفته‌اند. شاعران ایرانی همانند سعدی و حافظ در عراق شناخته‌شده هستند و نوشته‌های آنان مورد مطالعه قرار می‌گیرد. همچنین، ادبیات عربی به ویژه شعر عراقی در جنوب‌غرب ایران مورد توجه است.
سویه‌ی سوم. مذهب تشیع
عراق به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تشیع در جهان شناخته می‌شود. شهرهای مقدس شیعیان مانند کربلا و نجف برای ایرانیان از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. ایران نیز به عنوان بزرگ‌ترین مرکز شیعیان در جهان یاد می‌شود. تلاش فرهیختگان دو کشور برای شناخت یکدیگر و تقویت پیوندهای آیینی، به سویه‌ی مذهبی ایران‌شناسی می‌فرجامد. بسیاری از علمای شیعه در عراق دارای ریشه‌های ایرانی هستند و ارتباطات علمی و مذهبی بین دو کشور همواره پاینده بوده است.
سویه‌ی چهارم. فرهنگ و هنر
فرهنگ ایرانی و عراقی در بسیاری از جنبه‌ها مانند موسیقی، معماری و هنرهای دستی، همانندی زیادی دارند. برای نمونه، موسیقی مقام عربی و موسیقی سنتی ایرانی دارای شباهت‌هایی هستند. برخی از میراث فرهنگی غیرملموس خاورمیانه، به‌طور مشترک در ایران و عراق ثبت شده‌اند. میراث باستانی مهم عراق همانند ایوان مدائن، توسط ایرانیان بنا شده است و این هم‌گرایی‌های فرهنگی و فرهیختگانی، سویه‌ی فرهنگی شناخت ایران را رقم می‌زند. معماری اسلامی در عراق و ایران نیز تأثیرات متقابل داشته است، به ویژه در دوره‌های سلجوقی و صفوی.
سویه‌ی پنجم. مدنیت و اجتماع
پس از سرنگونی صدام حسین در سال ۲۰۰۳، پیوندهای سیاسی و اجتماعی ایران و عراق بهبود یافته و همکاری‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بین دو کشور افزایش پیدا کرده است. گسترش آمدوشد به پایگاه‌های مذهبی همانند مرقد مطهر امام حسین (ع)، حضرت عباس (ع) ، امام علی (ع) در عراق و مرقد علی بن موسی امام رضا(ع) در ایران، سویه‌های مدنی و اجتماعی برای شناخت دو کشور را پیش آورد و هم‌اکنون ایران‌شناسی در عراق به عنوان یک حوزه مطالعاتی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی مورد توجه قرار گرفته است.
پایگاه‌های ایران‌شناسی در عراق
دانشگاه‌ها: برخی از دانشگاه‌های عراق مانند دانشگاه بغداد و دانشگاه کوفه دارای بخش‌هایی برای مطالعه زبان و ادبیات فارسی و تاریخ ایران هستند.
مراکز تحقیقاتی: مراکز تحقیقاتی و فرهنگی در عراق به مطالعه روابط تاریخی و فرهنگی بین ایران و عراق می‌پردازند.
کتابخانه‌ها و موزه‌ها: کتابخانه‌ها و موزه‌های عراق دارای منابع ارزشمندی درباره تاریخ و فرهنگ ایران هستند.
تا کنون اقدام مشترکی از سوی مدیران هنری دو کشور برای ساخت آثار باستانی دوران اتحاد ایران و عراق همانند بازه‌ی تاریخی اشکانیان یا ساسانیان یا هخامنشیان انجام نپذیرفته است.
ایران‌شناسی در دانشگاه‌های عراق
دانشگاه بغداد، مهم‌ترین مرکز ایران‌شناسی آکادمیک به شمار می رود. این دانشگاه طی انعقاد تفاهم‌نامه‌هایی با دانشگاه های معتبر ایران، درصدد تأسیس پژوهشگاه ایران‌شناسی در دانشگاه بغداد برخواهد آمد.[1]
این دانشگاه، ده‌ها عنوان کتاب با موضوعیت ویژه‌ی «شناخت ایران» یا «پرداختن به ایران» را چاپ کرده است.[2]
دانشگاه بصره، طی برگزاری دوره‌های تحصیلی آموزش زبان و ادبیات فارسی، با محوریت بخشی به ایران به عنوان سردمدار زبان فارسی، بخشی از آموزه‌های تاریخی و اقلیمی مربوط به ایران را در قالب واحدهای درسی، ارائه کرده است.[3] این دانشگاه یک کمیته ویژه تحت عنوان: مرکز آموزش‌های ایران‌شناسی تأسیس نموده است.[4]
دانشگاه کوفه نیز روند تدریسی دانشگاه بصره در ایران‌شناسی را پیش برده است.[5] این دانشگاه، به صورت مستمر، همایش‌هایی در راستای ایران‌شناسی و گسترش پیوندهای ایران و عراق برگزار می‌کند.[6]
ایران‌شناسان مهم عراق
در عراق، ایران‌شناسان مهمی وجود داشته‌اند. دکتر عبد الجبار الناجی الیاسری، از ایران‌شناسان عراق است. وی متولد بصره و رئیس پیشین واحد پژوهش‌های تاریخی دانشگاه بصره و عضو اتحادیه جهانی تاریخ‌نویسان عرب است.[7] او چندین نوشته‌ی مهم درباره شناخت ایران به رشته تحریر درآورده است.
استاد حيدر عبدالواحد ناصر الزواده الحميداوی، از اساتید ایران‌شناسی در دانشگاه‌های بغداد و بصره است و ضمن همکاری در کمیته‌های تخصصی و عمومی ایران‌شناسی، دارای آثار ارزنده‌ای درباره شناخت کشور ایران است. وی نگارنده کتاب: «العلاقات الايرانية - التركية في عهد رضا شاه بهلوي» است.[8]
استاد مورخ علی الوردی، از تاریخ‌نویسان تاریخ معاصر عراق و از ایران‌شناسان برجسته قرن بیستم در عراق است. او نویسنده‌ی کتاب: تاریخ العراق الحدیث است. وی کتاب: «هکذا قتلوا قرة العين» را نوشت که به بازخوانی تاریخ آیین بابیت در ایران تا بررسی ماجرای کشته شدن طاهره قرة‌العین می‌پردازد.[9]
دکتر علی المؤمن نیز از ایران‌شناسان معاصر کشور عراق است. وی که از اندیشمندان حزب الدعوه و نزدیکان به شخصیت‌های برجسته‌ی این جریان نظیر سید محمدباقر حکیم است، آثار مهمی درباره شناخت ایران با محوریت نظام جمهوری اسلامی دارد. وی نگارنده کتاب: «القانون الدستوري والنظام السياسي في إيران» است و مدتی را به سبب کوچ اجباری از سوی بعث، در ایران گذرانده است.[10]
منابع و آثار ایران‌شناسی در عراق
آثار متنوعی درباره شناخت ایران در عراق نگاشته شده است که به فراخور دیدگاه‌های نویسندگان و جبر زمانی، دستخوش تغییرات ماهوی شده است. آثاری که دیدگاه سلبی نسبت به ایران داشته و به نوعی ایران‌ستیز است و توسط دانشگاه بغداد در دوران حزب بعث، چاپ و منتشر شده است، به قرار زیر است:
الاحواز قطر عربي سليب ( نوشته: الجبهة الشعبية لتحرير الاحواز)؛ الاحواز ارض عربية سليبة (د.ابراهيم خلف – دار الحرية)؛ النزاع الاماراتي الايراني حول الجزر الثلاث ( عبدالرزاق الطاثي - مركز الدراسات الاقليمية) و آثار گوناگون دیگر.
و آثاری که به‌صورت آزاد، مباحث مربوط به ایران را در معرض مطالعه و شناخت قرار داده و توسط دانشگاه بغداد چاپ و منتشر شده است:
العلاقات العربية الايرانية ( مجموعة باحثين - مركز دراسات الوحدة العربية) ؛ ايران و النظام الجديد ( کمال عبدالله الحديثي) ؛ ايران دراسة عن الثورة والدولة ( دکتر وليد عبد الناصر)؛ موسوعة الحركات الاسلامية فى الوطن العربى وايران وتركيا ( دکتر احمد الموصلي)؛ استهداف ايران ( سکوت ريتر)؛ العلاقات الايرانية الاوربية ( سهيلة عبدالأنيس)؛ اضواءعلى الحرب العراقية –الايرانية ( صباح سلمان – به سفارش وزارت فرهنگ عراق)؛ المدارس اليهودية والايرانية في العراق ( فاضل البراک)؛ الغاء الاتفاقية العراقية –الايرانية لعام ١٩٧٥ ( دکتر جابر إبراهیم)؛ الحرب العراقية-الايرانية ( مجموة باحثين)؛ ايران من الداخل ( فهمي هويدي)؛ الحرس الثوري الايراني( کنيث کاترمن)؛ البرنامج النووي الايراني ( مجموعة باحثين) و آثار متعدد دیگر. وجه مشترک بخش گسترده‌تر آثار، نگاه نه‌چندان مطلوب به ایران در سپهر سیاسی آکنده از تعارض منافع میان ایران و عراق است.
آثاری که در زمینه‌ی تدریس ایران‌شناسی به‌صورت آکادمیک، مورد مراجعه قرار می‌گیرد به قرار زیر است:
کتاب دراسات إيرانية ( مجموعة بحوث مختارة )، نوشته عبد الجبار ناجی الیاسری و ودیع میخاییل.
کتاب مصادر التسلح الإيراني – دراسة وثائقية؛ نوشته عبد الجبار ناجی الیاسری و خليل علی مراد.[11]
کتاب The Sacred Republic: Power and Institutions in Iran نوشته مهران کامروا نیز منبع تخصصی شناخت ایران برای دانشجویان عربی به‌شمار می‌رود.[12]
دانشگاه بصره، در یک دوره چند ساله، جریده‌ای با عنوان: « مجلة دراسات إيرانية » (مجله‌ی ایران‌شناسی) چاپ و منتشر نموده و مجموعه‌ی مقالات و معلومات مربوط به ایران‌شناسی را گردآوری و منتشر نمود.[13]
همچنین استاد حیدر زواده الحمیداوی، مقالات تخصصی مهمی درباره شناخت ایران تحریر نموده است که به شرح ذیل است:
1 - الصراع على الجزر الثلاث واثره على العلاقات الايرانية - الاماراتية 1991 - 2001 / مجلة دراسات ايرانية / طبع و نشر در مركز الدراسات الايرانية /دانشگاه بصره
2 - العلاقات الايرانية - الالمانية 1979 - 2005 / مجلة دراسات ايرانية / مركز الدراسات الايرانية .
3 - العلاقات الايرانية - الصينية / مجلة دراسات ايرانية / مركز الدراسات الايرانية .
4 - الموقف البريطاني من الصراع الايراني - الافغاني حول مقاطعتي هرات وسيستان / مجلة دراسات انسانية / طبع و نشر در دانشکده التربية للعلوم الانسانية / دانشگاه بصره .
5 - مصالح بريطانيا الاقتصادية في ايران في عهد رضا شاه بهلوي / مجلة دراسات ايرانية / طبع و نشر در مركز الدراسات الايرانية /دانشگاه بصره
6 - مصالح روسيا السوفيتية الاقتصادية في ايران في عهد رضا شاه بهلوي / مجلة الخليج العربي / سلسلة بحوث الخليج /دانشگاه بصره.
7 - المصالح الامريكية الاقتصادية في ايران في عهد رضا شاهد بهلوي 1925 - 1941 / مجلة دراسات تاريخية / طبع و نشر در دانشکاه تربیت دختران /دانشگاه بصره.[14]
بنیاد ایران‌شناسی و ارتباط با دانشگاه‌های عراق
بنیاد ایران‌شناسی واقع در کشور ایران، در تلاش است تا جنبشی پاینده برای شناخت بهتر ایران رقم زند. این بنیاد به تأسیس مرحوم دکتر حسن حبیبی، با محوریت‌بخشی با جامعه عربی، همانند عراق، درصدد است تا آموزه‌ها و دانسته‌های لازم درباره کشور ایران را فراتر از سیاسی‌کاری‌های متداول و غرض‌ورزی‌های بازمانده از قرن بیستم، در اختیار مخاطبان عرب‌زبان قرار دهد. این بنیاد با عنوان: «مؤسسة الدراسات الإيرانية» در فضای عربی شناخته می‌شود.[15] این بنیاد، یک رشته تخصصی ایران‌شناسی را پشتیبانی می‌کند که تا سطح اعطای مدرک دکتری، پیش می‌رود.[16] این بنیاد، هم در دانشگاه بصره و هم در دانشگاه سلیمانیه، شعبه‌ی ایران‌شناسی تأسیس کرده است.[17]
[1] وبگاه: دانشگاه بغداد؛ بخش مشاريع مشترکة؛ قابل دسترسی در:
https://uobaghdad.edu.iq/?page_id=23830
[2] وبگاه دانشگاه بغداد؛ جدول الكتب العربية في مكتبة مركزالدراسات الدولية لسنة ٢٠١١ – قابل دسترسی در:
https://cis.uobaghdad.edu.iq/?p=19
[3] وبگاه: دانشگاه بصره، قابل دسترسی در:
https://art.uobasrah.edu.iq/news/17821
[4] وبگاه دانشگاه بصره؛ معرفی‌نامه استاد حیدر زواده؛ قابل دسترسی در:
https://faculty.uobasrah.edu.iq/faculty/457/details
[5] وبگاه: دانشگاه بصره – بخش: کلية اللغات؛ قابل دسترسی در:
https://languages.uokufa.edu.iq/archives/18947
[6] وبگاه دانشگاه کوفه، كلية اللغات في جامعة الكوفة تعقد ورشة عمل بعنوان “اللهجة البدراوية إحدى اللهجات الإيرانية” قابل دسترسی در:
https://languages.uokufa.edu.iq/archives/16858
[7] وبگاه دار الرسول؛ قابل دسترسی در:
https://daralrasul.com/members_in.php?thread_members=MjI3
[8] وبگاه دانشگاه بصره؛ قابل دسترسی در:
https://uobasrah.edu.iq/research/sciresearch/36871
[9] مقاله: هکذا قتلوا قرة العين؛ قابل دسترسی در:
https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D9%83%D8%B0%D8%A7_%D9%82%D8%AA%D9%84%D9%88%D8%A7_%D9%82%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%8A%D9%86
[10] مقاله: علی المومن باحث عراقی؛ قابل دسترسی در:
https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D9%85%D9%86_(%D8%A8%D8%A7%D8%AD%D8%AB_%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%D9%8A)
[11] د. عبدالجبار ناجی الیاسری؛ قابل دسترسی در:
https://daralrasul.com/members_in.php?thread_members=MjI3
[12] مقاله: وحدة الدراسات الإيرانية؛ قابل دسترسی در:
https://www.dohainstitute.org/ar/ProgramsAndProjects/Pages/programDetailedpage.aspx?PageId=10
[13] وبگاه: معرفة؛ مجلة دراسات إيرانية؛ قابل دسترسی در:
https://search.emarefa.net/ar/detail/BIM-112640-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%A9-%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%AA-%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9
[14] وبگاه: دانشگاه بصره. قابل دسترسی در:
https://faculty.uobasrah.edu.iq/faculty/457/details
[15] وبگاه بنیاد ایران‌شناسی؛ قابل دسترسی در:
https://ar.iranology.ir/#
[16] وبگاه بنیاد ایران شناسی قابل دسترسی در:
https://ar.iranology.ir/Amoozesh.aspx
[17] بنیاد ایران شناسی؛ مراكز و مؤسسات خارجی فعال در حوزه ایران‌شناسی؛ قابل دسترسی در:
https://information.iranology.ir/Moassesat_EF.aspx