فرهنگ ها و اصطلاحنامه های دو زبانه زبان فارسی و زبان روسی

در گستره تعاملات زبانی و فرهنگی میان ایران و روسیه، لغت‌نامه‌های دوزبانه فارسی–روسی جایگاهی بنیادین دارند. این منابع نه‌تنها ابزارهایی برای ترجمه و آموزش زبان‌اند، بلکه در بسترهای گسترده‌تری چون مطالعات تطبیقی، ایران‌شناسی، زبان‌شناسی مقابله‌ای، و دیپلماسی فرهنگی ایفای نقش می‌کنند. تاریخچه این لغت‌نامه‌ها نشان می‌دهد که از نیمه دوم قرن بیستم، تلاش‌هایی نظام‌مند برای تدوین منابع واژگانی میان دو زبان آغاز شده و در دهه‌های اخیر، با گسترش فناوری‌های دیجیتال و افزایش همکاری‌های علمی، این روند وارد مرحله‌ای نوین شده است. مدخل حاضر باهدف بررسی تحلیلی و مستند مهم‌ترین لغت‌نامه‌های فارسی–روسی، به معرفی پروژه‌های شاخص، دسته‌بندی منابع موجود، تحلیل ساختار زبانی و اصطلاح‌نگاری، و بررسی چالش‌ها و چشم‌اندازهای آینده می‌پردازد.

تاریخچه لغت‌نامه نگاری فارسی–روسی

فرهنگ لغت فارسی–روسی، گ. آ. وسکانیان، قابل بازیابی از https://gelikon-shop.com/ru/slovari/24311-persidsko-russkij-slovar.html

تدوین لغت‌نامه‌های فارسی–روسی، به‌عنوان یکی از شاخه‌های تخصصی در زبان‌شناسی کاربردی و مطالعات ترجمه، از دهه‌های پایانی قرن بیستم آغاز شد. نخستین آثار در این حوزه، عمدتاً با رویکرد آموزشی و فرهنگی، توسط پژوهشگران روسی و ایران‌شناسان برجسته تدوین شدند. از جمله این آثار می‌توان به فرهنگ روسی–فارسی اثر گرانت آوانسوویچ وسکانیان اشاره کرد که در دهه ۱۹۸۰ میلادی توسط انتشارات آکادمیک «ناوکا» در مسکو منتشر شد. این فرهنگ، با تمرکز بر واژگان عمومی و ترکیبات رایج، در آموزش زبان فارسی به روس‌زبانان و ترجمه متون روزمره نقش مؤثری داشت.

در ادامه، فرهنگ فارسی–روسی تألیف مشترک یوری روبینچیک، نوری عثمانوف(Магомед-Нури Османович Османов) و جهانگیر دری، در قالب دو جلد و بیش از ۱۶۰۰ صفحه، توسط انتشارات پرسکا منتشر شد. این اثر، با بهره‌گیری از منابع ادبی و فرهنگی، گامی مهم در توسعه واژگان فارسی برای مخاطب روسی بود.

فرهنگ‌نامه فارسی‌ـروسی (۲ جلدی)، روبینچیک، عثمانوف، دری، پرسکا، قابل بازیابی ازhttps://bookshopbg.com/products/details.php?prodID=9707

در همین دوره، لغت‌نامه‌های تخصصی‌تری نیز در حوزه‌های فنی، حقوقی، سیاسی و دینی تدوین شدند که نیازهای مترجمان حرفه‌ای و پژوهشگران را پاسخ می‌دادند. این روند تا دهه ۱۳۹۰ خورشیدی ادامه یافت و زمینه را برای ورود به مرحله دیجیتال‌سازی فراهم ساخت. استانداردسازی واژگان، تطبیق ساختارهای نحوی و معنایی، و توجه به تفاوت‌های فرهنگی در ترجمه، از جمله دغدغه‌های اصلی در تدوین این منابع بوده‌اند.

پروژه ایوانف و تحول دیجیتال در لغت‌نامه نگاری فارسی–روسی

رونمایی از نخستین نسخه دیجیتال آکادمیک لغت‌نامه بزرگ فارسی به روسی در دی‌ماه ۱۴۰۲ (دسامبر ۲۰۲۳)، نقطه عطفی در تاریخ لغت‌نامه نگاری دوزبانه میان ایران و روسیه محسوب می‌شود. این پروژه که با همکاری رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در روسیه، دانشگاه تحقیقات ملی روسیه، و گروهی از دانشجویان رشته‌های زبان‌شناسی، ایران‌شناسی، زبان و ادبیات فارسی و فناوری اطلاعات انجام شد، توانست نسخه‌ای ساختاریافته، نشانه‌گذاری شده و قابل جست‌وجو از لغت‌نامه ایوانف را در دسترس عموم قرار دهد.

نسخه دیجیتال این لغت‌نامه که در نشانی اینترنتی https://iranic.space/dict قابل‌دسترسی است، شامل تمامی واژه‌های سه جلد از اثر پروفسور ولادیمیر ایوانف(Владимир Борисович Иванов) است. جلد نخست آن به طور کامل تصحیح و ویرایش شده و فرایند بازبینی سایر جلدها نیز در جریان است. این پروژه تحت نظارت علمی مستقیم پروفسور ایوانف، رئیس گروه زبان‌شناسی دانشگاه دولتی روسیه، و با مدیریت یوری ماکاروف(Юрий Юрьевич Макаров)، پژوهشگر فرهنگستان علوم روسیه و دیمیتری نووکشانوف(Дмитрий Андреевич Новокшанов)، دانشجوی زبان‌شناسی مدرسه عالی اقتصاد اجرا شده است. از منظر ساختاری، این نسخه دیجیتال چند ویژگی ممتاز دارد:

• نشانه‌گذاری دقیق واژگان و اصطلاحات باقابلیت جست‌وجوی پیشرفته؛
• استانداردسازی مدخل‌ها بر اساس اصول زبان‌شناسی مقابله‌ای؛
• امکان پیونددهی میان واژگان هم‌ریشه یا هم‌معنا؛
• دسترسی آزاد و رایگان برای پژوهشگران، مترجمان و زبان‌آموزان.

این تحول، نه‌تنها تجربه کاربری را بهبود بخشیده، بلکه امکان تحلیل‌های آماری، استخراج داده‌های واژگانی، و توسعه ابزارهای هوشمند ترجمه را نیز فراهم کرده است. ازاین‌رو، پروژه ایوانف را می‌توان آغازگر مرحله‌ای نوین در لغت‌نامه نگاری فارسی–روسی دانست که به‌واسطه آن، منابع سنتی وارد فضای تعامل‌پذیر دیجیتال شده‌اند.

دسته‌بندی تحلیلی لغت‌نامه‌های فارسی–روسی

لغت‌نامه‌های فارسی–روسی را می‌توان بر اساس هدف تدوین، نوع واژگان، و مخاطب هدف به چهار دسته اصلی تقسیم کرد: آکادمیک و دانشگاهی، آموزشی، تخصصی، و موضوعی. این دسته‌بندی نه‌تنها به فهم بهتر ساختار و کارکرد این منابع کمک می‌کند، بلکه امکان تحلیل تطبیقی و ارزیابی کیفیت علمی آنها را نیز فراهم می‌سازد.

1. لغت‌نامه‌های آکادمیک و دانشگاهی

این دسته شامل آثاری است که باهدف پژوهش‌های زبان‌شناسی، ترجمه تخصصی، و آموزش دانشگاهی تدوین شده‌اند. ویژگی‌های اصلی آنها عبارت‌اند از: جامعیت واژگانی، دقت در نشانه‌گذاری، و ارجاع به منابع ادبی و علمی. نمونه‌های شاخص لغت نامه های دانشگاهی به شرح زیر است:

• لغت‌نامه بزرگ فارسی به روسی اثر ولادیمیر ایوانف (نسخه چاپی و دیجیتال)؛
• فرهنگ فارسی به روسی (دوجلدی) اثر روبینچیک، عثمانوف و دری؛
• فرهنگ روسی–فارسی اثر گرانت وسکانیان، انتشارات نائوکا.

2.لغت‌نامه‌های آموزشی

این آثار برای زبان‌آموزان فارسی‌زبان یا روس زبان طراحی شده‌اند و معمولاً شامل واژگان پایه، مثال‌های کاربردی، و نکات دستوری هستند. هدف اصلی آنها تسهیل یادگیری زبان و ارتقای مهارت‌های ترجمه ابتدایی است. نمونه های شاخص لغت نامه های آموزشی به شرح زیر است:

• فرهنگ آموزشی روسی به فارسی اثر سوفیا کلیفسُوا، نشر جاودان خرد؛
• فرهنگ فارسی به روسی: فرهنگ درسی برای فارسی‌زبانان زیر نظر م. ی. رادویلسکی؛
• فرهنگ موضوعی فارسی–روسی و روسی–فارسی اثر مهناز صدری.

3.لغت‌نامه‌های تخصصی

این گروه شامل منابعی است که برای ترجمه متون تخصصی در حوزه‌هایی چون حقوق، سیاست، نیروگاه، علوم اجتماعی و دینی تدوین شده‌اند. واژگان این آثار اغلب اصطلاح محور، فنی و با ساختار دقیق هستند. نمونه های شاخص لغت نامه های تخصصی به شرح زیر است:

• فرهنگ اصطلاحات حقوقی روسی–فارسی، انتشارات دانشیار؛
• فرهنگ اصطلاحات نیروگاهی روسی–فارسی و فارسی–روسی اثر احمد سیاروفولادیمیر و حکیم‌جان طالباکوف؛
• فرهنگ واژه‌ها و اصطلاح‌های علوم سیاسی و روابط بین‌الملل اثر ناهید عبدالتاجدینی، جهاد دانشگاهی.

4.لغت‌نامه‌های موضوعی و فرهنگی

این دسته شامل منابعی است که بر واژگان خاص، ضرب‌المثل‌ها، کلمات متشابه، و مفردات دینی تمرکز دارند. این آثار برای مطالعات فرهنگی، تطبیقی و آموزش غیررسمی مناسب‌اند. نمونه های شاخص لغت نامه های موضوعی و فرهنگی به شرح زیر است:

• فرهنگ امثال‌وحکم روسی–فارسی اثر صفرعلی فرسادمنش و لودمیلا یژووا؛
• فرهنگ دوجلدی کلمات متشابه فارسی به روسی اثر مستوره احمدوا، دانشگاه فدرال کازان؛
• فرهنگ واژگان اسلامی فارسی–روسی اثر حسین غلامی.

تحلیل ساختاری و زبانی لغت‌نامه‌های فارسی–روسی

لغت‌نامه‌های دوزبانه فارسی–روسی، به‌ویژه در نسخه‌های آکادمیک و تخصصی، از منظر ساختار واژگانی، نشانه‌گذاری معنایی، و رویکرد اصطلاح‌نگاری، واجد ویژگی‌هایی‌اند که آنها را از لغت‌نامه‌های عمومی متمایز می‌سازد. بررسی این ویژگی‌ها، نه‌تنها در فهم نحوه تدوین و سازماندهی مدخل‌ها مؤثر است، بلکه در تحلیل زبان‌شناسی مقابله‌ای و ترجمه نیز کاربرد دارد.

ساختار مدخل‌ها

در اغلب لغت‌نامه‌های فارسی–روسی، مدخل‌ها به‌صورت خطی و تک‌زبانه آغاز می‌شوند و سپس معادل‌های روسی، مثال‌های کاربردی، و گاه توضیحات نحوی یا معنایی ارائه می‌گردد. در نسخه‌های پیشرفته‌تر مانند لغت‌نامه ایوانف، ساختار مدخل‌ها شامل موارد زیر است:

• واژه پایه فارسی؛
• تلفظ آوانگاری (در برخی نسخه‌ها)؛
• معادل‌های روسی با تفکیک معنایی؛
• مثال‌های کاربردی در جمله؛
• نشانه‌گذاری نحوی (اسم، فعل، صفت و...)؛
• ارجاع به واژگان هم‌ریشه یا مترادف.

این ساختار، امکان جست‌وجوی دقیق‌تر و تحلیل معنایی را فراهم می‌سازد.

نشانه‌گذاری معنایی و نحوی

یکی از نقاط قوت لغت‌نامه‌های آکادمیک، استفاده از نشانه‌گذاری دقیق برای تفکیک معانی چندگانه، کاربردهای اصطلاحی، و تفاوت‌های نحوی است. در نسخه دیجیتال ایوانف، این نشانه‌گذاری با استفاده از کدهای رنگی، نمادهای نحوی، و دسته‌بندی‌های معنایی انجام شده است که تجربه کاربری را ارتقا می‌دهد. در مقابل، برخی لغت‌نامه‌های آموزشی یا عمومی فاقد این سطح از نشانه‌گذاری‌اند و بیشتر بر ترجمه مستقیم واژه‌ها تمرکز دارند، که برای زبان‌آموزان مبتدی مناسب است اما برای ترجمه تخصصی محدودکننده است.

رویکرد اصطلاح‌نگاری

در لغت‌نامه‌های تخصصی، به‌ویژه در حوزه‌های حقوقی، فنی و سیاسی، اصطلاح‌نگاری اهمیت ویژه‌ای دارد. این منابع نه‌تنها واژه‌ها را ترجمه می‌کنند، بلکه معادل‌های دقیق اصطلاحات، ترکیبات رایج، و حتی ضرب‌المثل‌های تخصصی را نیز ارائه می‌دهند. برای مثال، فرهنگ اصطلاحات نیروگاهی روسی–فارسی شامل بیش از ۱۰ هزار اصطلاح فنی با توضیحات کاربردی است. در برخی آثار مانند فرهنگ امثال‌وحکم روسی–فارسی، اصطلاح‌نگاری فرهنگی نیز دیده می‌شود که تلاش دارد معادل‌های معنایی و سبکی ضرب‌المثل‌ها را در زبان مقصد بازآفرینی کند.

چالش‌های زبانی و ترجمه‌ای

از جمله چالش‌های ساختاری در تدوین این لغت‌نامه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تفاوت‌های نحوی میان فارسی و روسی (مانند ترتیب واژه‌ها، جنسیت، حالت‌های صرفی)؛
• نبود معادل دقیق برای برخی واژگان فرهنگی یا دینی؛
• پیچیدگی در ترجمه واژه‌های چندمعنایی یا اصطلاحات مرکب؛
• نیاز به استانداردسازی واژگان در حوزه‌های تخصصی.

این چالش‌ها، ضرورت همکاری میان زبان‌شناسان، مترجمان، و متخصصان حوزه‌های مختلف را در تدوین لغت‌نامه‌های دقیق و کاربردی نشان می‌دهد.

چالش‌ها و چشم‌انداز آینده لغت‌نامه نگاری فارسی–روسی

باوجود پیشرفت‌های چشمگیر در تدوین و دیجیتال‌سازی لغت‌نامه‌های فارسی–روسی، این حوزه همچنان با چالش‌هایی ساختاری، زبانی، نهادی و فناورانه مواجه است. درعین‌حال، فرصت‌های نوینی نیز برای توسعه منابع واژگانی، ارتقاء کیفیت ترجمه، و تعاملات علمی میان ایران و روسیه پدید آمده است.

چالش‌های ساختاری و زبانی

• فقدان استاندارد واحد در تدوین مدخل‌ها: بسیاری ازلغت‌نامه‌ها از الگوهای متفاوتی برای نشانه‌گذاری، ترتیب معنایی، و ساختار نحوی استفاده می‌کنند که موجب ناهماهنگی در ترجمه و آموزش می‌شود؛
• تفاوت‌های نحوی و صرفی میان فارسی و روسی: زبان روسی دارای نظام صرفی پیچیده و جنسیت‌محور است، در حالی که فارسی فاقد این ویژگی‌هاست. این تفاوت‌ها در ترجمه واژگان و اصطلاحات، به‌ویژه در حوزه‌های تخصصی، چالش‌برانگیز است؛
• نبود معادل‌های دقیق برای مفاهیم فرهنگی و دینی: واژگان مرتبط با مفاهیم اسلامی، عرفانی یا ادبیات کلاسیک فارسی، گاه فاقد معادل مستقیم در روسی‌اند و نیاز به بازآفرینی معنایی دارند.

چالش‌های نهادی و پژوهشی

• پراکندگی منابع و نبود پایگاه جامع: لغت‌نامه‌های فارسی–روسی در قالب‌های مختلف چاپی، دیجیتال، آموزشی و تخصصی منتشر شده‌اند، اما پایگاه جامعی برای گردآوری، طبقه‌بندی و ارزیابی آنها وجود ندارد؛
• کمبود پژوهش‌های تطبیقی و نقد علمی: بسیاری از آثار موجود فاقد تحلیل‌های زبان‌شناسی مقابله‌ای یا نقد ساختاری‌اند و بیشتر به ترجمه واژگان بسنده کرده‌اند؛
• فاصله میان تولید دانشگاهی و نیازهای کاربردی: برخی لغت‌نامه‌ها با رویکرد صرفاً آکادمیک تدوین شده‌اند و از نیازهای مترجمان حرفه‌ای، زبان‌آموزان یا کاربران عمومی فاصله دارند.

چشم‌انداز آینده و پیشنهادها

باتوجه‌به ظرفیت‌های علمی و فناورانه موجود، می‌توان چشم‌اندازهای زیر را برای توسعه لغت‌نامه‌نگاری فارسی–روسی ترسیم کرد:

• ایجاد پایگاه جامع چندزبانه برای گردآوری، طبقه‌بندی و ارزیابی لغت‌نامه‌ها با قابلیت جست‌وجوی پیشرفته، تحلیل آماری و پیونددهی معنایی؛
• توسعه لغت‌نامه‌های هوشمند با بهره‌گیری از فناوری‌های هوش مصنوعی، یادگیری ماشینی و پردازش زبان طبیعی برای ترجمه خودکار، پیشنهاد معادل، و تحلیل نحوی؛
• استانداردسازی ساختار مدخل‌ها بر اساس اصول زبان‌شناسی مقابله‌ای و تدوین راهنمای مشترک برای مؤلفان و ناشران؛
• تولید منابع تخصصی در حوزه‌های نوظهور مانند علوم داده، محیط زیست، مطالعات بین‌فرهنگی، و فلسفه تطبیقی؛
• تقویت همکاری‌های علمی میان دانشگاه‌های ایران و روسیه برای تدوین لغت‌نامه‌های مشترک، برگزاری کارگاه‌های اصطلاح‌نگاری، و تربیت مترجمان تخصصی.

نیز نگاه کنید به

زبان و ادبیات روسی؛ زبان روسی؛ خدمات و فعالیت های نمایندگی فرهنگی ج.ا. ایران در روسیه در زمینه زبان فارسی؛ واژه‌های فارسی در زبان روسی

نویسنده مقاله

الهه کریمی ریابی

بازنویسی نرگس شکوری