محرم در فرهنگ بنگلادش
با عنایت به اسلامی بودن کشور، فرهنگ مردم بنگلادش فرهنگی است که در آن تاریخ، سنتها، عقاید، اندیشهها، سلیقهها و باورهای جمع شده تحتتاثیر ارزشهای اسلامی است. از این رو، از روزی که نور اسلام برای اولین بر این سرزمین تابید، اهمیت ماه محرم و روز عاشورا نیز در فرهنگ جمعی مردم این سرزمین جاری شد.
قبل از اینکه ایام روزه ماه مبارک رمضان واجب شود، رسول مکرم (ص) خود روزههای عاشورا را میگرفت و طبق دستور، اصحاب گرامی نیز این روزها را روزه میگرفتند. در ماه شعبان سال دوم هجری قمری حکم روزه برای ماه مبارک رمضان نازل شد. پیامبر گرامی اسلام (ص) در کنار گرفتن روزه در ماه مبارک رمضان، روز عاشورا در ماه محرم را نیز روزه میگرفتند. بنابراین به تبعیت از این سنت، از بدو تبلیغات اسلام در سرزمین بنگلادش، آنهایی که به اسلام گرویدند، سعی کردند تا روز عاشورا را روزه بگیرند؛ که این سنت هنوز ادامه دارد.
مراسم عمومی دیگر این روز، سخنرانی و وعظ و خطابه واعظین مذهبی در اجتماعات عمومی پیرامون این رخداد عظیم تاریخی است. آنها همچنین نقل میکنند که قیامت در روز عاشورا برپا خواهد شد. این سخنرانیها در اذهان مردم اثر مثبتی میگذارد.
به طور تخمینی پس از گذشت هفتاد سال از ظهور اسلام، در روز دهم محرم سال 61 هجری مطابق با سال 680 میلادی حضرت امام حسین علیه السلام در دشت کربلا به مرتبه شهادت رسید. حادثه کربلا در بین مسلمانان بنگلادش، الهامی را به وجود آورد که در مبارزه برای اقامه حق و عدالت در صورتی که نیاز باشد باید جان را فدا کرد. در پی تاثیرگذاری در شیعیان و تحت تاثیر قرار گرفتن مردم بنگلادش، مراسم مخصوص برگزاری روز عاشورا به وجود آمد. از جمله راهپیمایی تعزیه و تاسیس امام باره (حسینیه) بود که هنوز هم رواج دارد و اینها تاثیرات مذهب تشیع را در بنگلادش نشان میدهد.
در سال 1609 میلادی شهر داکا تبدیل به مرکز استان بنگال ( حکومت مغول در شبه قاره هند ) شد و به نام شهر «جهانگیر نگر» (شهر جهانگیر) مشهور شد. جهانگیر نگر از بدو تاسیس تحت تاثیر عقاید تشیع قرار گرفت و با برگزاری مراسم عاشورا این تاثیر بیشتر نمایان شد.
شایان ذکر است که در سراسر شبه قاره هند به جز دکن هند (جنوب هند) فقط در شهر داکا قدیمی ترین امام باره به نام «حسینیه دالان» وجود دارد که معماری آن متاثر از سنت فرهنگی بنگلادش است. امام باره دیگری را نیز حاجی محمد محسن معروف به «قهرمان بذل و بخشش» در محلی بنام مورالی، تابع شهرستان جیسور ( واقع در غرب بنگلادش ) تاسیس کرد که هنوز باقی مانده است.همچنین در منطقه خارکی، تابع شهرستان جیسور، محلی وجود دارد که به «کربلا» معروف است. در منطقه عظیم پور (واقع در قسمت غربی) شهر داکا نیز جایی به نام کربلایی وجود دارد.
از آغاز پیدایش اسلام در سرزمین بنگلادش تا به امروز، اسامی تعداد بیشماری از کودکان را به نام مبارک حضرت امام حسین علیه السلام مزین می کنند. پدران و مادران اسامی فرزندان خود را طوری تعیین کردهاند که اسم حضرت امام حسین علیه السلام در ترکیب اسمها وجود داشته باشد، مانند: علاالدین حسین شاه، شهادت حسین، سجاد حسین، حسین علی، منیر حسین، انور حسین، ذاکر حسین، ارشاد حسین، مشرف حسین، ابوالحسین، فدا حسین و .... حتی به نام پسران حضرت امام حسین (ع)، اسم بسیاری از کودکان مزین به نامهایی از این قرار است: زینالعابدین، علی اصغر، علی اکبر و .... اسمهای سکینه، زینب و فاطمه نیز به مناسبت رخداد کربلا برای دختران انتخاب میشود. واقعه غمانگیز کربلا و روز عاشورا و نیز شهادت حضرت امام حسین (ع) و اصحاب و یارانش در ذهن و اندیشه مردم مسلمان بنگلادش متجلی است و بخشی از باورهای مردمی و به معنایی فرهنگ دینی بنگلادش را تشکیل داده است. همین عوامل است که نشان دهنده سیمای واقعی فرهنگ بنگلادش است.
به مناسبت واقعه کربلا تصورات زیادی نیز در میان مردم وجود دارد که بخشی از اجزای فرهنگ این کشور را تشکیل میدهد. مثلا اگر در موقع غروب در آسمان ابر قرمز دیده شود، مردم تصور میکنند که آن ابر از خون شهدای کربلا به وجود آمده است. گرچه ایــن تصور اساس ندارد، اما آن خاطره شهادت کربلا را در اذهان مردم عامه و روستانشین زنده میسازد. در بسیاری از خانوادههای مسلمان بنگلادش قسمتی از گوشت قربانی عیدالاضحی را با روش خاصی تا روز عاشورا نگه می دارند و در آن روز میخوردند.
در ادبیات بنگالی کتابهایی تحت عنوان «جنگنامه» به رشته تحریر در آمده است. این کتابها به صورت منظوم نوشته شدهاند و نوعی اشعار طولانی هستند که در اصطلاح محلی «پونتی» گفته میشود. نیـــز ادبیات مرثیه، جاری، قصیده، غزل و ... در زبان بنگالی رشد پیدا کردهاند و این آثار مردم بنگال را با حادثه کربلا مانوس میکنند. نوحهای است که با این جملات آغاز شده است: «ای شمر! خنجرت را آهسته بر گلویم بزن تا بتوانم ناله زینالعابدین را بشنوم». این نوحه در بین مردم روستایی بنگال، در همه خانوادهها شهرت پیدا کرده است. هر کس این نوحه را میشنود اشک در چشمانش جاری میشود.
در مورد رخداد غم انگیز کربلا کتابهای زیادی به نظم و نثر به زبان بنگالی نوشته شده است . در قرن هفدهم شاعر بنگالی شاغریب الله کتابی با عنوان جنگنامه بزرگ صحیح را نوشت. در این کتاب منظره شهادت حضرت امام حسین علیه السلام منعکس شده است؛ به ویژه منظره جدا سازی سر مبارک آن حضرت توسط شمر، وقتی که بر سینه مبارک آن حضرت نشست و سر امام را جدا ساخت و از جمله عرش، لوح و قلم، بهشت و دوزخ و ... شروع به نالیدن کردند و آسمان و زمین وحتی کوهها و باغها و دشت کربلا ناله کردند، خورشید و ماه همه سیاه شدند و جانوران بر این حادثه نالیدند.
در قرن هفدهم با همین مضمون شاعر دیگری به نام محمد خان کتابی منظوم با عنوان مقتل حسین(ع) نوشت که توجه همگان را جلب کرد.
در سالهای مختلف کتابهای دیگری نیز با عنوان جنگنامه (در مورد حادثه کربلا) نوشته شد. در آثار قرن نوزدهم، در نوشته های مربوط به محرم، عاشورا و کربلا بعضی از تعبیرات هنری ادبی مشاهده میشود. در این عصر ادبیات نثر رشد پیدا کرد و نوشتن شعر و نظم ( با جنبه های هنری جدید ) ادامه یافت و ادیبان، واقعه غم انگیز کربلا را در قالب نثر آغاز کردند. در اواخر قرن نوزدهم، میر مشرف حسین کتاب بزرگ دریای غم را درباره حادثه کربلا نوشت که نظر همگان را جلب کرد و مردم از آن به طور گسترده استقبال کردند. در واقع این کتاب نیمی تاریخی و نیمی تخیلی است، یعنی نه کاملا تاریخ است نه کاملا داستان، بلکه شبه داستان یا شبه تاریخ است. با وجود این، هنوز این کتاب محبوب مردم مسلمان بنگال است و تقریبا در همه خانهها نسخههای آن پیدا میشود. زمانی در روستاهای سراسر بنگال مرتبا مجالس برای خواندن و شنیدن دریای غم تشکیل میشد. یک نفر این کتاب را میخواند و دیگران گوش میکردند؛ شنوندگان در حین شنیدن، احساساتی و غمگین میشدند. محبوبیت این کتاب هنوز در میان عموم باقی است. کتاب دیگری در زبان بنگالی یافت نمیشود که مانند کتاب دریای غم درباره واقعه کربلا موردتوجه و پذیرش عمومی قرار گرفته باشد.
ما می دانیم حضرت امام حسین علیه السلام که سردار بزرگ حق و عدالت و انصاف بود، در روز دهم محرم سال 61 هجری قمری در کربلا در ساحل رود فرات علیه ارتش بزرگ حاکم ظالم وقت، یزید شجاعانه جنگید و شهادت را به جان خرید و شهادت آن حضرت الگوی مسلمانان قرار گرفت و در تاریخ اقامه حق و عدالت، غایت روشن و شکوهمند ایثارگری گشت و به مقام سیدالشهدا رسید. وی ضمن قربانی کردن جان پاک خود در دشت کربلا، به اثبات رساند که قافله حق در حرکت خود تسلیم نمیشود. حادثه کربلا به مردم مسلمان الهام میبخشد تا متحد شوند و برای اجرای حق و عدالت و علیه بیعدالتی و ستمگری و ظلم قیام کنند. در انقلابی که در سال 1857 میلادی علیه انگلیسیها (در سراسر شبه قاره ) آغاز شد، تاثیر عاشورا کاملا مشهود است. راهپیمایان شرکتکننده در مراسم عاشورا در شهر داکا، به پادگان انگلیسیها در آرمانیتولا حمله و آنجا را تخریب کردند.
از آغاز رشد ادبیات بنگالی تا به امروز، در مورد حادثه کربلا بسیار نوشته شده است و کتابها و کتابچهها به تعداد زیادی منتشر شده است؛ برای نمونه به چند کتاب اشاره میکنیم: قتل قاسم و نجات زینالعابدین به قلم ابوعلی محمد حامد علی، کربلا به قلم محمد عبدالباری، کربلا از خیره الله، جنگ کربلا از ضمیر حسین القادری، مراسم محرم از خان بهادر عابد علی، زمینه تاریخی و دریای غم از عبدالغفور صدقی، ادبیات مرثیه بنگالی، از دکتر غلام ثقلین، داستان کربلا از ا، ن، م، بذل الرشید، تاریخنامه جنگ کربلا و خانواده پیامبر و تاریخنامه کربلا و خانواده امام از محمد برکت الله. نیز تعداد زیادی از کتابچهها تحت عنوان «حسن و حسین ع» و «کربلا» به زبان بنگالی منتشر شده است. شاعران بنگالی از جمله شهادت حسین، غلام مصطفی، قاضی نذرالاسلام، فرخ احمد و ... درباره محرم و کربلا اشعار ارزندهای را سرودهاند. شاعر شهادت حسین در شعر خود با عنوان «شهید کربلا» میسراید:
ای مردم بشنوید که صدای ناله در سراسر گیتی بلند است، آه! آه! یا حسین! در آسمان بلند است، آنکه جایش در جنات است، در دشت کشته میشود، و ناله رودخانه به ساحل میرسد.
و در شعر دیگری با نام «محرم» میسراید:
این همان محرم است، غم آنروز ای مسلمانان! فراموش کردهاید ؟، دین شما اسلام است، ...
شاعر ملی بنگلادش قاضی نذر الاسلام با کلمات زیبا و منظوم، محرم را در اشعار بنگالی تقدیم کرده است:
امروز همان ماه محرم باز آمده است، ایثارگری میخواهیم نه مرثیه و ناله را ...
فروخ احمد شاعر معروف در شعر خود تحت عنوان «شهید کربلا» میگوید:
توشهها را بردار، ببین در پیش رویت دشت کربلا و اسب سواران را، شنها در آن دشت مثل دوزخ میسوزانند، و نشانی از سبزه و گیاه ندارند، ماتم در آسمان و هوا بلند میشود، درختان و سنگها نیز در ماتم هستند، امروز ما آمدهایم در دشت کربلا ، ای حسین! ...
شاعران و ادیبان بنگالی تلاش کردهاند تا ضمن بیان تاریخ ایثارگری در محرم، ملت را به همان مکتب سوق دهند. قاضی نذر الاسلام در نوشتههای خود میگوید: ای مسلمانان بیدار شوید، فریاد حیدری (یا علی ) بزنید، بگذارید همه چیز باخون شهید سرخ شود ...
به مناسبت محرم و عاشورا بسیاری از سازمانها و انجمنهای اجتماعی و فرهنگی، سمینارها، اجتماعات، سخنرانیهای مذهبی، مجالس دعا و نیایش، مجالس درودرسانی به پیامبر اکرم (ص) و غیره تدارک دیده میشود. در مساجد، مزارها و خانقاهها، جلسهها و محفلهای ویژه برگزار میشود. روزنامهها و مجلات، مقالات و اشعاری به مناسبت محرم و عاشورا منتشر میکنند. در بعضی جاها نمایشگاههایی به مناسبت عاشورا و محرم تشکیل میشود. رادیو و تلویزیون برنامههای ویژه پخش میکنند. البته این برنامهها بدون موسیقی پخش میشوند. در واقع عاشورا و محرم در فرهنگ این سرزمین، مثل حسی انقلابی، در جریان است[۱].
نیز نگاه کنید به
مناسبتهای ملی و مذهبی بنگلادش ؛ آداب ماه رمضان در بنگلادش ؛ عید قربان در بنگلادش ؛ عید میلاد النبی در بنگلادش ؛ جشن جلوس عیدالنبی در بنگلادش ؛ نماز عیدین در بنگلادش ؛ شب برات در بنگلادش
کتابشناسی
- ↑ روزنامه انقلاب – داکا: 10 ژوین 1995 م – نویسنده استاد حسن عبدالقیوم
منبع اصلی
توسلی، محمد مهدی، علی زاده کندی، عزیز، توسلی، سینا(1391). جامعه و فرهنگ بنگلادش. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار).
نویسندگان مقاله
محمد مهدی توسلی، عزیز علی زاده کندی و سینا توسلی