نهادها و مراکز دینی مسلمانان مصر

از دانشنامه ملل

«الجامع الازهر» مهمترین نهاد دینی مسلمانان سنی مصر است. «وزارةالاوقاف» و «دار الافتاء» نیز دو نهاد دینی مصر است که هر کدام در حوزه وظایف مربوطه مسئولیت­‌های خود را انجام می‌دهند.

الجامع الازهر مصر

قدیمی­ترین و تأثیرگذارترین نهاد دینی مسلمانان مصری است که مهمترین کارکردها را در حوزه­‌های فقهی و آموزشی دارد و در حوزه سیاسی نیز تأثیرگذار است. نهاد دینی که بنیاد اولیه آن به سال 359 و آغاز حکومت فاطمی­‌ها بر مصر باز می‌­گردد، هر چند در طول تاریخ خود از فراز و نشیب­‌های بسیاری برخوردار بوده، همواره مرکزیت آموزشی و تبلیغی دینی خود را حفظ کرده است. الجامع الازهر در طول دوره حکومت فاطمی‌­های مصر و به مدت دو قرن مرکزی برای آموزش­‌های شیعی اسماعیلی و علوم دینی بود. علاوه بر آن به زودی مرکزی برای آموزش علوم از جمله علوم دینی شد. [۱] در دوره ایوبی آموزش‌­های شیعی در این نهاد تعطیل و مذهب سنی جایگزین آن شد. در دوره حکومت مملوکیان، اهتمام زیادی به نهادالازهر می‌­شد و علاوه بر وظایف آموزشی و تبلیغی، جایگاه نماز جمعه نیز بود؛ همچنین مدارس متعددی در حاشیه آن شکل گرفت و بسیاری از داوطلبان از مناطق مختلف مصر و کشورهای اسلامی برای تحصیل علوم دینی به ویژه فقه شافعی به آن روی می­‌آوردند. در عهد حکومت عثمانی­‌ها هم این نهاد مورد توجه بود و به طور خاص در مشروعیت بخشیدن به دولتی غیر عرب نقش‌­آفرین بود. در این دوره الجامع الازهر رو به توسعه گزارد و بخش‌های جدیدی به آن منضم گشت؛ همچنین برای نظارت و مدیریت این نهاد دینی، منصب «شیخ الجامع الازهر» تعیین شد که صاحب این منصب توسط عالمان آن نهاد برگزیده می­‌شد. در دوره حکومت محمدعلی بنیان‌گذار خاندان خدیوی مصر، در برابر قدرت یافتن جریان نوگرایی، جایگاه اجتماعی عالمان الازهر تنزل کرد و این نهاد دینی هم تضعیف و به حاشیه رانده شد؛ در دوره اشغال مصر توسط انگلیس اما بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و عالمان این نهاد دینی در بسیج مردم علیه اشغالگران و هدایت آنان به استقلال نقش مؤثری ایفا کردند. پس از پیروزی انقلاب سال 1952، با توجه به سیاست‌­ها و رویکردهای جمال عبدالناصر و حاکمان جدید، موقعیت نهاد الازهر مجددا تضعیف و دولت با ایجاد شورای عالی امور اسلامی، جایگاه آن را فرو کاست. در دوره بعد هم همین وضعیت کم و بیش ادامه یافت. در عهد حکومت حسنی مبارک، علیرغم ارتباط نسبتا خوب و محترمانه نظام حاکم با عالمان الازهر، جایگاه سیاسی اجتماعی آن بر همان روال گذشته بود.[۲]

سازمان نهاد الجامع الازهر متشکل از این 4 بخش است: المجلس الاعلی، مجمع البحوث الاسلامیة، المعاهد الازهریة، جامعة الازهر[i].[۳]

المجلس الاعلی للازهر

شورای عالی نهاد الجامع الازهر با ریاست شیخ و رئیس این نهاد و عضویت مسئولان عالی‌رتبه آن، این مسئولیت­‌ها را بر عهده دارد: ترسیم سیاست‌­های کلی در راستای اهداف تعیین شده و برنامه‌ریزی در این خصوص، سیاست­‌گذاری­‌های آموزشی در حوزه مسائل اسلامی و پیشنهاد مواد درسی، بررسی بودجه بخش‌­های مختلف نهاد، پیشنهاد تأسیس دانشکده‌­ها و مؤسسات آموزشی ازهری و بخش‌­های آموزشی آنها، پذیرش موقوفات و هدایا، بررسی هرگونه طرح قانونی یا بخشنامه ریاست جمهوری مرتبط با نهاد الازهر، نظارت بر گردش مالی و اموال و دارایی­‌های نهاد و چگونگی انجام هزینه­‌ها و ...

مجمع البحوث الاسلامیة

مجمع پژوهش‌­های اسلامی مسئولیت بخش مطالعات و انجام طرح‌­های پژوهشی در حوزه­‌های مرتبط با فرهنگ اسلامی، نوآوری در این زمینه و زدودن پیرایه­‌ها و ارائه در شکل و گوهر اصیل آن.

شورای این مجمع مرکب از حداکثر 50 تن از عالمان برجسته از مذاهب چهارگانه اهل سنت است که حدود 20 نفر از آنان از عالمان غیرمصری است. ریاست مجمع با شیخ الازهر است و کمیته‌­های مختلف تحقق مسئولیت‌­های شورا دنبال می‌­کنند؛ از جمله: کمیته‌­های پژوهش‌­های قرآنی، پژوهش‌های سیره پیامبر اکرم (ص)، پژوهش‌­های فقهی، اعتقادی و فلسفی، قدس و اقلیت­‌های مسلمان و نیز کمیته معرفی اسلام. علاوه بر آن، رصد و پایش هر آنچه که درباره اسلام منتشر می­‌شود نیز مورد اهتمام این شورا قرار می‌گیرد و در صورت ضرورت، به پاسخگویی به شبهات و ابهامات موجود در آثار مزبور اقدام می‌­کند. بخش‌­های اجرایی مجمع نیز شامل: اداره کل دانشجویان خارج از مصر، اداره کل مؤسسات آموزشی از هری در خارج از مصر، اداره کل مبلغ و مدرس، اداره کل پژوهش، تألیف و ترجمه که مهمترین مسئولیت آن نظارت بر چاپ قرآن و صدور مجوز چاپ و نشر آن به مراکز انتشاراتی است. بررسی کتب تألیفی در حوزه مسائل دینی برای انتشار، کمیته فتوا، دارالکتب الازهری، به عنوان مسئول نگهداری و مدیریت میراث مکتوب این نهاد دینی می‌­باشد. مجله الازهر نیز به عنوان ارگان الجامع الازهر در آغاز هر ماه توسط این مجمع منتشر می­‌شود که مجله‌­ای پژوهشی تحلیلی است و به مهمترین مسائل اسلامی معاصر می­‌پردازد. از دیگر واحدهای این مجمع، واحد امور مؤسسات آموزشی وابسته به الازهر در کشورهای خارجی است. در این مؤسسات، داوطلبان تحصیل در دانشگاه الازهر، مقاطع تحصیلی پیش از دانشگاه را طی کرده و در صورت موفقیت، امکان ادامه تحصیل در دانشگاه الازهر خواهند داشت.

المعاهد الازهریة

مؤسسات آموزشی وابسته به نهاد الازهر در سه مقطع پیش از دانشگاه فعال است و دانش‌­آموزان را برای ورود به مرحله آموزش عالی در دانشگاه الازهر آماده می­‌کنند.[۴]

وزارة الاوقاف مصر

مهمترین مسئولیت وزارت اوقاف مصر، اداره امور موقوفات، نظارت برمدیریت امور مساجد دولتی، فعالیت­‌های دینی امامان جماعت مساجد غیردولتی و نیز نظارت و اداره مراکز و حلقه‌­های حفظ قرآن کریم است. همچنین تبلیغات دینی و فعالیت­‌های خیریه از دیگر اهتمامات دینی وزارتخانه است.

سه رکن اصلی این وزارتخانه شامل: سازمان اداری، شورای عالی امور اسلامی و سازمان اوقاف است. شورای عالی امور اسلامی شامل ادارات و کمیته­‌های گوناگون است که برخی از آنها عبارت است از: اداره امور مراکز اسلامی، اداره ترجمه، تألیف و نشر، کمیته اندیشه اسلامی و مسائل معاصر، کمیته معرفی اسلام، کمیته پژوهش‌­های فقه مقارن، کمیته قرآن و علوم قرآنی، کمیته احیای میراث اسلامی، کمیته تمدن و علوم و کمیته تبلیغات که مجله «منبر الاسلام» را نیز منتشر می­‌کند. سازمان اوقاف که عمدتا نظارت و مدیریت موقوفات را بر عهده دارد شامل چند اداره است که مهمترین آنها، اداره مالکیت مستغلات، اداره املاک و سرمایه‌­گذاری، اداره امور حقوقی، اداره امور کشاورزی و اداره برنامه­‌ریزی و پیگیری است. شورای عالی امور اسلامی که در سال 1960 در این وزارتخانه شکل گرفت عمدتا به معرفی اسلام و آشنایی مردم مناطق مختلف جهان با اصول و مبانی اعتقادی آن اهتمام دارد که از راه انتشار مجموعه‌­های فرهنگی به زبان‌­های مختلف، تفسیر و ترجمه قرآن و شرح احادیث نبوی و  متشکل از عالمان و اندیشمندان مسلمان با هدف مطالعه و بررسی تحولات جهان اسلام تحقق می‌­بخشد. این شورا اقدام به تأسیس مرکزی برای مطالعه و پژوهش در سیره و سنت پیامبر (ص) کرده است که نتیجه آن را در شکل کتاب و دائرة المعارف منتشر می­‌کند. از دیگر فعالیت­‌های شورای عالی امور اسلامی، چاپ کتاب­‌های دینی به زبان­‌های خارجی برای مخاطبان مسلمان غیرعرب است.[۵]

دارالافتاء مصر

صدور فتواهای فقهی در کشور مصر عمدتا توسط این نهاد دینی انجام می­‌شود و شخص مفتی را نیز رئیس­‌جمهور منصوب می­‌کند. دارالافتاء دارای حوزه‌­های گوناگونی است که برخی از آنها عبارت است از:

الامانة العامة للفتوی

دبیرخانه کل فتوا، دارای بخش‌­های: شفاهی، کتبی، تلفنی و الکترونیک است.

اداره الأبحاث الشرعیة

اداره پژوهش در مسائل شرعی مسئول انجام مطالعه در حوزه مسائل شرعی و فقهی و آماده­‌سازی آن برای تسهیل در صدور فتوا است و دارای 4 شعبه، پژوهش­ در مسائل شرعی، مسائل اسلامی، پاسخ به شبهات و شعبه اندیشه اسلامی می‌­باشد.

اداره الحساب الشرعی

مسئولیت این اداره در حوزه مسائل مالی و اقتصادی، ارث و مسائل مربوط به آن، زکات و شرکت­‌هاست.

­ادارة لجنة المقاصد

مسئولیت این کمیته، مطالعه و بررسی چگونگی بهره­‌گیری از «فقه المقاصد»  به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای فقهی است.

ادارات ترجمه، بازخوانی و دقت زبانی و اداره دقت علمی از دیگر ادارات وابسته به دارالافتاء است.[۶][۷]

پاورقی

[i] - دانشگاه الازهر در فصل نظام آموزشی و ذیل دانشگاه­‌های مصر، معرفی شده است.

نیز نگاه کنید به

مصر؛ اسلام و مسلمانان مصر؛ ادیان در مصر؛ نهادها و مراکز دینی مسلمانان کانادا؛ نهادها و مراکز دینی مسلمانان کوبا؛ نهادها و مراکز دینی مسلمانان تونس؛ نهادها و مراکز دینی مسلمانان روسیه؛ نهادها و مراکز دینی مسلمانان سنگال

کتابشناسی

  1. بازیابی شده در 2015 از https://www.azhar.edu.eg.
  2. تقریر الحالة الدینیة (1997). الطبعة الخامسة. القاهرة: مركز الدراسات السياسية و الاستراتيجية بالأهرام، ص28-29.
  3. بازیابی شده در 2015 از https://www.azhar.edu.eg.
  4. بازیابی شده در 2015 از https://www.sis.gov.eg.
  5. تقریر الحالة الدینیة (1997). الطبعة الخامسة. القاهرة: مركز الدراسات السياسية و الاستراتيجية بالأهرام، ص62.
  6. بازیابی شده در 2015 از https://www.sis.gov.eg.
  7. صدر هاشمی، سید محمد (1392). جامعه و فرهنگ مصر. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص239-241.