ارتفاعات و ناهمواری های اردن: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۴۶

پست ترین نقطه اردن دریای مرده است (Dead Sea) با ارتفاع 408 متر پایین تر از سطح دریا و مرتفع‌ترین نقطه آن، قله کوه ام الدمی (Umm Al-Dami) به ارتفاع 1854 متر می باشد. کوه‌ها و ارتفاعات اطراف این دریاچه که به ارتفاع 800_1200متر بالاتر از سطح دریا می‌رسند، عمیق‌ترین نقطه دریا حدود 430 متر است، در نتیجه این نقطه عمقی در حدود 825 متر پایین تر از سطح دریا دارد^[۱]. دره اردن (Jordan Valley) از دیگر نشانه‌های توپوگرافی اردن می‌باشد.

تعداد معدودی رودخانه دائمی‌ در ارتفاعات شمالی و به علاوه تعدادی جویبار فصلی در سراسر کشور وجود دارند که معمولاً پس از یک رگبار جریان پیدا می‌کنند. اغلب این جریان‌ها به دره آبرفتی (Rift Valley) می‌ریزند، بعضی از این جویبارها به شرق سرازیر می‌شوند، کویر سوریه یا بادیة الشام (Bidayat Al-Sham)، مکانی که این جویبارها خشک می‌شوند. بخشی از مرز شمال با سوریه تحت تأثیر جریان رودخانه‌ی یرموک(Yarmuk) شکل گرفته است. مرز غربی توسط دره آبرفتی، مرز جنوب توسط خلیج عقبه و کوه‌های پرشیب حجاز تعریف شده است. بخشی از مرز شرقی اردن با عربستان سعودی، با وادی سیرحان (Wadi Sirhan)، دومین دره بزرگ اردن شناخته می‌شود^[۲].

رود اردن، رودی در جنوب شرقی آسیاست که در دره بزرگ جریان داشته به دریای مرده می‌ریزد. رود اردن مسیر 75 کیلومتری را تا دریاچه باتلاقی هولا (Hula) که اندکی بالاتر از سطح دریاست و پس از آن مسیری حدود 25 کیلومتر تا دریای گالیله را می‌پیماید، قسمت آخر شیب کمتری داشته و رود قبل از رسیدن به دریای مرده که هیچ خروجی ندارد، شروع به پیچ و خم می‌نماید. بخشی از رود در شمال دریای گالیله (یا جلیله) مرزهای مورد مناقشه اسرائیل با سوریه را تشکیل می‌دهد. رود اردن در جنوب دریاچه مرز بین اردن و کرانه باختری را شکل می‌دهد. در دوران مدرن 70 الی 90 درصد مصرف آب رود اردن، برای مصارف انسانی است که جریان آب آن بسیار اندک و ناچیز شده است. به همین دلیل و نیز سرعت بالای تبخیر از دریای مرده، دریا در حال کوچک شدن است. تمام آب‌های کم عمق انتهای جنوبی دریا در دوران مدرن تخلیه شده و در حال حاضر دشت نمک باقی مانده است. آب‌های اردن منبع بسیار مهمی‌ برای سرزمین‌های خشک اطراف و دلیل مشاجرات بین لبنان، سوریه، اردن، اسرائیل و فلسطینی‌ها می‌باشد^[۳].

شاخه اصلی رود اردن، رود یرموک است که نزدیک به نقطه تلاقی این دو رود، رود یرموک مرز بین اسرائیل در شمال غرب و سوریه در شمال شرق و اردن در جنوب را شکل می‌دهد.

از ویژگی‌های برجسته زمین شناسی اردن دره آبرفتی می‌باشد؛ دره‌ای به طول 380 کیلومتر از رود یرموک در شمال تا العقبه (Al-Aqabah) در جنوب کشیده شده است که قسمت شمالی آن از رود یرموک تا دریای مرده، عموماً به عنوان دره اردن شناخته می‌شود و توسط رود اردن به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌شود که با یک پرتگاه پرشیب در هر دو جهت شرقی و غربی مرزبندی می‌شود. عریض‌ترین نقاط این دره در بعضی نقاط به 22 کیلومتر می‌رسد. این دره با نام الغور Al-Ghawr (Al-Ghor)) هم شناخته می‌شود. این دره در بخش جنوبی دریای مرده با عنوان غور جنوبی و وادی الجیب (Wadi Al-Jayb) معروف است که عموم آن را با عنوان وادی العربه (Wadi Al-Arabah) می‌شناسند. غور جنوبی از وادی الهمّه (Wadi Al-Hammah) در سمت جنوبی دریای مرده شروع شده و تا غور فایا (Ghawr Faya) ادامه پیدا می‌کند. در حدود 25 کیلومتری جنوب دریای مرده وادی‌الجیب به طول 180 کیلومتر، از سواحل جنوبی دریای مرده تا العقبه در جنوب کشیده شده است. ارتفاع کف دره در جنوب به حداقل خود یعنی دریای مرده می‌رسد و در شمال تا بالاتر از سطح دریا افزایش می‌یابد.

رود اردن دارای چندین شاخه الحاقی است که از شرق به این رود می‌پیوندند. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: یرموک (مشترک با سوریه) و زرقاء.

یرموک از جبل دروزی( Jabal Druze) در جنوب سوریه شروع می‌شود و طولی در حدود 40 کیلومتر را می‌پیماید و منبع آبی بخش کشاورزی برای هر دو کشور سوریه و اردن است. دره باریک و عمیقی که یرموک در آن جاری است مرزیست طبیعی که جولان Golan (Jawlan)) در سوریه را از کوه عجلون (Jabal ‘Ajlun) در اردن جدا می‌کند. زرقاء نیز رودخانه کوتاهی است که از شمال عمان شروع شده که با جریان خود به سمت غرب، به داخل رود اردن حد جنوبی عجلون را مشخص می‌کند.

رودخانه دیگر در اردن، شعیب (Shu’ayb) می‌باشد که برای مصارف کشاورزی کاربرد فراوانی دارد که مصرف بیش از حد آن باعث خشک شدن آن در دهه 1970 شد.

وادی سرحان دره آبرفتی دیگری است که به عمق و زیبایی آبرفت اصلی نیست. در این وادی چاه‌هایی حفر شده که منابع مهم آب برای گله‌های عشایر بدوی و آبیاری چند روستای کوچک محسوب می‌شود. در شمال غربی آن، واحه مهمی‌ از استخر و دریاچه طبیعی کوچکی به نام ازرق(ٰAzraq) (یعنی آبی) وجود دارد.

در جانب شرقی دره اردن (Jordan Rift)، تعدادی از کوهستان‌های این کشور واقع شده است؛ ارتفاعات شمالی کوه‌های عجلون نام دارند، ارتفاعات مرکز را کوه‌های البلقا (Al-Balqa) و ارتفاعات جنوبی را کوه‌های الشرات (Al-Sharat) می‌نامند. کوهستان‌های اردن به قدری مرتفع هستند که رطوبت زمستانی، حتی بر کوه‌های الشرات جنوبی، به شکل برف دیده می‌شود. ارتفاع قله‌ها از 1000 الی 1300 متر در شمال و تا بیش از 1800 متر در جنوب می‌باشد^[۴].

دشت تاریخی مادابا (Madaba) در ارتفاعات شرقی، گوشه شمالی دریای مرده واقع شده است. این منطقه شامل کوه نبو (Nebo)، حسبان (Hasban)، ام عماد (Umm-e-Amad) و بسیاری از روستاها و شهرهای اردن است که کمتر شناخته شده‌اند. این منطقه در داستان‌های موآبیت‌ها (Moabites)، آمونیت‌ها (Ammonites) و بنی اسرائیل که در عهد عتیق آمده، ذکر شده است^[۵]^[۶]

نیز نگاه کنید به

کتابشناسی

↑ M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi
↑ Shoup, J. A. (2007), Culture and customs, p. 2
↑ M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi,p. 94
↑ Shoup, J. A. (2007), Culture and customs, p. 3
↑ . M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi,p. 94 ,95
↑ لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ اردن. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)

[1] M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi

[2] Shoup, J. A. (2007), Culture and customs, p. 2

[3] M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi,p. 94

[4] Shoup, J. A. (2007), Culture and customs, p. 3

[5] . M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi,p. 94 ,95

[6] لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ اردن. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-پست ترین نقطه اردن [[دریای مرده]] است (Dead Sea) با ارتفاع 408- متر پایین تر از سطح دریا و مرتفع‌ترین نقطه آن، قله کوه ام الدمی (Umm Al-Dami) به ارتفاع 1854 متر می باشد. کوه‌ها و ارتفاعات اطراف این دریاچه که به ارتفاع ۱۲00-۸00 متر بالاتر از سطح دریا می‌رسند، عمیق‌ترین نقطه دریا حدود 430 متر است، در نتیجه این نقطه عمقی در حدود 825 متر پایین تر از سطح دریا دارد<ref>M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi</ref>. [[دره اردن]] (Jordan Valley) از دیگر نشانه‌های [[توپوگرافی اردن]] می‌باشد.
+پست ترین نقطه اردن [[دریای مرده]] است (Dead Sea) با ارتفاع 408 متر پایین تر از سطح دریا و مرتفع‌ترین نقطه آن، قله کوه ام الدمی (Umm Al-Dami) به ارتفاع 1854 متر می باشد. کوه‌ها و ارتفاعات اطراف این دریاچه که به ارتفاع 800_1200متر بالاتر از سطح دریا می‌رسند، عمیق‌ترین نقطه دریا حدود 430 متر است، در نتیجه این نقطه عمقی در حدود 825 متر پایین تر از سطح دریا دارد<ref>M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi</ref>. [[دره اردن]] (Jordan Valley) از دیگر نشانه‌های [[توپوگرافی اردن]] می‌باشد.
-تعداد معدودی رودخانه دائمی‌ در ارتفاعات شمالی و به علاوه تعدادی جویبار فصلی در سراسر کشور وجود دارند که معمولاً پس از یک رگبار جریان پیدا می‌کنند. اغلب این جریان‌ها به دره آبرفتی (Rift Valley) می‌ریزند، بعضی از این جویبارها به شرق سرازیر می‌شوند، کویر سوریه یا بادیة الشام (Bidayat Al-Sham)، مکانی که این جویبارها خشک می‌شوند. بخشی از مرز شمال با سوریه تحت تأثیر جریان رودخانه‌ی یرموک(Yarmuk) شکل گرفته است. مرز غربی توسط دره آبرفتی، مرز جنوب توسط خلیج عقبه و کوه‌های پرشیب حجاز تعریف شده است. بخشی از مرز شرقی [[اردن]] با عربستان سعودی، با وادی سیرحان (Wadi Sirhan)، دومین دره بزرگ اردن شناخته می‌شود<ref>Shoup, J. A. (2007), Culture and customs, p. 2</ref>.
+تعداد معدودی رودخانه دائمی‌ در ارتفاعات شمالی و به علاوه تعدادی جویبار فصلی در سراسر کشور وجود دارند که معمولاً پس از یک رگبار جریان پیدا می‌کنند. اغلب این جریان‌ها به دره آبرفتی (Rift Valley) می‌ریزند، بعضی از این جویبارها به شرق سرازیر می‌شوند، کویر [[سوریه]] یا بادیة الشام (Bidayat Al-Sham)، مکانی که این جویبارها خشک می‌شوند. بخشی از مرز شمال با [[سوریه]] تحت تأثیر جریان رودخانه‌ی یرموک(Yarmuk) شکل گرفته است. مرز غربی توسط دره آبرفتی، مرز جنوب توسط [[خلیج عقبه]] و کوه‌های پرشیب حجاز تعریف شده است. بخشی از مرز شرقی [[اردن]] با عربستان سعودی، با وادی سیرحان (Wadi Sirhan)، دومین دره بزرگ [[اردن]] شناخته می‌شود<ref>Shoup, J. A. (2007), Culture and customs, p. 2</ref>.
-[[رود اردن]]، رودی در جنوب شرقی آسیاست که در دره بزرگ جریان داشته به دریای مرده می‌ریزد. [[رود اردن]] مسیر 75 کیلومتری را تا دریاچه باتلاقی هولا (Hula) که اندکی بالاتر از سطح دریاست و پس از آن مسیری حدود 25 کیلومتر تا دریای گالیله را می‌پیماید، قسمت آخر شیب کمتری داشته و رود قبل از رسیدن به دریای مرده که هیچ خروجی ندارد، شروع به پیچ و خم می‌نماید. بخشی از رود در شمال دریای گالیله (یا جلیله) مرزهای مورد مناقشه اسرائیل با [[سوریه]] را تشکیل می‌دهد. [[رود اردن]] در جنوب دریاچه مرز بین [[اردن]] و کرانه باختری را شکل می‌دهد. در دوران مدرن 70 الی 90 درصد مصرف آب [[رود اردن]]، برای مصارف انسانی است که جریان آب آن بسیار اندک و ناچیز شده است. به همین دلیل و نیز سرعت بالای تبخیر از [[دریای مرده]]، دریا در حال کوچک شدن است. تمام آب‌های کم عمق انتهای جنوبی دریا در دوران مدرن تخلیه شده و در حال حاضر دشت نمک باقی مانده است. آب‌های [[اردن]] منبع بسیار مهمی‌ برای سرزمین‌های خشک اطراف و دلیل مشاجرات بین [[لبنان]]، [[سوریه]]، [[اردن]]، اسرائیل و فلسطینی‌ها می‌باشد<ref>M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi,p. 94</ref>.
+[[رود اردن]]، رودی در جنوب شرقی آسیاست که در دره بزرگ جریان داشته به [[دریای مرده]] می‌ریزد. [[رود اردن]] مسیر 75 کیلومتری را تا دریاچه باتلاقی هولا (Hula) که اندکی بالاتر از سطح دریاست و پس از آن مسیری حدود 25 کیلومتر تا دریای گالیله را می‌پیماید، قسمت آخر شیب کمتری داشته و رود قبل از رسیدن به [[دریای مرده]] که هیچ خروجی ندارد، شروع به پیچ و خم می‌نماید. بخشی از رود در شمال دریای گالیله (یا جلیله) مرزهای مورد مناقشه اسرائیل با [[سوریه]] را تشکیل می‌دهد. [[رود اردن]] در جنوب دریاچه مرز بین [[اردن]] و کرانه باختری را شکل می‌دهد. در دوران مدرن 70 الی 90 درصد مصرف آب [[رود اردن]]، برای مصارف انسانی است که جریان آب آن بسیار اندک و ناچیز شده است. به همین دلیل و نیز سرعت بالای تبخیر از [[دریای مرده]]، دریا در حال کوچک شدن است. تمام آب‌های کم عمق انتهای جنوبی دریا در دوران مدرن تخلیه شده و در حال حاضر دشت نمک باقی مانده است. آب‌های [[اردن]] منبع بسیار مهمی‌ برای سرزمین‌های خشک اطراف و دلیل مشاجرات بین [[لبنان]]، [[سوریه]]، [[اردن]]، اسرائیل و فلسطینی‌ها می‌باشد<ref>M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi,p. 94</ref>.
 شاخه اصلی [[رود اردن]]، رود یرموک است که نزدیک به نقطه تلاقی این دو رود، رود یرموک مرز بین اسرائیل در شمال غرب و [[سوریه]] در شمال شرق و [[اردن]] در جنوب را شکل می‌دهد.
-از ویژگی‌های برجسته زمین شناسی [[اردن]] دره آبرفتی می‌باشد؛ دره‌ای به طول 380 کیلومتر از رود یرموک در شمال تا العقبه (Al-Aqabah) در جنوب کشیده شده است که قسمت شمالی آن از رود یرموک تا [[دریای مرده]]، عموماً به عنوان [[دره اردن]] شناخته می‌شود و توسط [[رود اردن]] به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌شود که با یک پرتگاه پرشیب در هر دو جهت شرقی و غربی مرزبندی می‌شود. عریض‌ترین نقاط این دره در بعضی نقاط به 22 کیلومتر می‌رسد. این دره با نام الغور Al-Ghawr (Al-Ghor)) هم شناخته می‌شود. این دره در بخش جنوبی [[دریای مرده]] با عنوان غور جنوبی و وادی الجیب (Wadi Al-Jayb) معروف است که عموم آن را با عنوان وادی العربه (Wadi Al-Arabah) می‌شناسند. غور جنوبی از وادی الهمّه (Wadi Al-Hammah) در سمت جنوبی [[دریای مرده]] شروع شده و تا غور فایا (Ghawr Faya) ادامه پیدا می‌کند. در حدود 25 کیلومتری جنوب [[دریای مرده]] وادی‌الجیب به طول 180 کیلومتر، از سواحل جنوبی دریای مرده تا العقبه در جنوب کشیده شده است. ارتفاع کف دره در جنوب به حداقل خود یعنی [[دریای مرده]] می‌رسد و در شمال تا بالاتر از سطح دریا افزایش می‌یابد.
+از ویژگی‌های برجسته زمین شناسی [[اردن]] دره آبرفتی می‌باشد؛ دره‌ای به طول 380 کیلومتر از رود یرموک در شمال تا العقبه (Al-Aqabah) در جنوب کشیده شده است که قسمت شمالی آن از رود یرموک تا [[دریای مرده]]، عموماً به عنوان [[دره اردن]] شناخته می‌شود و توسط [[رود اردن]] به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌شود که با یک پرتگاه پرشیب در هر دو جهت شرقی و غربی مرزبندی می‌شود. عریض‌ترین نقاط این دره در بعضی نقاط به 22 کیلومتر می‌رسد. این دره با نام الغور Al-Ghawr (Al-Ghor)) هم شناخته می‌شود. این دره در بخش جنوبی [[دریای مرده]] با عنوان غور جنوبی و وادی الجیب (Wadi Al-Jayb) معروف است که عموم آن را با عنوان وادی العربه (Wadi Al-Arabah) می‌شناسند. غور جنوبی از وادی الهمّه (Wadi Al-Hammah) در سمت جنوبی [[دریای مرده]] شروع شده و تا غور فایا (Ghawr Faya) ادامه پیدا می‌کند. در حدود 25 کیلومتری جنوب [[دریای مرده]] وادی‌الجیب به طول 180 کیلومتر، از سواحل جنوبی [[دریای مرده]] تا العقبه در جنوب کشیده شده است. ارتفاع کف دره در جنوب به حداقل خود یعنی [[دریای مرده]] می‌رسد و در شمال تا بالاتر از سطح دریا افزایش می‌یابد.
 [[رود اردن]] دارای چندین شاخه الحاقی است که از شرق به این رود می‌پیوندند. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: یرموک (مشترک با [[سوریه]]) و زرقاء.
-یرموک از جبل دروزی( Jabal Druze) در جنوب [[سوریه]] شروع می‌شود و طولی در حدود 40 کیلومتر را می‌پیماید و منبع آبی بخش کشاورزی برای هر دو کشور [[سوریه]] و [[اردن]] است. دره باریک و عمیقی که یرموک در آن جاری است مرزیست طبیعی که جولان Golan (Jawlan)) در [[سوریه]] را از کوه عجلون (Jabal ‘Ajlun) در [[اردن]] جدا می‌کند. زرقاء نیز رودخانه کوتاهی است که از شمال عمان شروع شده که با جریان خود به سمت غرب، به داخل [[رود اردن]] حد جنوبی عجلون را مشخص می‌کند.
+یرموک از جبل دروزی( Jabal Druze) در جنوب [[سوریه]] شروع می‌شود و طولی در حدود 40 کیلومتر را می‌پیماید و منبع آبی بخش کشاورزی برای هر دو کشور [[سوریه]] و [[اردن]] است. دره باریک و عمیقی که یرموک در آن جاری است مرزیست طبیعی که جولان Golan (Jawlan)) در [[سوریه]] را از کوه [[عجلون]] (Jabal ‘Ajlun) در [[اردن]] جدا می‌کند. زرقاء نیز رودخانه کوتاهی است که از شمال عمان شروع شده که با جریان خود به سمت غرب، به داخل [[رود اردن]] حد جنوبی [[عجلون]] را مشخص می‌کند.
 رودخانه دیگر در [[اردن]]، شعیب (Shu’ayb) می‌باشد که برای مصارف کشاورزی کاربرد فراوانی دارد که مصرف بیش از حد آن باعث خشک شدن آن در دهه 1970 شد.
@@ خط ۱۷: / خط ۱۷: @@
 وادی سرحان دره آبرفتی دیگری است که به عمق و زیبایی آبرفت اصلی نیست. در این وادی چاه‌هایی حفر شده که منابع مهم آب برای گله‌های عشایر بدوی و آبیاری چند روستای کوچک محسوب می‌شود. در شمال غربی آن، واحه مهمی‌ از استخر و دریاچه طبیعی کوچکی به نام ازرق(ٰAzraq) (یعنی آبی) وجود دارد.
-در جانب شرقی [[دره اردن]] (Jordan Rift)، تعدادی از کوهستان‌های این کشور واقع شده است؛ ارتفاعات شمالی کوه‌های عجلون نام دارند، ارتفاعات مرکز را کوه‌های البلقا (Al-Balqa) و ارتفاعات جنوبی را کوه‌های الشرات (Al-Sharat) می‌نامند. کوهستان‌های اردن به قدری مرتفع هستند که رطوبت زمستانی، حتی بر کوه‌های الشرات جنوبی، به شکل برف دیده می‌شود. ارتفاع قله‌ها از 1000 الی 1300 متر در شمال و تا بیش از 1800 متر در جنوب می‌باشد<ref>Shoup, J. A. (2007), Culture and customs, p. 3</ref>.
+در جانب شرقی [[دره اردن]] (Jordan Rift)، تعدادی از کوهستان‌های این کشور واقع شده است؛ ارتفاعات شمالی کوه‌های [[عجلون]] نام دارند، ارتفاعات مرکز را کوه‌های البلقا (Al-Balqa) و ارتفاعات جنوبی را کوه‌های الشرات (Al-Sharat) می‌نامند. کوهستان‌های اردن به قدری مرتفع هستند که رطوبت زمستانی، حتی بر کوه‌های الشرات جنوبی، به شکل برف دیده می‌شود. ارتفاع قله‌ها از 1000 الی 1300 متر در شمال و تا بیش از 1800 متر در جنوب می‌باشد<ref>Shoup, J. A. (2007), Culture and customs, p. 3</ref>.
-دشت تاریخی مادابا (Madaba) در ارتفاعات شرقی، گوشه شمالی [[دریای مرده]] واقع شده است. این منطقه شامل [[کوه نبو]] (Nebo)، حسبان (Hasban)، ام عماد (Umm-e-Amad) و بسیاری از روستاها و شهرهای [[اردن]] است که کمتر شناخته شده‌اند. این منطقه در داستان‌های موآبیت‌ها (Moabites)، آمونیت‌ها (Ammonites) و بنی اسرائیل که در عهد عتیق آمده، ذکر شده است<ref>. M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi,p. 94 ,95</ref>.
+دشت تاریخی مادابا (Madaba) در ارتفاعات شرقی، گوشه شمالی [[دریای مرده]] واقع شده است. این منطقه شامل [[کوه نبو]] (Nebo)، حسبان (Hasban)، ام عماد (Umm-e-Amad) و بسیاری از روستاها و شهرهای [[اردن]] است که کمتر شناخته شده‌اند. این منطقه در داستان‌های موآبیت‌ها (Moabites)، آمونیت‌ها (Ammonites) و بنی اسرائیل که در عهد عتیق آمده، ذکر شده است<ref>. M.H. Seyd. World Infopedia Jordan. NewDelhi,p. 94 ,95</ref><ref>لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ [[اردن]]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی]( در دست انتشار)</ref>
+== نیز نگاه کنید به ==
+[[ناهمواری های کوبا]]؛ [[ناهمواری های روسیه]]؛ [[ناهمواری های آرژانتین]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های فرانسه]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های سوریه]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های سودان]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های زیمبابوه|ارتفاعات و ناهمواری های زیمبابوه؛]] [[ارتفاعات و ناهمواری های اوکراین]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های اسپانیا]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های امارات متحده عربی|ارتفاعات و ناهمواری‌های امارات متحده عربی]] ؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های قطر]]
+== کتابشناسی ==