جغرافیای طبیعی سوریه

موقعیت

جمهوری عربی سوریه [1]در جنوب غربی آسیا و شمال غربی خاورمیانه و شرق دریای مدیترانه جای گرفته است؛ با مختصات جغرافیایی 32-37 درجه شمالی و 35-42 درجه شرقی. پایتخت این کشور شهر تاریخی دَمِشْق  (Damascus) است که در جنوب غربی سوریه، نزدیک مرز لبنان و فلسطین اشغالی، بر روی رودخانه «البَردی» (Al-Bardi)، در منطقه سبزی در دامنه کوه کم ارتفاع[2] «قاسیون» (Kasiun) واقع شده است.

وسعت و حدود

وسعت سوریه، بالغ بر ۱۸۵۱۸۰ کیلومترمربع است که در حال حاضر، 1295  کیلومترمربع آن، در فلات جولان، تحت اشغال رژیم اشغالگر قدس است؛ بدین ترتیب، هشتاد و هفتمین کشور جهان، ازنظر مساحت محسوب می­شود.

این پهنه سرزمینی، در محیطی به طول 2413 کیلومتر محصور است؛ بدین تفصیل:

-        از شمال با ترکیه (845 کیلومتر/ 35 درصد)

-        از شرق و جنوب شرقی با عراق (596 کیلومتر / 7/24 درصد)

-        از غرب با لبنان (359 کیلومتر / 8/14 درصد)

-        از جنوب با اردن (356 کیلومتر/ 8/14 درصد)

-        ز جنوب غربی با فلسطین 73 کیلومتر /1/3 درصد

-        به انضمام مرز ساحلی با دریای مدیترانه در غرب (183 کیلومتر/ 6/7 درصد)

سوریه 17 برابر لبنان، 7 برابر فلسطین و 2 برابر اردن است؛ اما عراق و ترکیه تقریباً 2 برابر وسعت سوریه را دارند.

تقسیمات کشوری

سوریه در تقسیمات کشوری، با توجه به شاخص­هایی مانند تاریخ، شکل جغرافیایی و اسکان اقوام مختلف هر منطقه، به 14 استان تقسیم شده­است: 1. لاذقیه، 2. اِدلب،  3. حَلَب،  4. رِقّه، 5. حَسَکه، 6. طرطوس، 7. حَما، 8. دِیْرُالزور، 9. حُمص، 10. دمشق، 11. ریف دمشق (حومه دمشق)، 12. قُنَیْطرة، 13. دَرعا،  14. سُوِیْدا

نقشه استان­های سوریه

در حال حاضر، در جنوب،  بخشی از استان قنیطرة؛ یعنی بلندی­های جولان، در اشغال رژیم اشغالگر قدس است و در شمال استان «حاتای» که در منطقه اسکندرون واقع شده است نیز تماماً تحت تصرف ترکیه است و سوریه هیچ گاه این انفصال جغرافیایی را به رسمیت نشناخته است.

استان حاتای که هنوز هم مورد مناقشه سوریه و ترکیه است.

مدیریت هر استان به عهده استاندار است. هر کدام از استان­ها نیز حداقل به دو منطقه و جمعاً 60 منطقه و هر منطقه به حداقل دو بخش یا ناحیه و جمعاً 280 بخش تقسیم شده است. مدیریت هر منطقه را نیز یک فرماندار به عهده دارد.

---

[1] . الجمهوریّة العربیّة السّوریّة؛ ترجمه انگلیسی: Syrian Arab Republic ترجمه فرانسوی : République Arabe Syrienne

[2]. 1154 متر

ارتفاعات و ناهمواری‌ها

سوریه سرزمین چندان مرتفعی نیست و به‌طورکلی، مرتفع­ترین قسمت مخروط پراکنده آن، «جبل الشیخ» یا «حِرمون» (Hermon)[1]، در منتهی­الیه جنوبیِ «رشته‌کوه شرقی لبنان» یا همان «جبال القلمون» (Qalamun)، واقع شده است.

بلندترین قله­ی قلل سه­گانه حرمون، 2815 متر ارتفاع دارد که در زمستان معمولاً انباشته از برف است. قلل دیگری نیز در همان نزدیکی به سمت شمال، با ارتفاع تقریبی میانگین 2700 متر، در امتداد رشته‌کوه‌های شرقی لبنان قرار دارند.

دامنه­های این مخروطِ آتش‌فشانیِ کوتاهِ غربی- جنوبیِ سوریه، به‌تناوب و تقریباً ناپیوسته؛ یعنی با فاصله­ی دشت­های پست، در اطراف گسترده شده است؛ یعنی به‌طرف شرق، جنوب شرقی و شمال و در امتداد خطی به‌طرف مرکز و شمال شرق، با مسافت­های نه‌چندان طولانی، درحالی‌که به‌سرعت از ارتفاع آن کاسته می­شود.

نقشه ناهمواری­های سوریه

به‌طورکلی بلندی­های سوریه را به شش منطقه می­توان تقسیم نمود که به ترتیب ارتفاع و اهمیت، عبارت­اند از:

رشته‌کوه‌های شرقی لبنان

مهم­ترین منطقه مرتفع سوریه، رشته‌کوه‌های شرقی لبنان است که یونانیان را «آنتی لبنان» (Anti-Lebanon) خوانده­اند. واژه «آنتی» در این تسمیه، در معنی «مقابل» استعمال شده است؛ زیرا این رشته‌کوه، دوقلو است؛ بدین شکل که درست در موازات و مقابل آن، در طرف غرب، نزدیک به مدیترانه، در خاک لبنان، رشته‌کوهی تقریباً همسان قرار دارد؛ به نام «رشته‌کوه لبنان» یا «رشته‌کوه غربی لبنان».

اگر بخواهیم دقیق­تر بگوییم، درواقع، این عارضه متوازی، چند قلو است و سه بار دیگر، با ارتفاع کمتر، در سمت مشرق تکرار می­شود و در آخرین مرتبه با درازای بیشتر تا شمال شرقی سوریه و نزدیک به رودخانه فرات کشیده می­شود.

رشته‌کوه شرقی لبنان که از جنوب غرب به جهت شمال شرق به درازای حدوداً ۱۵۰ کیلومتر، امتداد یافته است، مرز طبیعی میان سوریه و لبنان است؛ البته بیشتر آن در سوریه و در استان دمشق قرارگرفته است؛ اهمیت راهبردی موقعیت شهر دمشق نیز به خاطر همین سلسله جبال مرتفع بوده است که در منطقه عربی نادر است.

آنتی لبنان از میانه به سمت شمال شرق سوریه، تقریباً تا شهر «حُمص » (Homs) ادامه دارد و از سوی جنوب شرقی نیز به بلندی‌های جولان (هضبة الجولان) و «هضبة حَوْران» (Ḥawrān )[2] یا فلات حوران کشیده شده است.

قلل مهم این رشته‌کوه، به ترتیب ارتفاع، عبارت­اند از: الشیخ یا حِرمون پیش­گفته (2814 m)، «العَطَن» (2615 m)، «حلیمة» (2464 m)، «شَقیف» (2462 m)، «تل ابوالنَّدی» (1200 m)، «قاسیون» (Kasiun) (1154 m) و «تل المانع» (1089 m)؛ از میان این قله­ها، قله کوه قاسیون در شمال شهر دمشق، شهرت، چشم­نوازی و اهمیت بیشتری دارد.

رشته‌کوه‌های ساحلی مدیترانه در غرب

دومین منطقه کوهستانی سوریه، رشته‌کوه ساحلی (Coastal Range)[3] یا «جبل العلویین» است که در منطقه ساحلی سوریه واقع است. این منطقه بین 35-80 کیلومتر عرض (شرقی – غربی) کوهستانی و 183 کیلومتر طول ساحلی (شمالی – جنوبی) دارد. عرض رشته‌کوه ساحلی نیز به‌طور متوسط 32 کیلومتر است.

سلسله جبال ساحلی برای سوریه، درست مانند رشته‌کوه البرز برای ایران است؛ اما به‌صورت عمودی؛ زیرا به‌موازات ساحل شمالی- جنوبی مدیترانه در غرب سوریه قرارگرفته است و یک سوی آن؛ یعنی دامنه‌ غربی که در استان‌های «لاذقیه» (Latakiyah) و «طرطوس» (Tartus‎) قرار دارد، بادهای مرطوب را می‌گیرد و در نتیجه حاصلخیزتر و پرجمعیت‌تر از سوی دیگر؛ یعنی دامنه‌ شرقی است که در استان نیمه‌خشک «حماة» قرار دارد و فقط بادهای گرم و خشکی را دریافت می‌کند که از بادیة الشام می‌وزد.

این رشته‌کوه از شمال، محدود به فلات «حَلَب» و «اِدلِب» است و از جنوب، نرسیده به «رشته‌کوه­های شرقی لبنان» به پایان می­رسد. از طرف شرق نیز محدود به دره حاصلخیز پر آب «الغاب» (Al Ghab)[4] است.

میانگین ارتفاع رشته‌کوه ساحلی از سطح دریا، تقریباً 1212 متر است و قلل مهم آن، به ترتیب ارتفاع، عبارت­اند از: «قاموع الخَیالِه» (1564 m)، «متی» (Matee) (1539 m)، «النبی یونس» (1510 m)، «الولی خلیفة» (1436 m)، «الملا حسن» (1146 m)، «جعفرالطیار» (1429 m).

در حاشیه جنوب شرقی رشته‌کوه ساحلی، «جبل الحلو» (Al-Hulu) درست در جنوب غربی حَماه و شمال شرقی حُمص با ارتفاع 1100 متر قرار دارد.

بین دو رشته‌کوه شمالی – جنوبی سوریه؛ یعنی رشته‌کوه ساحلی و رشته‌کوه شرقی لبنان، گذرگاه «حُمص» قرار دارد.[5]

فلات حوران در جنوب

سومین فلات سوریه، منطقه آتش­فشانی حوران است؛ این منطقه مرتفع، در جنوب سوریه، درست پایین پایتخت (دمشق)، در مجاورت مرزهای اردن، قرار دارد و گرچه پر از صخره های پراکنده است؛ اما تقریباً حاصلخیز است.

حوران از شمال به «نهر الاَعْوَج» (Awaj)[6]، از شرق به دامنه‌های شرقی «جبل‌العرب» یا همان «جبل حوران» و بادیة الشام (صحرای شام)، از جنوب به «جبل عجلون» (Aajloun) و «نهر یرموک» (Yarmuk) در اردن و از غرب، به دریاچۀ «طَبَریه» و «نهر اردن» و از شمال غربی، به دامنه‌های جنوب شرقی جبل‌الشیخ یا جبل حِرمون که در مرز لبنان و سوریه واقع شده، محدود است.

در تقسیمات کشوری، اراضی شرقی این فلات، در استان «السُوِیداء» (As Suwayda)، اراضی میانی در استان «دَرعا» (Daraa) و اراضی غربی در نزدیکی ارتفاعات موسوم به «بلندی­های جولان» قرار دارد.[7]

فلات حوران، تقریباً 19 کیلومتر عرض و 48 کیلومتر طول جغرافیایی دارد. مخروط‌های آتشفشانی که ارتفاع برخی از آنها به بیش از 900 متر می‌رسد، در فلات باز و گاهی بارورِ حوران به‌طرف جنوب دمشق و شرق رشته‌کوه شرقی لبنان به­تدریج پراکنده و متلاشی می‌شوند.

مرکز این فلات؛ یعنی درعا، 813 متر و بلندترین نقطه آن؛ یعنی «جبل الدروز» (Druze) یا همان «جبل العرب» یا «جبل حوران» که در شرق السویدا قرار دارد، 1809 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. به‌طور تقریبی، میانگین این فلات، از سطح دریا، بین ۶۰۰-۷۵۰ متر است.

فلات حلب در شمال غربی

چهارمین منطقه از ارتفاعات سوریه، فلات حلب (Aleppo Plateao) است؛ یعنی دامنه­های جنوبی رشته‌کوه «لواء اسکندرون» که در منطقه مشترکی در مرزهای شمال غربی سوریه با ترکیه قرار دارد.[8] این فلات کم ارتفاع و پرچین، حاصل فشار صفحات عربستان و آفریقا در شکاف بحرالمیت است.

مهم­ترین بخش رشته‌کوه منطقه اسکندرون، کوه­های «النور» یا «جوفین» در امتداد جنوبی کوه­های مرتفع «طاؤروس» (Taurus) در بخش ترکی است.

از قلل مهم این رشته‌کوه، در بخش سوری، می توان به منطقه کوهستانی «سیمئون» (Simeon)[9] یا «سمعان/ سمعون/ شمعون» اشاره کرد که نام دیگرش «کوه لیلون» (Laylūn) است و بلندترین قله آن؛ یعنی «شیخ برکات»، 876 متر ارتفاع دارد. در شمال کوه سیمئون نیز «جبل البرصة» (Barṣa) با 848 متر ارتفاع واقع است.

در غرب سمئون، کوه «کورمانج» (Kormanj) یا «حلب کوه» یا «کوه کردها» در مرز ترکیه قرار دارد که دامنه­های آن را استان حلب سوریه و استان «کیلیس» (Kilis) ترکیه در بر گرفته­اند.[10] دره رودخانه «عفرین» (Afrin)، کوه کرد را در آغوش دارد و آن را از کوه سیمئون در شرق و «کوه حریم» در جنوب جدا می­کند.

در جنوب نهر عفرین، قلل سه­گانه موسوم به «جبال الحریم» به نام­های «جبل حلقة»، «جبل باریشا» با 500- 650 متر ارتفاع و «جبل السماق» یا «جبل الاعلی» با 819 متر ارتفاع قرار دارند؛ این سه قله، در غربی­­ترین قسمت این فلات مستقر اَند.

کوه «الوَسْطانی» (Wastani) یا «الدُوَیلة» (al-Dovayla) و نیز «جبل الحَنَش» (al-Hanash) را در این فلات نباید از قلم انداخت؛ با 847 متر ارتفاع.[11]

در جنوبی­ترین بخش این فلات؛ یعنی شمالی­ترین بخش رشته‌کوه ساحلی در مرز ترکیه نیز «کوه ترکمن» قرار دارد.[12]

فلات مرکزی

پنجمین منطقه کوهستانی سوریه، در مرکز و شرق این کشور واقع است؛ یعنی صحرای شام. این منطقه  کوه های تدمریة (پالمیرا) را در آغوش دارد؛ زنجیره ای از ارتفاعات که در جهت شمال شرقی-جنوب غربی امتداد دارند. این کوه‌ها در صحرای شام، از شمال حوضه دمشق در جنوب غربی به سمت شمال شرقی امتداد می‌یابند و در آنجا به حوضه پالمیرا در جنوب غربی شهر پالمیرا ختم می‌شوند.

طول سلسله تدمریه 240 کیلومتر و عرض آن بین 6-7-10-15 کیلومتر تخمین زده شده است و به این ترتیب، طولانی­ترین رشته کوه سوریه است؛ اما نه مرتفع­ترین و نه مهم­ترین آن. آب و هوای کوه­های پالمیرا خشک است.

سلسله پالمیرا تا ارتفاع میانگین ​​500-750 متر از سطح عمومی داخل سوریه و بادیه سوریه بالا می­رود. بلندترین قله آن، جبل «غَنطوس» (Ghantus) است که ارتفاعش به 1406 متر از سطح دریا می­رسد.

به بیانی دیگر، منطقه فلات شرقی سوریه در دل بادیة الشام، شامل زنجیره ناپیوسته­ و کم ارتفاع (کمتر از 1000 متر)  سلسله جبال تدمریه؛ متوازی با رشته‌کوه لبنان است که قلل بسیار متعدد و پراکنده آن، حاصل چین­خوردگی زمین براثر فشار صفحات «تکتونیک»[13] است که در سطور پیشین بدان اشاره شد.

قلل مرتفع این مجموعه چین­خوردگی؛ یعنی چندقلوهای رشته‌کوه لبنان، در امتداد آخرین خط کوهستانی موازی این مجموعه که کشیده­ترین آن­ها نیز هست، قرار دارد و به جهت کثرت این قلل، تنها به بعضی از مرتفع­ترین آن­ها اشاره می­شود:

«جبل الرواق» (Al ruwaq) یا «جبل الشرقی» با ارتفاع 975 متر در منتهی­الیه شمال شرقی استان «ریف دمشق»، «جبل البِشری» (Bishri)[14] با ارتفاع 825 متر، در سه راهی تقاطع استان‌های حمص، دیر الزور و رقه ، سلسله قلل «ابورُجمین» (Abu rujmain) به‌موازات جبل الرواق و «جبل عبدالعزیز» در 35 کیلومتری شهر «الحسکة» (Al-Hasaka)[15]، با ارتفاع 920 متر.

در جنوب این کوه‌ها، منطقه‌ای بیابانی به نام «حمد» قرار دارد. در شمالِ جبل الرواق و شرق شهر حمص، منطقه بایر دیگری به نام صحرای حمص وجود دارد که دارای سطح خاکی سختی است.

ارتفاعات شمالی

ششمین و آخرین منطقه کوهستانی سوریه، سرچشمه­های شمالی دو شاخه اصلی تأمین‌کننده رود فرات است؛ یعنی الخابور (Khabur) که از «رأس‌العین»[16] نشئت می­گیرد و «بلیخ» (Balikh) که از «عین العروس»[17] در شهر «تل ابیض» تأمین می­گردد.

وضعیت منابع آبی

سوریه مانند اغلب کشورهای عربی، سرزمین پرآبی نیست. منطقه ساحلی و مناطق کوهستانی در غرب و شمال، بهره بیشتری از آب دارند و آن دسته از این آب­های روان سطحی که برای تولیدات کشاورزی استفاده می­شود، با کشورهای همسایه مشترک است و علیرغم توافقات صورت گرفته، احداث سدهای متعدد در بالادست، بر جریان آب­های سطحی ورودی به سوریه تأثیر منفی گذاشته­ است؛ همچنین، پس­آب­های ناشی از مصرف آب­های سطحی در بالادست، با افزایش شوریِ جریان­های برگشتی آب از کشاورزی بالادست، منجر به بدتر شدن کیفیت جریان آب شده­ است. از سوی دیگر، تأثیر تغییر اقلیم بر جمهوری عربی سوریه، در کوتاه‌مدت، به‌صورت رویدادهای شدید آب‌وهوایی مکرر و شدید و تغییر دما و الگوهای بارش مشهود است. جدول زیر، بحران آبی سوریه را در آینده به‌وضوح نشان می­دهد[18]:

4	3	2	1
881	458	1255	797	بردى والأعوج
2246	1403	3142	1739	العاصي
179	155	212	57	رودخانه­های داخلی
2207	1944	4463	2519	دجلة و الخابور
4160	1084	767	-317	رودخانه­های ساحلی
332	176	506	330	اليرموك
7933	7030	8073	1043	الفرات
17938	12250	18418	6168	جمع
1. کل آب معمولی موجود (2016) (میلیون متر مکعب) 2. کل تقاضای پیش بینی شده در سال 2050 (میلیون متر مکعب) 3. پیش بینی منابع موجود آب تا سال 2050 (میلیون متر مکعب) 4. کسری پیش بینی شده در سال 2050 (میلیون متر مکعب)

جدول پیش­بینی بحران آب سوریه در آینده

از نظر بارندگی سرزمینی در سوریه، به‌طورکلی، سازمان «فائو» (FAO)[19] در یک بررسی تحلیلی از وضعیت آب سوریه اعلام کرده­است: با توجه به این که 40 درصد از زمین‌های زیر کشت گندم و حداقل 90 درصد زمین‌های زیر کشت جو، دیم است و برای رسیدن به وضعیت مطلوب، 90 درصد زمین­های سوریه نیاز به آب آبیاری دارند، در بلندمدت، این احتمال وجود دارد که مناطق خشک­تر کشور هر سه سال یک‌بار دچار خشک‌سالی بشوند؛ به‌ویژه در استان‌های الحسکه، الرقه و دیرالزور؛ مانند خشکسالی­های شدید سال­های 1998 -1999 و 2007 – 2008؛ کما این که در این سه استان، در سال 2020 هم به جهت تعویق آغاز بارندگی­ها و آغاز زودهنگام فصل خشک، خشک­سالی متوسط اتفاق افتاد.[20]

مناطق کوهستانی، به جهت عوارض طبیعی، بخشی از نزولات بارانی را نیز به شکل دریاچه، ذخیره می­کنند؛ به همین نسبت، ذخایر زیرزمینی متعددی دارد؛ علاوه بر ذخایر بزرگ عمیق انباشته از ادوار گذشته زمین‌شناسی.

مرکز و جنوب سوریه مشهور به بادیة الشام یا صحرای شام، خشک و بسیار کم‌جمعیت است؛ زمانی که بارندگی کافی باشد، صحرای سوریه به مراتع سرسبز و مناسب برای چرا تبدیل می‌شود؛ اما شمال سوریه به برکت رود فرات، تقریباً سیراب و حاصل خیز است.

جدول زیر بر اساس داشته­های آماری وزارت کشاورزی سوریه در سال اخیر است که گویای تغییرات شدید میانگین بیشترین زمان بارش در فصول بارندگی؛ (LTA) به درصد و به تفکیک استان­ها است. LTA زیر 40 درصد، خشکسالی شدید و بین 40-59 درصد، خشکسالی متوسط محسوب می­شود. (همان)

	دمشق	السویدا	درعا	حمص	حما	طرطوس	لاذقیه	ادلب	حلب	الرقه	الحسکه	دیرالزور
2010	137	91	105	105	98	143	97	114	100	55	72	77
2011	63	127	114	116	136	119	164	151	147	74	61	59
2013	88	79	75	62	65	37	48	39	48	102	71	85
2015	52	110	99	86	73	67	47	49	80	106	157	150
2020	99	78	98	96	79	115	82	64	68	58	59	51

جدول درصد میانگین بیشترین زمان بارش (LTA) در سوریه

در حال حاضر 24 منطقه حفاظت‌شده به وسعت 222 هزار هکتار در سوریه وجود دارد که هر نوع خشک‌سالی برای آن­ها، خطر بالقوه محسوب می­شود. نقشه زیر، اسامی، پراکندگی و وسعت مناطق حفاظت شده سوریه را نمایش می­دهد:

مناطق حفاظت شده سوریه

در سرتاسر منطقه فلات خشک شرق دمشق؛ یعنی مرکز سوریه، واحه‌ها، نهرها و چند رودخانه داخلی که به باتلاق‌ها و دریاچه‌های کوچک تخلیه می‌شوند، آب را برای آبیاری محلی تأمین می‌کنند. مهم‌ترین آن‌ها «البردی» دمشق است.

چشمه­های طبیعی متعددی در سوریه وجود دارد که هم برای آبیاری و هم برای شرب استفاده می­شوند. غنی­ترین منابع آب زیرزمینی در منطقه «الغاب» در استان حُمص است که در دامنه شرقی رشته‌کوه ساحلی قرار دارد و میزبان اصلی رود بزرگ «العاصی» است. این منطقه تقریباً سبز، حدود 19 چشمه اصلی و یک جریان آب زیرزمینی دارد که درمجموع، هزاران لیتر در دقیقه بازدهی دارند.

درجه حرارت

گرم­ترین مناطق سوریه در مرکز و شرق این کشور؛ یعنی استان­های الحسکه، دیرالزور و الرقه قرار دارند که روزهایی تا 50 درجه سانتی گراد را تجربه می­کنند. خنک ترین مناطق نیز ارتفاعات غرب سوریه  هستند که به ندرت در گرم­ترین ایام درجه حرارت بالای 30 درجه را نشان می­دهند.

نمودار میانگین درجه حرارت در سوریه به تفکیک مراکز استان در طول 30 سال گذشته ، به تفکیک ماه[21] و تنها در مهم­ترین ایستگاه مرکز استان، همراه با میانگین میزان بارندگی، بدین تفصیل بوده است:[22]

·     ستون­ها:  میزان بارندگی

·     خطوط ممتد: میانگین درجه حرارت بالا و پایین

·     نقطه چین­ها: بیشینه و کمینه درجه حرارت را نشان می­دهند.

دمشق

حمص

حماة

دیرالزور

السویدا

درعا

حلب

ادلب

لاذقیه

طرسوس

الرقه

الحسکه

آب‌وهوا

سوریه در تاریخ، به تنوع جغرافیایی و ویژگی­های آب‌وهوایی بسیار معروف است؛ اما به دلیل جنگل­زدایی، چرای بیش‌ازحد، فرسایش خاک و بیابان‌زایی‌های فراوان، در سوریه کنونی، به جهت وجود مناطق کوهستانی پراکنده و همچنین هم­جواری با مدیترانه و رودخانه فرات و سرشاخه­های آن، ­این سه­گانه آب‌وهوایی خاصی وجود دارد: ساحلی و جنگلی مرطوب، بیابانی و قاره­ای (نیمه­بیابانی کوهستانی) که خود به سه بخش سرد و گرم نیمه‌خشک و کویری تقسیم می­شود.

نقشه مناطق آب­وهوایی سوریه

آب­وهوای مرطوب

محدود به استان‌های ساحلی کم وسعت «لاذقیه» و «طرسوس» در غرب سوریه و حاشیه مدیترانه که به جهت چین­خوردگی رشته‌کوه ساحلی، رطوبت خوبی را از بادهای مدیترانه­ای در فصول بارندگی دریافت می­کنند؛ یعنی حدود 700-800 میلی لیتر باران در دشت ساحلی و تقریباً دو برابر این در کوهستان. این منطقه، دارای آب‌وهوای مدیترانه ای است و از ماه خرداد تا آبان، باران کم می­بارد.  میانگین دمای تابستان 32 درجه سانتی­گراد است؛ اما در کوهستان خنک‌تر است. زمستان، معتدل با دمای حدود 10 درجه سانتی‌گراد است.

آب­وهوای بیابانی

شامل بادیة الشام، «تَدمُر» (پالمیرا)، شرق حمص و حما و جنوب حسکه و دیرالزور و جزیره سفلی؛ یعنی تقریباً بخش بزرگی از منطقه فرات و نیمی از سوریه است و حدود 58 درصد از خاک سوریه را شامل می شود. این اراضی مواج که اغلب دشت نامیده می‌شوند، ارتفاعی بین 298 تا 500 متر از سطح دریا دارند و پوشیده از شن هستند؛ اما به‌طور پراکنده شامل صخره‌های شنی و دشت‌های صخره‌ای نیز می­شوند؛ علاوه بر این، این منطقه حاوی یک منطقه کوهستانی در منطقه مرکزی - جنوبی به نام «الحمد» نیز هست.

واحه­ی اصلی منطقه، پایین کوه های پالمیرا با چشمه‌های گوگردی است و به‌طورکلی، کمتر از 200 میلی لیتر در سال بارندگی دارد و بادهای گرم و خشک در طول سال؛ به خصوص در فصول گرم، در آن فعال­اند.

آب­وهوای قاره­ای (نیمه­بیابانی و کوهستانی)

در داخل سوریه، آب‌وهوا نسبتاً همگن است، بااین‌حال، قاره­ای­تر است؛ یعنی تابستان­های گرم­تر و زمستان­های سردتری دارد؛ در کوهستان­ها، هوا گاهی در زمستان با برف و یخبندان همراه است؛ اما در دامنه­ها گرم­تر و گاهی بسیار گرم است؛ خصوصاً جانب شرقی رشته‌کوه قلمون که یک یا دو بار در سال بادهای ماسه‌دار یا بادهای «پنجاه روزه» (الخُماسين)[23] وزیده از بخش بیابانی، دیواره‌ای از گردوغبار به ارتفاع 1500 متر را به وجود می­آورند!

استان‌های اینمنطقه، عبارت­اند از:

ž      استان‌های ناحیه شرق رشته‌کوه­های شرقی لبنان و رشته‌کوه ساحلی؛ یعنی غرب «حمص» و «حماه» و دمشق

ž      استان‌های واقع در فلات شمالی؛ یعنی «حلب» و «ادلب»

ž      استان‌های فلات جنوبی حوران؛ یعنی «السویداء» و «درعا»

ž      شمال استان‌های منطقه فرات و سرشاخه­های آن (جزیره سبز شمالی)؛ یعنی «الحسکة» و «دیرالزور» که قاره‌ای‌ترین نواحی را دارند.

بارندگی­

کشور سوریه بااینکه یک کشور تقریباً نیمه‌خشک محسوب می­شود؛ اما وضعیت و مقدار بارندگی در آن، با توجه به میزان بارندگی­ها و به دلیل تنوع آب­وهوایی پیش­گفته و ثبات کشت و زرع، به شکل محسوسی، متغیر و متنوع است. نقشه زیر تا حد زیادی، طیف مناطق بارندگی و شدت ثبات کشاورزی در سوریه را نمایش می­دهد:

نقشه طیف بارندگی­های سوریه

منطقه ساحلی

به‌عنوان نمونه در استان لاذقیه که  میانگین دما از 12 درجه سانتیگراد (53.5 درجه فارنهایت) در ژانویه تا 27 درجه سانتیگراد (81 درجه فارنهایت) در ماه اوت متغیر است،

میزان بارندگی سالانه بین 400-1000؛ یعنی به‌طور میانگین به 770 میلی‌متر (30 اینچ) می‌رسد. در دسامبر و ژانویه، بارندگی به اوج خود می­رسد؛ یعنی 150/160 میلی‌متر (5.9/6.3 اینچ) در ماه. در تابستان، گاهی هرگز باران نمی­بارد و هوا گرم و آفتابی است؛ اما با نسیم ساحلی معتدل می­شود.

نقشه طیف بارندگی منطقه ساحلی و رودهای منتهی به مدیترانه

مناطق کوهستانی داخلی

در این مناطق با افزایش ارتفاع، دمای هوا به‌ویژه در شب و زمستان کاهش می‌یابد و در برخی نقاط مثل، کوه حرمون در غرب، جبل حوران (الدروز) در جنوب غربی و «قامشلی» در شمال، برف هم می­بارد.

ازنظر میزان بارندگی ، مرطوب‌ترین مناطق داخلی، جانب شرقی رشته‌کوه­های ساحل با بارندگی بیش از 1100 میلی متر (43 اینچ) در سال است و پس‌ازآن، شمال رشته‌کوه شرقی لبنان با بیش از 900 میلی متر (35 اینچ). در منطقه حوران و جبل الدروز، نیز بارندگی به 400 میلی متر (15.7 اینچ) می­رسد؛ در فلات حلب نیز که پرباران­ترین مناطق شمال در امتداد مرز با ترکیه در غرب است، بارندگی سالانه از 300 میلی متر (12 اینچ) و در برخی موارد حتی از 500 میلی متر (20 اینچ) فراتر می­رود و آب‌وهوای آن، نیمه سرد است؛ درحالی‌که در حمص، از 430 میلی متر (17 اینچ) و در قامشلی از 400 میلی­متر بالاتر نمی­رود.

در بقیه نقاط این منطقه؛ ازجمله در دمشق که زمستان­های نسبتاً سرد و تابستان­های سوزناک (گرم و خشک) دارد، میزان بارندگی به کمتر از 250 میلی متر (10 اینچ) در سال می­رسد و گرچه آب‌وهوای دمشق، مانند بیشتر جاهای سوریه، نیمه بیابانی است؛ بااین‌حال، گاهی اوقات بارش برف و یخبندان از دسامبر تا فوریه رخ می‌دهد. در حلب نیز بااینکه حلب، در ارتفاع 400 متری از سطح دریا است و زمستانی کاملاً سرد دارد و میانگین دمای آن در ژانویه 6 درجه سانتیگراد (43 درجه فارنهایت) است، بارندگی از 330 میلی متر (13 اینچ) در سال تجاوز نمی­کند و در طول زمستان، از دسامبر تا فوریه یا اوایل مارس، دوره‌های سرد چندروزه همراه با برف و یخبندان ممکن است رخ دهد.

مناطق بیابانی

شامل بادیة الشام و مناطق مرکزی و جنوبی سوریه­ است؛ مثل «تدمر» (پالمیرا). این منطقه، باران کمتری دارد. متوسط میزان بارندگی در این مناطق؛ تقریباً 130 میلی متر (5.1 اینچ) در سال است.

رودخانه­ ها

رودخانه ­های سوریه در هفت حوضه آبرفتی جریان دارند و تا سال 2002 م. ف جمعاً 156 سد بر روی آن‌ها احداث شده است؛ بدین تفصیل:

حوضه	وسعت (Km3)	تعداد سدها
ساحلی	43/5	18
فرات	3/4008	3
العاصی	32779	40
دجله و خابور	21129	12
البردی و الاعرج	8630	6
یرموک	6724	40
بادیة الشام	70786	37
مجموع	185174	156

حوضه­های آبرفتی سوریه

در تقسیم‌بندی کلی می­توان شبکه­های آب‌های جاری در سوریه را به سه بخش عمده تفصیل داد: شبکه رودهای مدیترانه­ریز، شبکه رودهای درون­ریز و شبکه رودهای برون­ریز.

شبکه رودهای ساحلی یا منتهی به مدیترانه، رودهایی هستند که از قلل رشته‌کوه ساحلی نشئت می­گیرند و نوعاً کوتاه و پرسرعت­اند. حجم آب آن­ها در زمستان، به جهت نزولات آسمانی افزایش قابل‌توجه دارد؛ اما در بهار و تابستان اغلب کم­آب و گاهی خشک­اند؛ مانند رود بزرگ شمالی، رود بزرگ جنوبی، رود کوتاه «السین» (as-Sinn) و رود «الصنوبر» (As-Sanaubar).

شبکه رودهای درون­ریز، رودهایی هستند که منتهی به مخازن بسته طبیعی و مصنوعی داخلی هستند و از مرزهای سوریه عبور نمی­کنند و آب آن­ها تقریباً به هرز نمی­رود؛ مانند رود «الاعوج» (Al-Awaj)، «البَردی»(Al-Bardi)، «یرموک» (Yarmuk) و فرات (Euphrates)

شبکه رودهای برون­ریز هم آن دسته از انهار سوریه هستند که از مرزهای سویه، بدون ذخیره‌سازی مهمی، خارج می­شوند؛ مثل رود دجله، «عفرین» و «بانیاس» (Banias)

رود «العاصی» (Al-Asi)[24] در این میان، رود خاصی است؛ زیرا با سدهای «الرستن» (Al-Rastan) و دریاچه حُمص، هم یک رود درون‌ریز است و هم به دلیل منتهی شدن به مدیترانه، جزء دسته اول؛ با این تفاوت که از رشته‌کوه ساحلی نشئت نگرفته است.

رودهای اصلی سوریه شامل فرات و شاخه‌های آن، دجله، یرموک و العاصی است که حق­آبه مشترک با همسایگان دارند.[25] اطلاعات و مختصات عمومی این رودها و دیگر رودهای مهم و ذکر در سوریه به‌تفصیل، عبارت است از:

الفر‌ات: طولانی­ترین و مهم­ترین رود سوریه که با 675 کیلومتر طول، بیش از 80 درصد منابع آبی این کشور را تشکیل می­دهد. حجم تغییرات فرات در طول سال، تقریباً 26 میلیارد مکعب است.

فرات در ترکیه «کارا سو» (Karasu ) نامیده می­شود که بعد از پیوستن به رود «مراد» (Murat Nehri)، درست از میانه مرز شمالی (سوریه -ترکیه)؛ یعنی مرز شمال غربی الرقه و شرق حلب، وارد شده و به سمت جنوب شرقی تغییر مسیر می­دهد و قبل از ترک سوریه، استان‌های الرقه و دیرالزور را سیراب می‌کند. سدهای فراوانی در مسیر این رود بنا شده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها، سد «الطبقه» و به مناسبت شهر مجاور خود، «الثّورة» نام دارد. این سد، در 1973 م. در بالادست شهر الرقة، احداث شد. دریاچه تشکیل شده پشت این سد را که حدود 80 کیلومتر طول و به‌طور متوسط ​​هشت کیلومتر عرض دارد، «بُحَیرة الاسد» (دریاچه اسد) می‌نامند.

الخابور (Khabur)[26]: خابور بعد از فرات و العاصی، سومین رود بزرگ سوریه است و با ‌طول ۴۶۰ کیلومتر، یکی از دو شاخه­ تغذیه‌کننده اصلی کرانه چپ فرات است. «بلیخ» و خابور، رودخانه­های کوچکی هستند که از منطقه مرزی سوریه و ترکیه سرچشمه می­گیرند و منطقه سرسبز شمال سوریه را که اصطلاحاً «الجزیرة العلیا» نامیده­اند، ایجاد کرده­اند.

خابور بعد از طی مسافتی بیش از 120 کیلومتر، از شمال شرقی به‌طرف جنوب غربی، به استان­ حسکه و دیرالزور می­رسد و بعد از پیوستن با چند رود دیگر، در «بُصیرة»[27]، به فرات می­پیوندد.

به برکت این رود، تمامی سرزمین پیرامون آن، از دیرباز به حاصلخیزی شهرت دارند و درختان آن، در اشعار عرب ستوده شده و میوه‌های آن از دیر باز صادر می‌شود. امروزه نیز دره خابور با ۱۶ هزار کیلومتر مربع زمین کشاورزی، مکان اصلی تولید گندم سوریه است. مرکز تولید نفت در سوریه نیز در شمال خاوری منطقه خابور قرار دارد.

خابور در ترکیه از فرات جدا می­شود؛ در واقع یکی از شاخه­های منشعب از خود فرات است؛ اما چشمه‌های ارتفاعات «رأس‌العین»[28] سوریه منبع اصلی حجم بالای آب این رود هستند؛ در مقابل بسیاری از چشمه‌ها نیز از خابور تغذیه می‌شوند؛ مانند «حصان»، «زرقاء» شمالی و جنوبی، «فواره» و دو چشمه به نام «کبریت». چشمه کبریت دوم و چشمه زرقاء شمالی پرآب­ترین چشمه‌های خابور هستند.[29]

حوضه آبرفتی و انهار تغذیه کننده رود خابور

البلیخ (Balikh): به‌طول ۱۰۵ کیلومتر، بعد از خابور، بلندترین شاخه تغذیه‌کننده فرات است و منشأ آن ترکیه است و از شمال استان «الرَّقّة» (Raqqa) از «تَلّ اَبیض» (عین العروس) نشئت می­گیرد و بعد از آب­گیری از نهرهای «جولاب» (Jullab)، «وادی قرامق» (Qaramogh) و «وادی الخِدِر» (Al-Kheder) در کنار شهر «الرقة» به فرات می­پیوندد.

العاصی: رود بسیار مهمی است؛ زیرا مناطق خشک داخلی را مشروب می­کند. از بقاع لبنان نشئت گرفته و به‌طرف شمال جریان داشته و وارد سرزمین سوریه می شود و از حمص و حماه می­گذرد و بعد از گذشتن از شیاری فرسابشی در دشت «العشارنة» (Al-Asharna) و دشت الغاب پیش­گفته و دشت «العُمق»[30]، به‌طرف جنوب غرب بازمی­گردد و در خلیج «السویدیة» به مدیترانه می­ریزد.310 کیلومتر از 464 کیلومتر طول این رود، در سوریه جریان دارد. از مهم­ترین شاخه­های منشعب از این رود، «العاصی کوچک» (العاصی الصغیرة) است.

شکل رودخانه العاصی

العاصی در مسیر خود، به رودهای «الساروت»، «سحلب» و «وادی الابیض» و رود «عفرین» (Afrin) که نهر «الاسود» نیز نامیده می­شود و از شمال به جنوب جریان دارد، می­پیوندد.

الساروت (As-Sarout): در استان حماه در سوریه قرار دارد ویکی از مهم­ترین شاخه­های تغذیه­کننده رود العاصی است. الساروت از قلل کوه­های سواحل سوریه سرچشمه می­گیرد و از مجموعه‌ای از رودخانه­های کوچک فصل؛ مثل الصواصف، المجیری و العوره، ساخته می­شود و منطقه‌ای به نام «القناطیر»، در نزدیکی السویداء ، محل اتصال آن­هاست. بر روی آن تعدادی آسیاب آبی قدیمی وجود دارد  و اخیراً سدی به نام سد ساروت بر روی آن ساخته شده است.

الدجله: حضور دجله در سوریه چندان طولانی نیست و به‌ طول نزدیک به ۵۰ کیلومتر در شمال شرقی سوریه در مرز سوریه- ترکیه – عراق جریان دارد و اراضی سوریه از این رود به شکل محدود، از طریق کانال­هایی که در کناره غربی احداث شده­اند، مشروب می­شوند.

جغجغ (Jaghjagh)[31]: به‌طول ۱۰۰ کیلومتر؛ این رود در سوریه از شهر «قامشلی» (Qamishli)[32] و در ترکیه از شهر «نصیبین » (Nasaibin)[33] می‌گذرد و از شاخه­های اصلی تغذیه‌کننده رود خابور است.

ساجور (Sajur): به‌طول 108 کیلومتر؛ از شاخه­های راست (غربی) تأمین‌کننده فرات است. از «غازی عینتاب» (Gaziantep) ترکیه سرچشمه می­گیرد و از شهر «عین عزة» در استان حلب وارد سوریه می­شود و بعد از طی حدوداً 50 کیلومتر از سمت کرانه غربی در محل سد «تشرین» به فرات ملحق می­شود.

قُوَیْق[34] (Quwayq): نهر قویق از همان منشأ نهر ساجور؛ یعنی شهر «غازی عینتاب» (Gaziantep) در کشور ترکیه، سر چشمه می‌گیرد و حدود ۱۲۹ کیلومتر جریان دارد که ۱۱۰ کیلومتر آن در خاک‌های سوریه روان است از بین دو روستای «الوضیحی» و «الحاضر» که اکنون جزء شهر حلب هستند، می‌گذرد و سپس به منطقه «المطخ» در جنوب حلب می‌ریزد. به دلیل سدی که ترکیه در 1950 احداث نمود، این رود تقریباً خشک شد؛ اما دولت سوریه اقدام به تأمین آب آن از طریق کانالی از فرات نمود. تأمین آب برای این رود، سابقه تاریخی دارد؛ آن هم به دلیل کم شدن آب نهر قویق در فصل تابستان بود که سبب بوی بدی می­شد؛ فلذا در ایام حکم سلاطین ایوبی و ممالیک و بعد هم سلاطین عثمانی قسمتی از آب رود «الساجور» با قناتی به این نهر کشیده شد. در بعضی اوقات نیز قسمتی از آب چشمه‌های اطراف را بدان ملحق نموده­اند.[35]

عفرین(Afrin)[36]: به‌طول 139 کیلومتر که از قله «صواف داغ» رشته‌کوه «توروس» (Taurus) در استان حلب نشئت گرفته و بعد از طی 55 کیلومتر در سوریه، وارد خاک ترکیه در منطقه «اسکندرون» پیش­گفته می­شود.

الذهب (Az-Aahab): به طول 50 کیلومتر، در فلات حلب در 30 کیلومتری شرق حلب واقع شده است. از شمال به جنوب جریان دارد و قبل از اینکه به دریاچه «جدول» ختم شود دو سد بر روی آن ساخته شده است. اخیراً آب از رودخانه فرات به سمت رودخانه منحرف می­شود تا آبیاری در دره افزایش یابد. این رود از جبل العرب سرچشمه می‌گیرد و در نتیجه آب شدن برف‌های انباشته‌شده در دامنه کوه است.

البردی (Al-Bardi): تقریباً 80 کیلومتر طول دارد و میانگین آبدهی آن (دِبی / Debit) تقریباً بین 1-3 مترمکعب بر ثانیه و در فصول مختلف سال، متغیر است. البردی از سمت شرقی رشته­کوه شرقی لبنان، از منطقه «الزَّبَدانی»[37]، یکی از دو بخش شهرستان «قدسیا» در استان «ریف دمشق»[38]؛ یعنی دقیقاً شمال جاده دمشق- بیروت، نشئت گرفته و منطقه سبز دمشق را که حدود 370 کیلومترمربع وسعت دارد، ایجاد می­کند؛ درواقع علت موجدِ و موبقه شهر دمشق، همین رود البردی است. امروزه این رودخانه درست از شمال غربی دمشق وارد پایتخت می­شود و بعد از عبور از موازات جنوب بزرگراه «شکری القوتلی» از شرق دمشق خارج می­گردد. عبور البردی از کانال بزرگ مرکزی شهر، چشم­انداز و زیست­بوم شهر دمشق را تحت تأثیر قرار داده است. متأسفانه آلودگی و فاضلاب شهری به‌شدت به این رودخانه آسیب زده است.

رود بزرگ شمالی: به‌طول 80 کیلومتر که 56 کیلومتر آن در سوریه در استان لاذقیه در جریان است و سدی بر روی آن ساخته شده است. این رودخانه از رشته‌کوه ساحلی از قله «الامانوس» به‌طرف مدیترانه جریان دارد و در مسیر از نهرهای «ساقية المرة»، «ساقية القبارصية»، تغذیه می­شود. میانگین آبدهی آن؛ مانند البردی تقریباً بین 1-3 مترمکعب بر ثانیه و در فصول مختلف سال، متغیر است.

رود بزرگ جنوبی: به‌طور 77 کیلومتر در استان طرطوس جریان دارد. از «عین الصفا» در لبنان نشئت می­گیرد و از شکاف حمص (بین رشته‌کوه شرقی لبنان و رشته‌کوه ساحلی) می­گذرد و در مسیر خود به‌عنوان بخش شمالی مرز طبیعی لبنان با سوریه محسوب می­شود. میانگین آبدهی آن، تقریباً ثابت و در حدود 3 مترمکعب بر ثانیه و است. این رودخانه در دوران باستان، «اِلوتریوس» (Eleutherus) به معنی «آزاد» نامیده می­شد.

العروس (Al-Aroos)[39]: به طول 55 کیلومتر از 29 کیلومتری بندر طرطوس، از تپه­های سه­گانه شهر باستانی «سافیتا» (Safita)[40] در رشته‌کوه ساحلی نشئت می­گیرد و بعد از گذشتن از «جُب الاملس»، «تل سنون»، به رودخانه بزرگ جنوبی می­پیوندد.

السین (as-Sinn): رود کوچک فصلی است به درازای 6 کیلومتر، نزدیک شهر «بانیاس»[41] در مرز دو استان ساحلی لاذقیه و طرطوس که به مدیترانه می­ریزد. السن علی­رغم کوچکی، رود پرآبی است و آبدهی آن به 14-15 مترمکعب بر ثانیه می­رسد.

الصنوبر (As-Sanaubar): رود کوچکی 3 کیلومتری در جنوب شهر الصنوبر نزدیک ساحل مدیترانه در استان لاذقیه است و به مدیترانه می­ریزد.؛ وجه‌تسمیه شهر، وجود فراوان درختان صنوبر است. این رود و شهر مجاور آن، شهر لاذقیه، 13 کیلومتر فاصله دارد.

الابرش (Al-Abrash): رودخانه­ای ساحلی است که در استان طرطوس جریان دارد؛ به طول آن حدود 45 کیلومتر. این رودخانه از چندین چشمه و دره در شرق طرطوس ، در منطقه جنوبی کوه‌های لاذقیه، از رودخانه‌های کوچک متعدد سرچشمه می‌گیرد و در مسیر میانی خود از چندین چشمه تغذیه می­شود که مهم­ترین آنها عبارتند از: «عین سرکیس»، «عین مریضه»، «عیون الغار»، «وادی قرنسه» و «وادی الکروم» و سپس به سمت دریای مدیترانه در جنوب شهر «الحمیدیه» در منطقه طرطوس، به دریا می­ریزد.

الاَعْوَج (Al-Awaj): به‌طول ۶۶ کیلومتر است و از «جبل الشیخ» (واقع در رشته‌کوه شرقی لبنان) نشئت گرفته به‌طرف «غوطه»[42] (Ghouta) در جنوب دمشق، جریان دارد.

الیَرموک (Yarmouk): به طول 57 کیلومتر است که 47 کیلومتر آن در جولان سوریه و باقی به اشتراک، به‌عنوان مرز طبیعی، بین مرزهای سوریه، لبنان و فلسطین در جریان است. آبدهی آن تقریباً دو برابر رودهای بزرگ شمالی و جنوبی است؛ یعنی به‌طور میانگین 7 مترمکعب بر ثانیه که گاهی بیشینه­ آن به 100 مترمکعب بر ثانیه نیز می­رسد. حجم آب آن نیز تقریباً 500 میلیون مترمکعب در سال است.

این رود، جنوبی‌ترین رود سوریه است و در نزدیکی جنوب دریاچه طبریه، به رود اردن می­ریزد. شاخه­های اصلی تغذیه­کننده آن، نهرهای «المزیریب» و «زیزون» در منطقه حوران هستند. سد الوحدة با توافق سوریه و اردن بر این رود احداث شده است.

حوضه روافد یا رودهای تغذیه‌کننده رود یرموک

رودهای عمده تغذیه‌کننده جاری رود یرموک که با معمولاً با وصف «وادی»[43] تسمیه شده­اند، همه از به هم پیوستن نهرهای کوچک محلی شیارهای فراوان از اطراف منطقه کوهستانی حوران، تشکیل‌شده‌اند و به ترتیب از شمال غرب تا جنوب غرب به جهت عقربه­های ساعت، عبارت­اند از: «الرقّاد»، العرام««الهریز»، «ریعة»، «ابوالذهب»، «الثالث»، «البُطم» (Al-Botm)، «سندیانة»، «الخوابی» و الزرق» که به کثرت، در اینجا به‌عنوان نمونه، به دو مورد اشاره می­شود:

العَرام (Al-Aram): از دامنه‌های جبل الشیخ  از روستای «عین نوریه» سرچشمه می‌گیرد و به سمت استان درعا می‌رود و از میان تعدادی از روستاهای استان ؛ مثل « دیرالعدس»، «الصنعین» و «الشیخ»می­بگذرد و سپس به رودخانه یرموک می­پیوندد.

وادی الرّقّاد (Vadi-Or-Ruqqad): به معنی سرزمین خفتگان، به طول تقریبی 30 کیلومتر از سرشاخه‌های اصلی تغذیه­کننده رود یرموک است که از بلندی­های جولان نشئت دارد و از به هم پیوستن نهرهای کوچک محلی و عبور از روستاهای منطقه از شمال غربی رود یرموک به‌طرف جنوب تشکیل شده و جریان دارد.

الحاصباني (Al-Hasbani): در شهر «حصبیا» در جنوب لبنان است؛ اما حدود 4 کیلومتر از مرز لبنان و فلات جولان را که در حال حاضر، پشت منطقه حائل سمت فلسطین اشغالی است، شکل می­دهد. این رود  از دامنه‌های شمال غربی جبل الشیخ یا کوه هرمون سرچشمه می‌گیرد . طول رودخانه در داخل خاک لبنان 24 کیلومتر است، سپس به‌طرف فلسطین خارج می شود و در آنجا شاخه اصلی رود اردن را شکل می­دهد.

بانیاس: رود پرآب و خروشانی است به‌طول 9 کیلومتر که از غاری در شهر باستانی «بانیاس» در شمال منطقه مورد منازعه بین سوریه و رژیم اشغالگر قدس، یعنی جولان اشغالی، از جبل الشیخ، بزرگ­ترین قله رشته‌کوه شرقی لبنان، نشئت می­گیرد و پس از دو کیلومتر جریان در خاک سوریه، وارد فلسطین اشغالی شده به اصلی رود اردن می­پیوندد؛ درحالی‌که علی­رغم آبدهی 7/2 متر کعبی بر ثانیه و حجم کلی 157 میلیون مترمکعب در سال، سوریه چندان بهره­ای از آن نمی­برد.

موقعیت رود کوچک بانیاس جولان و رود الحاصبانی

دریاچه‌ها (بُحیرات)

اگرچه سوریه سرزمین گرم و نیمه خشکی است؛ بااین‌حال، به برکت کوهستان­ها و اقدامات ملی، دریاچه­های طبیعی و مصنوعی متعددی دارد که به‌اجمال طرحی از کلیات مختصات و ویژگی­های آن­ها به ترتیب اهمیت و وسعت، ارائه می­شود:

الأسد (Al-Asad): در سال 1974، این دریاچه مصنوعی که عنوان بزرگ­ترین دریاچه سوریه را نیز دارد، پشت سد بتونی «الطبقه» که بعد از سد نیل، دومین سد بزرگ دنیای عرب و بزرگ­ترین سد بر روی فرات، محسوب می­شود، با برنامه‌ریزی فرانسوی-آلمانی و اجرای روسیه، در نزدیکی مرزهای شمالی با ترکیه، در کنار شهر «الثورة»؛ یعنی 40 کیلومتری شرق مرکز استان الرقه، به وجود آمد؛ به همین دلیل به سد فرات، الطبقه و الثوره نیز شهرت دارد.

بر روی فرات 20 سد در کشورهای ترکیه، سوریه و عراق احداث شده است که سدهای فرات، «تشرین» (کنار شهر منبج در شرق حلب) و «البعث» (بین شهرهای الثوره و الرقه) در سوریه، سد «آتا ترک» در ترکیه (کنار شهر اورفة) و سد «حدیثة» در عراق (کنار شهر حدیثة در استان الانبار) از مهم­ترین آن­ها هستند.

اجرای این سد که ساخت آن یک رؤیای تاریخی برای ملت سوریه و حکمرانان پیشین بوده است، یکی از «بزرگ‌ترین» دستاوردهای «جنبش اصلاحی» به رهبری رئیس‌جمهور فقید، حافظ اسد، در سال 1970 است.

دریاچه سد فرات، با بیش از 80 کیلومتر طول تقریبی و 8 کیلومتر بیشینه عرضی، مساحتی به وسعت 640 کیلومترمربع و محیطی به طول 200 کیلومتر دارد و با حجم بسیار عظیمی که دارد، آب شرب حلب و آب زراعی زمین­های کشاورزی منطقه را که اصطلاحاً جزیره سبز شمالی نامیده می­شود، تأمین می­کند. یک نیروگاه تولید برق آبی نیز بر روی آن با 880 مگاوات ظرفیت، احداث شده­ است.

شکل و موقعیت دریاچه اسد در استان شمالی الرقه

البعث (Al-baeath): یک دریاچه مصنوعی به مساحت حدود 72 کیلومتر مربع در جنوب شرقی سد فرات بعد از شهر الثوره و قبل از الرقه بر روی رودخانه فرات ساخته شده است و یکی از مهم ترین مراکز پرورش ماهی در سوریه به شمار می رود .

16 تشرين (اکتبر): این دریاچه که به «هفت حوض» (بحیرات السبعة) نیز شهرت دارد و به جهت مجاورت با شهرستان، «مشقیتا» (Mashqita)[44] و روستای «بهلولیه» در لاذقیه، بدین نام­ها نیز شناخته می­شود.

دریاچه 16 تشرین، یک دریاچه  مصنوعی چندمنظوره است که پس از ساخت سد 16 تشرین  بر روی رودخانه بزرگ شمالی  در 30 کیلومتری لاذقیه احداث شد و از جهت وسعت، سومین دریاچه بزرگ سوریه محسوب می­شود.

وجه تسمیه­اش به هفت حوض، آن است که از بالا چنین به نظر می­رسد که جزیره­ها، کوه­ها و سایر عوارض طبیعی، آن را به هفت قسمت تقسیم کرده­اند. سواحل دریاچه را چند کوهِ پوشیده از درختان و بوته­ها احاطه کرده است و جزایر کوچکی در کناره­های آن‌ها گسترده شده است؛ با خاک سرخ پوشیده از درختان کاج و بلوط و بوته­ها و درختان. این دریاچه تنوع اقلیمی و کیفیت بیولوژیکی بالایی دارد؛ زیرا به مناطق مسکونی نزدیک نیست و ازاین‌جهت تبدیل به یک منطقه گردشگری عالی شده است.

17 نيسان (آوریل): این دریاچه، نتیجه سد احداث شده بر روی رودخانه عفرین در حلب است که به دلیل مجاورت با روستای «میدانکی» (Maidanki)، بدین نام نیز خوانده می شود.

هفدهم نیسان، در تاریخ سوریه، سالروز آزادی کشور از اشغال فرانسویان است. مساحت دریاچه، حدود 14 کیلومترمربع است. حدود 1400 متر طول، 500 متر عرض در پایه و 80 متر عمق دارد. دریاچه و تأسیسات این سد، در تولید برق، تأمین آب کشاورزی و پرورش ماهی از اهمیت بالایی برخوردار است.

الخاتونية (Al-Khatounia): این دریاچه طبیعی، در شمال شرق استان حسکه، در 50 کیلومتری مرکز استان، در امتداد مرز عراق و رشته‌کوه « سنجار» قرار دارد و با مساحت 6 کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین دریاچه طبیعی سوریه محسوب می شود.

الرستن (Al-Rastan): دریاچه مصنوعی ایجاد شده پشت سد الرستن است که در سال 1960 بر روی رودخانه العاصی تأسیس شده است و حدود 225 میلیون مترمکعب آب دارد. این دریاچه در مرزهای غربی و شمالی شهر راستان، حدفاصل شهر راستان و استان حماه است، قرار گرفته است و منطقه زیست‌محیطی مهمی را به وجود آورده است.

العَتَيْبَة (Al-Otaiba): این دریاچه طبیعی، در حومه استان دمشق و در نزدیکی شهر العتیبه قرار دارد و بقایای دریاچه بزرگی است که 500000 سال پیش، مناطقی را که دمشق امروزی و بیشتر حومه دمشق را تشکیل می‌دهند، می‌پوشاند؛ اما در نتیجه یک خشک‌سالی که رخ داد، بیشتر آب دریاچه تبخیر شد و بستر ظهور زمین­های حاصلخیز؛ مثل غوطه دمشق فراهم آمد.

العُمق (Al-Eumq): دریاچه­ی خشکی در منطقه اسکندرون که مورد نزاع ترکیه و سوریه است، در استان ادلب قرار دارد. این دریاچه خشک، پیش­تر مصب رود عفرین (الاسود) بود و 32 کیلومتر طول و 11 کیلومتر عرض داشت؛ اما از سال 1940 رو به خشکی نهاد و در 1970 کاملاً خشک شد و دشت العمق را برجای نهاد که یکی از دشت‌های حاصلخیز شام است  که رودخانه العاصی در مسیر خود به سمت مدیترانه از آن عبور می­کند.

بلوران (Baluran): این دریاچه مصنوعی، به گنجایش حدود 15 میلیون و نیم مترمکعب، پشت سد کوهستانی بلوران، در قلب ارتفاعات لاذقیه و در 25 کیلومتری جاده لاذقیه – مصیب، قرار دارد و با طبیعت جذاب و جنگل­های فوق­العاده زیبایی احاطه شده است.

تشرين (Teshrin): دریاچه‌ای مصنوعی در مجاورت شهر «مَنبِج» در شمال شرقی حلب، پشت سد تشرین[45] است که در 2003 افتتاح شد؛ به طول 900 متر و عرض پایه 290 متر و ارتفاع آن 40 متر است و گنجایش 1.9 میلیارد مترمکعب آب را دارد. مساحت دریاچه 155 کیلومترمربع است.

زَرزَر (Zarzar): این دریاچه طبیعی، در منطقه «الروضة» در «الزَّبَدانی»[46]؛ یعنی منبعی که رود البردی ازآنجا نشئت می­گیرد؛  در حدود 50 کیلومتری شمال غرب شهر دمشق  و در راستای جاده المزة (جاده بین‌المللی دمشق – لبنان) قرار دارد و با تپه­های سبز احاطه شده است.

قَطينة (Qatina): این دریاچه طبیعی در جنوب غربی  حمص است؛ به طول 30 و عرض 16 کیلومتر و مساحت تقریبی و متغیر 50 کیلومترمربعی و به خاطر ماهی­هایش معروف است. دریاچه قطینه، از حوضچه آب رودخانه العاصی به وجود آمد.

مُزِيْريب (Muzeireeb): دریاچه طبیعی و گردشگری منطقه کوهستانی استان درعا  در شهرک المزیرب که تقریباً 1 کیلومترمربع مساحت، 500 متر طول و 250 متر عرض دارد و از منابع آب آشامیدنی درعا و السویدا است. جریان آب دریاچه آبشار معروف «تل شهاب» تشکیل داده است.

مَسعَدة (Mas`adah): دریاچه طبیعی آتش‌فشانی است که در جولان سوریه و در ارتفاع 950 متری قرار دارد و منبع آب آن، ذوب برف و باران است؛ اما از چشمه‌های اطراف آن تغذیه می شود. مسعدة یکی از بزرگ‌ترین منابع آبی در جولان اشغالی به حساب می­آید و  رژیم صهیونیستی پس از اشغال جولان در جنگ 1967 ، آن را مصادره است.

نبع بردى: دریاچه طبیعی جنوب غربی دشت زبدانی در نزدیکی جاده دمشق – سوریه است و از ذوب برف‌های کوه‌های مرتفع الزبدانی تغذیه می­شود. رود البردی دمشق از این دریاچه نشئت دارد.

تالاب الجَبول (al-jabul): این دریاچه­ کم عمق (بین 20 - 160 سانتی متر) در 40 کیلومتری جنوب شرقی حلب در سوریه و در نزدیکی شهر «السفیره» قرار دارد و یک منطقه­ای حفاظت شده است. طول دریاچه 40 کیلومتر و عرض آن بین 3 تا 10 کیلومتر متغیر است. مساحت آن تقریباً 260 کیلومترمربع است و دریاچه‌ای عمیق، به نام دریاچه «الحَمْرات» (Al-Hamrat) از شرق از آن جدا شده است.

الجبول یک دریاچه طبیعی – مصنوعی است؛ بدین معنی که بدون قصد اولیه، در سال 1982 از آب کارخانه قند در «مسکنة» تشکیل شد. این تالاب، هم‌اینک پناهگاه بسیاری از پرندگان مهاجر است. قسمت شرقی تالاب کم‌عمق و شور است و پس از خشک شدن، در اواخر تابستان، از آن، نمک استخراج می­کنند. جمع‌آوری نمک از حاشیه تالاب در تابستان، یک منبع اقتصادی مهم برای ساکنان منطقه است.

طیبة (Al-Taybeh): دریاچه کوچک مصنوعی پشت سد «درعا» در روستای طیبة. منبع تأمین آب این سد، باران­های موسمی، قنات‌های منطقه و آب­های رهاشده از سدهای استان السویدا است.

دریای مدیترانه

تنها دریایی که سرزمین سوریه بدان دسترسی دارد، مدیترانه است؛ ساحل مدیترانه­ای سوریه، در غرب این کشور قرار دارد. این منطقه از حیث اقتصادی، سیاسی و تاریخی ازجمله مناطق بسیار مهم و استراتژیک سوریه به شمار می‌رود که از جنوب به بندر «طرطوس» و از شمال به منطقه «راس البسیط» منتهی می‌شود و دو استان اصلی آن «لاذقیه» و «طرطوس» است که در این میان «لاذقیه» از «طرطوس» وسیع‌تر است و مهم‌ترین و اصلی‌ترین بندر سوریه در سواحل دریای مدیترانه محسوب می­شود و به‌مثابه ریه‌های اقتصادی برای کشور سوریه عمل می‌کند؛ زیرا نقشی مهم در صنعت گردشگری سوریه ایفا می­کند.

مدیترانه و کشورهای پیرامونی

در منابع تاریخی، عربی و اسلامی، مدیترانه را «بحرالرّوم»، «بحر متوسط»، «بحر ابیض»، «بحر فلسطین»، «بحر الکبیر» و «بحر المغرب» نیز نامیده­اند.

مدیترانه دریایی استراتژیک و ژئوپلیتیک است؛ با دو میلیون و پانصد کیلومتر مربع، وسعت و حدود ۴۶ هزار کیلومتر خط ساحلی و میانگین ژرفای ۱۵۰۰ متر که از شمال و شمال غربی به اروپا، از جنوب و جنوب غربی به آفریقا و از شرق به خاورمیانه محدود می‌شود. این دریا درواقع یک دریاچه بسیار بزرگ است؛ با ۱۴ دریای پیرامونی[47]، ۲۹ خلیج، ۸ تنگه طبیعی و ۵ کانال مصنوعی.[48]

۲۱ کشور مستقل، شامل ۱۴ کشور جنوب اروپا، ۵ کشور شمال آفریقا و 3 کشور آسیایی لبنان و سوریه و فلسطین، در دریای مدیترانه خط ساحلی دارند. همچنین جزایر قبرس و ممالت که در میان این دریا مُحاط اند[49]؛ بدین ترتیب، مدیترانه ترمینالی از فرهنگ­ها[50]، مسیرهای تجاری و خطوط نظامی تهاجمی در ادوار مختلف بوده است.

شرقی‌ترین بخش دریای مدیترانه، دریای شام یا «لِوانتین» (Levantine) است؛ با وسعت به‌اندازه 320 هزار کیلومترمربع که ترکیه در شمال، سوریه، لبنان، اسرائیل و نوار غزه در شرق، مصر در جنوب و دریای اژه در شمال غرب آن قرار گرفته‌اند. قبرس بزرگ‌ترین جزیره در دریای لوانتین است.

در بخش شمالی دریای شام (لوانتین)، میان ترکیه و قبرس، دریای «قیلیقیا» یا «کیلیکیه» (Cilicia)[51] قرار دارد. همچنین در شمال این دریا دو خلیج بزرگ «اسکندرون» در شمال شرقی و خلیج آنتالیا در شمال شرقی قرار دارند.

خلیج­ها

به‌طورکلی، سواحل مدیترانه و من جمله ساحل سوریه، انباشته از عوارض طبیعی است و شامل سلسله گسترده و به هم پیوسته­ای از ترکیب جالب خلیج­ها و دماغه­ها یا شبه جزایر کوچک و بزرگ است که گاهی شکل خوشه­ای ویژه­ای دارند؛ بدین ترتیب که پیرامون یک دماغه، ممکن است چندین خلیج کوچک دیده می­شود.

شهرهای ساحلی لاذقیه و طرطوس نیز که در سواحل پیش­رفته در دریا قرار دارند، هر کدام، مجموعه­ای از خلیج­های کوچک­تراند. در این هندسه طبیعی زیبا، مشخصاً لاذقیه از طرطوس، خلیجی­تر است.

علاوه بر خلیج­های طبیعی که محل مناسبی برای توسعه انسانی و اقتصادی و نیز سیاحت­گاه­های تفریحی و گردشگری به جهت محصور و در امان بودن از امواج بزرگ دریا هستند، خلیج­های مصنوعی و تفریحی دیگری در سواحل سوریه ایجاد شده­اند که نوعاً جهت ایجاد نوعی استخر بزرگ منطقه­ای است که می­تواند کاربری‌های ترانزیتی، نظامی و تفریحی داشته باشد. به این خلیج‌های مصنوعی، «مُرَفّأ» (اسکله) می­گویند.

خلیج­های حاشیه سواحل سوریه به ترتیب از شمال به جنوب عبارتنداز:

سُوِیْدیه (Süveydiye)[52]: این خلیج در منتهی‌الیه جنوب غربی مرز ترکیه و سوریه در ساحل مدیترانه، در منطقه مورد منازعه با ترکیه؛ یعنی «اسکندرون» قرار دارد. ترکیه نام باستانی این خلیج و شهر سویدیه را به «سامان داغ» (Samandağ) یا «سمعان داغی» در زبان عربی که تصحیفی از واژه «شمعون» است و برگرفته از نام قدیس شمعون، راهب مسیحی، است که مدتی را بر روی کوهی به همین نام در این منطقه به زهد و پارسایی زندگی کرده است.[53]

البسیط (Al-Basit): در شمال شبه جزیره یا دماغه «رأس البسیط»، از جهت شمال، نخستین خلیج سواحل سوریه محسوب می­شود. این خلیج از طرف جنوب، حدود 60 کیلومتر با لاذقیه فاصله دارد و یکی از زیباترین سواحل دریای مدیترانه به شمار می رود؛ صخره ساحلی نیمه دایره گسترده­ای که در آغوش کوه­های مرتفع است و تمامی آن از بالای کوه­ها تا سواحل پوشیده از جنگل است.

المیناء البیضا (Minet el-Beida): یا بندر سپید که در زبان باستانی «اوگاریتی» (Ugaritic)[54] «ماخادو» (Mahadau) نامیده می­شد و هرچند که از جهت وسعت، از دو خلیج دیگر جنوبی مجاور خود، کوچک‌تر اس ت، مهم­ترین و مشهورترین خلیج سوریه در ساحل لاذقیه محسوب می­شود که اهمیت تاریخی بسیاری دارد.

میناءالبیضاء یا «البیدا پورت» (Al-Beida port) بقایای بندری باستانی در خلیجی است به همین نام، در شمال بندر لاذقیه که در عهد باستان، بندر اصلی شهر اوگاریت بود و در عصر برنز شکوفای داشت و به‌عنوان یکی از مهم­ترین شهرهای تجاری و اقتصادی دریای مدیترانه باستان و دروازه شرق محسوب می­شد. این بندرگاه خلیجی، از دهه هفتاد قرن گذشته، به یک پادگان و بندر نظامی متعلق به نیروهای دریایی ارتش عربی سوریه به همین نام تبدیل شده است؛ کما این‌که خلیج دندانه­دار طرطوس، در جنوب لاذقیه، پایگاه نیروی دریایی روسیه شده است.

خلیج لاذقه: که مجموعه از دماغه‌ها و خلیج‌های کوچک و بزرگ است؛ ازجمله:

-       رأس ابن­هانی: نخستین شبه‌جزیره استان لاذقیه از شمال در فاصله 10 کیلومتری است؛ دماغه­ای که دو خلیجی جانبی دارد. ویژگی ابن­هانی زیبایی طبیعت دریایی آن، درهم تنیدگی خشکی با دریا و منظره کوه­های ساحلی شگفت‌انگیز پوشیده از جنگل است که به این منطقه شکوه و عظمت بیشتری بخشیده و به دلیل فعالیت‌های گردشگری شهرت دارد؛ به همین جهت در طول تابستان، مملو از گردشگران است.

-       رأس الدارعة (Ras-ad-Dariah): دماغه یا شبه‌جزیره‌ای که به جهت شکل هندسی به دماغه کشتی جنگی تشبیه شده و «الدارعة» نامیده شده است. این دماغه، پنج خلیج کوچک پیرامونی دارد.

-       الریاضیة: شهر ورزشی لاذقیه که با نام شهر ورزشی اسد نیز شناخته می شود، در سال 1987 در سواحل دریای مدیترانه در حومه شمالی لاذقیه به منظور میزبانی دهمین دوره بازی‌های ورزشی مدیترانه ای تأسیس شد. مساحت آن 154 هکتار است و شامل یک زمین فوتبال با ظرفیت 45000 تماشاگر است. این دماغه، دارای دو خلیج کوچک شمالی و جنوبی است.

-       رأس الاعوج (Ras-al-Awaj): دماغه­ای که دو خلیج جانبی دارد. خلیج شمالی آن، همان خلیج جنوبی الریاضیة است.

-       مار تادرس (Tadros): یا قدیس تادرس؛ نام دیگرش «جزیرة الصید والنزهة» است؛ شبه‌جزیره‌ای با پنج خلیج پیرامونی.

-       خلیج و بندر ماهیگیری الیوغسلافیة (یوگوسلاوی): در جنوب شبه جزیره «مار نادرس» و بزرگ­ترین خلیج پیرامونی این شبه­جزیره که عوارض طبیعی و تأسیسات اسکله ساحلی پیش­رونده در آب خلیج، شکل هندسی پیچیده و جالبی به آن داده است. بندر یوگسلاوی، در اواسط دهه هفتاد، قبل از توسعه منطقه توسط شرکت­های دولتی سوریه، به‌افتخار شرکت یوگسلاوی که این پروژه را اجرا کرد، بدین نام، نام‌گذاری شد.

-       خلیج رود کبیر شمالی که خلیجی با درازای بسیار نسبت به عمق پیشرفته در ساحل است و در شمال مصب رودخانه کبیر شمالی و در میانه مصب رود محلی الصنوبر است و از لاذقیه تا بندر «الجبلة» در جنوب لاذقیه، در حدود 30 کیلومتر طول دارد.

بانیاس: شهری نفتی – توریستی، در منتهی‌الیه شمالی استان طرسوس و درست در وسط خط ساحلی سوریه که دو خلیج شمالی (حریصون) و جنوبی (العدیمة) کشیده دارد.

طرطوس: خلیج بزرگی بین طرسوس و طرابلس لبنان در منتهی‌الیه جنوبی خط ساحلی سوریه؛ شامل ده­ها خلیج کوچک. «مُرَفّأ ارواد» یا اسکله ارواد که ایستگاه کشتی­های توریستی به‌طرف جزیره ارواد است، در این خلیج قرار دارد.

جزایر

جزیره ارواد

چندین جزیره کوچک خالی از سکنه در سواحل سوریه وجود دارد، مانند «الطيور»، «أم النمل» «العباس»؛ اما در این میان، جزیره «أرواد» (Arwad)، مقصدی عالی برای گردشگران است؛ زیرا هم مسکونی است و هم در نزدیکی سواحل؛ یعنی تقریباً در فاصله سه مایل دریایی از شهر طرطوس به‌طرف جنوب غرب، فاصله دارد و مسیر دسترسی آن، از بندر ارواد در کیلومتری جنوب طرسوس است. جزایر کوچک «مَرقُد» و «ابوالفارسی» نیز در جنوب و «تل بُصَیرة» در شمالِ ارواد قرار دارند. ساکنان جزیره ارواد در زمان تمدن فنیقی به دلیل مهارت خود در دریانوردی مشهور بودند.[55]

پوشش گیاهی

سوریه اصطلاحاً در منطقه «هلال حاصلخیز» (الهلال الخصيب)[56] در غرب آسیا واقع شده است که مهد رویش گیاهان و محصولات کشاورزی تمدن­سازی است؛ مانند گندم، جو، عدس، نخود، نخود و کتان؛ علاوه بر این، درختان مثمری مانند بادام، زیتون، انجیر نیز برای اولین بار در این منطقه پرورش یافته­اند؛ بدین ترتیب، به اعتقاد «جورج ادوارد پُست» (George Edward Post) (1839-1909)[57] که سال­ها عمر خود را صرف مطالعه تاریخ طبیعی سوریه نمود، «اهمیت گیاهان منطقه شام با هیچ نقطه­ای از روی زمین برابری نمی‌کند.»[58]

موقعیت و تراکم پوشش گیاهی در هر نقطه جغرافیایی؛ به‌طور منطقی، تطابق تامی با نقشه طیف بارندگی آن منطقه دارد که در سوریه در مناطق ساحلی و کوهستانی متمرکز است. بااین حال، وضعیت پوشش گیاهی را به چندین منطقه می­توان تقسیم نمود:

منطقه زیست­اقلیمی مرطوب

در قسمت­های پیشین درباره این منطقه سبز که در غرب سوریه و حاشیه دریای مدیترانه در استان­های غربی قرار گرفته است، به طور مبسوط توضیح داده شد. نوع و گستره پوشش گیاهی این منطقه را می­توان به سه بخش عمده تقسیم کرد:

الف - گروه درختان ارتفاع زیست

در این گروه جنگل­های درختان مخروطی در ارتفاع 1800-2500 متری از سطح دریا قرار دارند؛ با درختانی مانند «الشوح السوري»[59] و «الأرز اللبناني»[60] که به آب و هوای سرد نیاز دارند. پایین دست­تر از اینها نیز درختان متنوع زیادی وجود دارند؛ مانند:

-       انواع صنوبر؛ مثل «صنوبر حلبي» [61]و صنوبر بروتي (brutia)[62]

-       انواع «السِندیان» (بلوط)؛ مثل بلوط قرمز، اشعر یا پرمو (ترک/ اتریشی)، سبز، لبناني، برانتي (brantii) سِدری، رنگی یا حلبی (دار مازو)

-       انواع «الشَّرد» (راش)؛ مثل راش مشرقي[63]، طبراني و رومي

-       انواع «القَیقَب» (افرا)؛ مثل افرای همیشه سبز، جبل­الشيخ، پهن برگ (عريض الأوراق یا سوري) و مونبلييه(Montpellier)[64]

-       انواع سِدر؛ مثل السدر المسهل ، المُضاض، عريض الأوراق

-       انواع بید؛ مانند «حَوْر فراتي»[65]، بید مجنون (الصفصاف الباكي) و بید سفید (الصفصاف الأبيض)

-       چنار از نوع چنارهای تهران (الدُّلب المشرقي)

-       توسکای شرقی (النَّغت المشرقي)[66]

-       القطنية الدرهمية (شیرخشت)[67]

-      «غُبَيرای مُمَغّصة» (بارانک)[68]

-       22 نوع سرخس

بوته زارها و مراتع برفی و اصطلاحاً آلپی

این منطقه پوشش گیاهی فقیری دارد و حاوی گونه­هایی است که نوعاً در چنین ارتفاعات و شرایط آب و هوایی امکان رشد دارند؛ مثل:

-       انواع «العِصْفَلْدِين» (Asphodeline)[69]

-       انواع سیر

-       انواع «القَضقاض الجبلي» (میخک کوهی)

-       انواع الحوذان  (آلاله): الدمس، أليف الثلج (برف دوست) و ذنب الفأر (دُم موشی)

-       خشخاش اللبناني

-       انواع  الدرابا (شب­بو)

-     الدريهمة: گیاهی با گلهای پولکی و ریشه هویجی خوراکی

-       انواع نخود : البازلاء الصيغية (نخود فرنگی چینی)، الحمص العدسي اللبنانی (نخود عدسی ­لبنانی) و...

-       العَنْبَرِيس الأقرن (اسپرس کوهی): بوته خاردار به صورت بالشتک دایره­ای

-       أنواع القتاد (گَوَن)

-       انواع گلهای خانواده كتان (Linum) ؛ مانند الکتان اللحمي (گوشتی)

-       الفربيون الأرومي (شیرشیرک) شیره شیری رنگ و بسیار سمی دارد.

-       البنفسج اللبناني (بنفشه لبنانی)

-       زهرة الحواشي الحريرية (سیزاب/ بوبوک)

-       انواع زعفران وحشی؛ مثل زعفران الحرموني و زعفران كوتشي

علفزارها یا چمن­زارهای زیر آلپی

اینمنطقه گیاهی پراکنده در سوریه نوعاً دارای بوته­های بالشی شکل هستند؛ مثل  دو نوع گَوَن (قتاد بيت لحم  والقتاد الحرموني) و خار «الصر النقطي» (ارّه نقطه­ای) والغملول اللبناني(نوعی تره)  وأنواع شَبْرَق (لوبیای شیطان) و انواع العنبريس (اسپرس کوهی پیش­گفته)؛ مانند عنبریس البندوسي(؟)، الجبلي (کوهی)، طويل الأشواك (دراز شاخک)، المخملي و مدري الأوراق (دندانه برگ)

مناطق حفاظت شده متعددی برای حفظ گیاهان وحشی در این سه منطقه ایجاد شده است؛ مانند حفاظت­گاه «الشوح و الأرز» (سرو و صنوبر) در «صلِنفه» که شهرک گردشگری مدرن و منطقه طبیعت­گردی مخصوص شهر لاذقیه است و نیز حفاظت­گاه «الفرنلق» که منطقه جنگلی فوق­العاده زیبای لاذقیه است.

منطقه زیست­اقلیمی نیمه مرطوب

این اقلیم در نواحی کوه­های ساحلی با ارتفاع متوسط ​​(بالای 800 متر از سطح دریا) و کوه­های داخلی در ارتفاع بیش از 900 متر از سطح دریا دیده می­شود و در شرق و جنوب منطقه اول قرار دارد و شامل بیشتر کوه­های مرکزی سوریه، کوه حلب (عفرین)، جبل الزاویه.

آب و هوای این کوه‌ها نسبت به قله‌های کوه‌های مرتفع ساحلی مرطوب‌تر است و گیاهان معرف حوضه مدیترانه در آن‌ها پراکنده شده‌اند، هرچند به دلیل کمبود رطوبت، تراکم کمتری نسبت به کوه‌های ساحلی دارند.نوع پوشش گیاهی جنگل­های مدیترانه­ای این منطقه با درختان و درختچه­های همیشه سبز تمایز یافته­است که با تابستان خشک سازگار هستند. کاج برونتی بخش اعظم منطقه جنگلی این مناطق را تشکیل می­دهد؛ علاوه بر این گونه، گونه­های مخروطی شکل دیگری مانند صنوبر حلبی، سرو مدیترانه­ای (Cupressus sempervirens) و تعدادی از انواع درخت عرعر[70]؛ مثل عرعر اللذاب، الشربینی، سوری، المُنَتّن نیز در این منطقه زیست دارند.از گونه­های پهن­برگ می­توان به این موارد اشاره کرد:

-       خرنوب[71]

-       انواع بُطم (پسته­سان­ها)[72]؛ مثل بُطم فلسطینی، اطلسی، آدامسی و عدسی

-       بلوط القلبريني (هسته­ای) یا فلسطینی

-       المران الرمادی (زبان گنجشک خاکستری)

-       زیتون وحشی

-       انواع الزعرور (زالزالک)

-       الإجاص السوري (گلابی سوری)

-       السوید فلسطینی (سِدر/ کُنار)

-       انواع اللوز (بادام) وحشی؛ مثل بادام شرقی، بادام عربی، و بادام کورشینسکی (korshinskyi)، بادام معمولی و بادام مُحَلَّب (شیری)

-       الآس  (درخت مورْد)

-       انواع القَطلَب (توت وحشی)

-       انواع خوخ (آلوچه)

-       افرای جبل الشيخ

-       القطنية الدرهمية (شیرخشت)

-       الزرود عريض الأوراق (شِبه زیتون)

-       القطلب العثكولي (آربیوتس) محلی­ها آن را قاتل أبیه (قاتل پدرش) می­نامند و  میوه­اش را حنای  احمر یا عصیرالدب (شیره خرس)

در قسمت­های مرتفع این منطقه درختان کهنسالی پیدا می­شوند؛ مانند انواعی از  العنبريس پیش­گفته.

در این کوهستان­ها، انواع متعددی از بوته­های یکساله و چندساله نیز وجود دارند؛ از گونه­های باقلادارها، گندمیان، کاسنی­ها، آلاله­ها، خشخاشي­ها، سوسن­ها. از مهم­ترین آنها می­توان به این موارد اشاره کرده:

-       النفل/ شبدر (بیش از 60 گونه)

-       القتاد/ گَوَن (45 گونه)

-       الفصة/ یونجه (40 گونه)

-       البيقية/ ماشک/ باقلا (40 گونه)

-       العنبريس (حدود 20 گونه)

-       سوسن (بیش از 30 گونه)

-       الحوذان/آ لاله(30 گونه)

-       اللحلاح/ لاله (18 گونه)

-       الشقّار / شقایق

مساحت جنگل­های سوریه بیش از نیم میلیون هکتار، معادل 3 درصد از مساحت این کشور است و یک سوم آن، جنگل‌های مدیترانه­ای است که در استان لاذقیه واقع است. به طور کلی، نسبت پوشش گیاهی جنگل در سوریه به تفکیک استان­ها عبارت است از:

لاذقية	ادلب	حما	دمشق	طرطوس	حمص	حلب	الحسکه	السویدا
31%	18%	18%	9%	7.3%	7%	5%	1.88%	1.45%

در این منطقه باغ­های زراعی بسیاری احداث شده­است؛ مثل باغ­های زیتون ، انواع بادام، انگور و انجیر.

حفاظت­گاه «اللذاب» یکی از حفاظت­گاه­های طبیعی این منطقه است.

دشت­ها و تپه­های ساحلی با آب و هوای مدیترانه­ای

پوشش گیاهی این مناطق در بسیاری از گیاهان با منطقه نیمه مرطوب اشتراک دارد؛ زیرا در تپه ماهورها، جنگل­های مدیترانه­ای پراکنده­ای مشاهده می­شود که از یک یا هر دو نوع صنوبر و انواع دیگر؛ مانند خرنوب تشکیل شده است. در این منطقه تراکم بوته­ها، گیاهان چند ساله و یکساله افزایش می­یابد. از گونه­های علفی مهم این منطقه، می­توان به الترمس (باقلا مصری) والقتاد (گَوَن) والبيقية (باقلا/ ماشک) اشاره کرد.

مناطق استپی با آب و هوای مدیترانه­ای تا نیمه خشک

این مناطق تماماً در به اصطلاح «هلال خضیب» قرار دارد که از شمال عراق و جزیره علیای سوریه تا دشت حلب و حماه، دشت حوران امتداد دارد.

در لبه‌های شمالی (جزیره علیا و دامنه­های سلسله جبال توروس) و لبه­های غربی (دامنه‌های شرقی سلسه جبال غربی) این مناطق، جنگل‌های استپی تخریب‌شده متشکل از  البطم الأطلسي و انواع الزعرور[73] و انواع اللوز البري[74] (جنس آلو) و بوته­های باقلادار وجود دارد.

در دشت های جزیره علیا، گیاهانی متناسب با ویژگی­های اقلیم نیمه بیابانی؛ مانند درختچه­های اقاقیا و گز و گیاهان علفی چند ساله؛ مانند  الشيح والقبأ والروثا و القتاد(گَوَن) وجود دارند؛ در واقع، پوشش گیاهی این منطقه «تُنُک­بیشه­ها» (Garrigue) یا «خاربیشه­ها» هستند که در عربی «مَعیص» (Ma'is) نامیده می­شود[75]؛ یعنی زمین­های مرکب از چمن و درختچه­های چندساله که به راحتی قطع می­شوند و دوباره رشد می­کنند.

در این مناطق، کشت غلات به صورت دیم رایج است و به شکل آبیاری در مناطقی که آب­های زیرزمینی یا کانال­های آبیاری باشند؛ مانند دشت فرات و شرق حلب، رواج دارد.

حاشیه رودخانه ها و آبراه­های داخلی

در سواحل رود فرات، رودخانه خابور و دشت حوران در حاشیه نهرهای منتهی به رود اردن و در جزایر رودخانه­ای، مواردی از جنگل­های رطوبت دوست وجود دارند؛ متشکل از حَوْ فراتی (صنوبر فرات)، الصفصاف الابیض (بید سفید) و اَثل (گز) وجود دارد.

در قسمت تحتانی رود اردن نیز به دلیل شوری آب رودخانه و اراضی اطراف در این بخش،  پوشش گیاهان شور شبیه به مناطق باتلاقی غالب است که مهمترین آنها الأثل كبير الثمار (گز میوه درشت)[76] است.

مناطق باتلاقی و دریاچه­ای

این مناطق  که در سوریه چندان متعدد و گسترده نیستند، در داخل باتلاق­ها و نهرهای آب شور و دریاچه­های آب شیرین قرار دارند. زندگی گیاهی در هر یک از این قسمت­ها ویژگی خاص خود را دارد؛ خصوصاً آن دسته که محصور مناطق خشک­اند

یکی از مهم­ترین مناطق این بخش از پوشش گیاهی سوریه، تالاب الجبول[77] در شرق حلب است که آبش را از باران­های سیل­آسای زمستانی و اخیراً از عملیات زهکشی کشاورزی دشت­های السفیره که در تابستان آبیاری می­شود، تأمین می کند.

الجبول بیشترین تعداد گونه­های گیاهی را در میان تالاب­ها و حواشی دریاچه­های سوریه دارد. بیش از 50 گونه از گیاهان شور، در کناره­ها و جزایر آن رشد می­کنند. بیشتر این گونه­ها، علفی و تعداد کمی درختچه هستند و منبع غذایی مناسبی برای پرندگان مهاجر منطقه­اند.

از دیگر مناطق این نوع پوشش گیاهی می­توان به این موارد اشاره کرد:

-       الخاتونية (Al-Khatounia)؛در شمال شرق استان حسکه که با 6 کیلومتر مربع مساحت

-       زَرزَر (Zarzar)؛ در حدود 50 کیلومتری شمال غرب شهر دمشق 

-       قَطينة (Qatina)؛  در جنوب غربی  حمص  ؛ با مساحت 50 کیلومترمربع

-       مُزِيْريب (Muzeireeb)؛ در منطقه گردشگری  کوهستانی استان درعا  با مساحت 1 کیلومترمربع

مناطق کوهستانی با آب و هوای نیمه خشک

مناطقی مانند جبل عبدالعزیز، جبل ابورُجمَین[78]، فلات الحص[79] با قله شُبَیْث که بر فراز آن قرار دارد و کوه­های پالمیرا تعداد گیاهان این منطقه به دلیل عدم بارندگی و تخریب خاک، کمتر از نواحی ساحلی است. در جبل عبدالعزیز 407 گونه گیاهی متعلق به 47 تیره و 210 جنس ثبت شده­است. در حاشیه صحرای حلب در جبل الحص شبیث نیز 235 گونه متعلق به 41 خانواده و 132 جنس وجود دارد.

منطقه بادیه الشام و واحه­ها

در این مناطق، گیاهان علفی یکساله یا چند ساله و بوته­های کوچک مقاوم به خشکی وجود دارد؛ زیرا میزان بارندگی سالانه این منطقه بیش از 200 میلی متر نیست. گونه­های مهم و قابل تأمل این بوم­زیست، عبارتند از:

انواعی از القيصوم (بومادران)، الأربيان (بابونه)، القتاد (گَوَن)، الحِذا(گلسنگ)، الحَنظل (خربزه تلخ)، المليح (Aizoon)، علندى (Ephedra)، الشُوَيْعَرة (جارو علفی) و الكُماش (Andrachne) (گل ناز بیابانی) و از خاربُن­ها العاقول (خارشتر)، الزعيتمان (خیارک)، الرُّغل (علف شور)، الحَمادَة (میخک صحرایی)، الرمث (تاغ)[80]، الشنان (شِپِشو)، الشيح (دّرَمنه)، الصر (خار ارهّ­ای)، الحَرمَل (اسپند) و الأرطاة (خار اسکنبیل) (Calligonum)

چند نمونه دیگر که از  قلم افتاده و از اشجار بومی سوری محسوب می­شوند؛ به عنوان تکمله:

1.    «بلخنون سنبلي»؛ درختچه­ای است از رسته سرخس­ها گونه «بسپایک‌سانان» (Polypodiales)

2.     «قَرانيا» یا ذغال اخته؛ از دو نوع «اروپایی» و «دموية» (خونی/ سرخ) (Cornus sanguinea)؛ درختچه برگ‌ریز چندساله است که در آب‌وهوای معتدل سرد رشد می­کند و معمولاً در اروپا و غرب آسیا در جنگل‌های پهن‌برگ  به‌صورت درختچه‌ای زیرطبقه یا در حاشیه‌های درختچه‌های دیگر، وجود دارد. این گیاه، زینتی است و میوه‌های سیاه مایل به ارغوانی آن، حاوی دانه‌های غنی از چربی است که از آن برای تهیه صابون و روغن چراغ استفاده می‌شود.

3.    «لانْتِسِك/ مصطکی» (Pistacia lentiscus) در فارسی به آن «پسته مَصطکی» یا «ماستیک» می­گویند. درختچه یا درخت کوچک همیشه سبز است و ارتفاعش بین یک تا هفت متر متغیر است. بوی صمغ آن از تمامی اندام‌های گیاه استشمام می‌شود. گل‌های آن دوپایه بوده و در ابتدا سبز ولی به تدریج قرمز رنگ می‌شوند. میوه این گیاه کروی شکل، قرمز رنگ، کوچک و یک میوه از نوع میوه‌های شَفت بوده و پس از رسیدن سیاه رنگ می‌شود. بومی‌ها از میوه این درخت، روغنی خوراکی می‌گیرند و به جای روغن زیتون در خوراک مصرف می‌کنند؛ اما محصول عمده این درختان، صمغی است که از تنه و ساقه‌های این درخت در اثر شکافی که وارد می‌کنند، گرفته می‌شود و به ماستیک معروف است. از صمغ این گیاه استفاده‌های مختلفی می‌شود. این ماده به عنوان نوعی ادویه و طعم دهنده در آشپزی و تهیه شیرینی و دسرها نیز استفاده می‌شود؛ همچنین، به عنوان نوعی آدامس طبیعی (سقز) و در طب سنتی برای درمان برخی بیماری‌های گوارشی کاربرد دارد. در صنعت و برای ساخت برخی ترکیبات نیز از این ماده استفاده می‌شود.

4.    «اآكاسيا/ اقاقیای بیدی» (Acacia cyanophylla) درخت بومی استرالیاست که در جنوب ایران نیز کشت شده است. به صورت درختی کوچک، انبوه و پهن با تنه کوتاه و مانند بسیاری از گونه­های اقاقیا، گیسو فروهشته رشد می کند. ارتفاع آن به هشت متر می­رسد؛ با ساقه­هایی (فیلودس) به جای برگ­های واقعی که گاهی تا 25 سانتی­متر طول دارد و در پایه هر یک، غده شهدی وجود دارد که مایعی قندی ترشح می­کند و باعث جلب مورچه­ها می­شود. گل‌های زرد آن در اواخر زمستان و اوایل بهار در گروه‌هایی تا ده سَر گل کروی، ظاهر می‌شوند. میوه آن، دانه­ی مستطیلی شکلی به رنگ تیره تا سیاه است.

5.    «القَفّور» یا «رميميم» (Fontanesia)؛ درخت برگ­ریزی است که ارتفاعش گاه به  8 متر می­رسد.  برگ­هایش، نیزه­ای و به طول 3-12 سانتی متر است. گلهایش سفید چهار لوبی است؛ در خوشه هایی به طول 2-6 سانتی متر.

6.    «سِنط ابیض» (Faidherbia) یا اقاقیای سفید یا درخت گل ابریشم سفید و یا گوشت کوب ، با 2 - 5 متر ارتفاع و شاخه های سفید، شلخته و کمی خاردار. برگ های آن دو پر است، ممکن است 15 سانتی متر طول داشته­باشند.  گلهای آن سوزنی برگ ، سفید ، منفرد یا ترکیبی، کوتاهتر از برگها است. میوه ضخیمی به شکل نامنظم و به صورت جانبی فشرده دارد. گلدهی آن بهار است . خاستگاه آن حومه شهرهای ساحلی است.

7.    «سِنط السِيال» (Acacia seyal) نوع دیگری از اقاقیا است که از آن «صمغ عربی» می­گیرند؛ نام دیگرش«شیتا» (Shittah)[81]است. درختی خاردار است به ارتفاع 6 تا 10 متر با پوست سبز کم رنگ یا قرمز. در قاعده برگ‌های 3 تا 10 سانتی‌متری، دو خار مستقیم و خاکستری روشن به طول 7 تا 20 سانتی‌متر دارد. شکوفه ها در خوشه های گِرد و زرد روشن به قطر حدود 1.5 سانتی قرار دارند.

گیاهان دارویی

در مراتع، ارتفاعات، دشت­ها، مَعیص­ها (تُنُک بیشه­ها) و جنگل‌های سوریه، گلها، گیاهان پایه کوتاه، خارها و علوفه­های بومی فراوانی رشد می­کنند که نوعاً مصرف دارویی دارند. بعضی از این گیاهان که اهمیت بیشتری دارند و در مطالب پیش­گفته از پوشش گیاهی سوریه در این بخش، از آنها نامی برده نشد، به ترتیب الفبا، عبارت­اند از:

1.       ابو طيلون (برگ مخملی) ابن سينا

2.       أبو طيلون هندي

3.       أثْبِ مَشعَر(إيراغروستيس)

4.       اُذَينة أناضولية (آناطولی)؛ نوعی مریم­گلی

5.       اُذَينة ذَهَبيةُ الأوراق (برگ طلایی)

6.       أوفريس داكن  و أوفريس دُبُوري (واژگون)

7.       إسليح بَحري (کیک ماریتیما)

8.       إشقيل ثنائي الأوراق (نجم­آبی دو برگی)

9.       بُخور مريم فارسي

10.    بَرباريس (زرشک) لبناني

11.    بونيون أنيق (اَرقطیون نازک)

12.    تِفاف جاسئ (لوبیا دشتی سفت)

13.    جُرَيس عصا يعقوب (زنگوله عصای یعقوب)

14.    حَدَق غباري (گوجه یا سیب تلخ)

15.    حُرُض إكليل الجبل (اَشنان کوهی)

16.    حِلَّة (نوعی لَبلاب)

17.    خِرفار صغير(دانه قناری)

18.    خَشِنَة دقيقة، مشرقية و هَلْبية

19.    دِبق (سریش) صليبي

20.    قارچ دَغموس قابض

21.    دُؤسَر سَميك (دوسر واژه فارسی است.)

22.    راوَند فلسطيني

23.    رقمة عديمةُ السّاق

24.    رومولية عمودية

25.    زراوند مُبَقَّع (خالدار)

26.    سَحلَب أناضولي (ارکیده آناطولی/ شرقی)

27.    سَدم إسباني (کاکتوس آبداراسپانیایی)

28.    سيلينة­عريضة­الأوراق (Silene واژه­ی لاتین)

29.    شِبْرِق (زقّوم تَر) أفعى الماء

30.    شَقيقةُ النعمان (شقایق نُعمانی)

31.    شِنان (گَندنا کوهی) مفصلي

32.    صِبغةٌ متلألئة (رنگ درخشان)

33.    طیطان سیکنبرغر؛ نوعی نرگس

34.    عَرَن دقيق (زالزالک ریز)

35.    عسلة­توسكانية و نقدية­الأوراق (برگ­پولکی)

36.    غار (برگ بو)

37.    فم السمكة الشائع (گل میمون)

38.    قَرقاص اُذُيني (نوعی کاسنی)

39.    قُرُنفُل منتصب (میخک افراشته)

40.    قَصْعِين آرامي (مریم گلی آرامی)، قصعين الآلهة و قصعين فلسطيني

41.    قَصوان شائع (کَنگر معمولی)

42.    قَضقاض حامل الصوف (اَشنان شامی)

43.    قضقاض عربي (نوعی تاج خروس؛ پشمالو)

44.    قَندول شَعْري (نوعی گز، شَیْشَعان)

45.    كُعْر،(نوعی خاربُن)

46.    لَبلاب بنفسجي، لبلاب خطي و لبلاب وَسادي الأوراق (برگْ­بالشی)؛ لبلاب: پیچک گل شیپوری

47.    مَردَقوش­لبناني (مرزنجوش، پونه­کوهی لبنان)

48.    نَباز سوري (خارگل بنفش؛ بادآورد)

49.    يانسون (بادیان رومی)

50.    يثمة جُرَيْسيّة (زنگوله­ای)

البته باغ­بوم گیاهان سوریه بسیار گسترده است. این تعداد به عنوان  نمونه و آشنایی، از میان مواردی که اختصاص بیشتری به بوم­زیست سوریه دارند، انتخاب شد. [82]

زمین شناسی

تشکیل بیشترین قسمت از سرزمین سوریه، مربوط به جوان­ترین ادوار زمین­ساخت؛ یعنی دوران «کامبرین» (Cambrian)؛ آخرین دوره عصر «دیرینه­زیستی» (Paleozoic/ پالئوزوئیک) است.

بیشتر سوریه در ابتدا دریاهای کم عمقی که در آن رسوبات آهکی غلبه داشت، غوطه ور بود؛ از این رو، امروزه سنگهای آهکی و رسوبی دریایی، به جز قسمت شرقی، سطح وسیعی از اراضی سوریه را پوشش می­دهند.

پس از عقب نشینی دریا، دریاچه­ای کوچک داخلی و چند باتلاق، در خاک سوریه باقی ماند. این امر منجر به تشکیل رسوبات گچی شد که بخش مرکزی منطقه شرقی را پوشانده است. این دریاچه­ها و رسوبات آن­ها مناطق وسیعی از شمال سوریه و سایر مناطق را پوشش می‌دهد؛ مثل حوضه حاصلخیز غوطه دمشق، دشت‌های غنی حمص، و دره‌های فرات و الغاب.

با آغاز گسلش دوران سوم زمین شناسی، فرورفتگی «بقاع» و فرورفتگی «الغاب» ایجاد شد و فعالیت­های آتشفشانی به اوج خود رسید که باعث پیدایش فلات­های بازالتی در نواحی جنوبی و شرقی شمال سوریه و در ناحیه مرکزی شد؛ یعنی حمص حماه.

از طرفی عملیات چین­خوردگی آغاز و منجر به پیدایش رشته‌کوه‌های غربی شد، جایی که رسوبات «ژوراسیک» و «کرتاسیا» غالب هستند.

بنابراین، بیشتر مواد اولیه تشکیل دهنده سرزمین سوریه یا آهکی است و یا  بازالتی؛ اما غلبه با طبیعت آهکی است.

زندگی جانوری

سوریه دارای جانوران متنوعی است. 125 گونه پستاندار، 394 گونه پرنده، 127 گونه خزنده، 16 دوزیست و 157 گونه ماهی آب شیرین در این کشور به ثبت رسیده است.

پلنگ آسیایی، شیر آسیایی، ببر خزر و پلنگ حضور داشتند اما از کشور ناپدید شده اند و خرس قهوه ای و گرگ خاکستری بزرگترین گوشتخواران باقی مانده هستند.

روباه قرمز، کفتار راه راه، شغال طلایی، مانگوس مصری، راسو، گورکن عسلی، گورکن اروپایی و روباه اروپایی نیز وجود دارد. خانواده گربه با زمینی، گربه جنگلی، گربه شنی و گربه وحشی نشان داده می شود.

جانوران چرا شامل غزال کوهی، گوزن لبه دار، گوزن اروپایی، بز وحشی، بزکوهی نوبی و اوریکس عربی هستند.

پرز سنگ، جوجه تیغی، خرگوش و خفاش نیز وجود دارد.

این شامل بسیاری از گونه های جوندگان مانند سنجاب، جربوآ، خوابگاه، همستر، موش های صحرایی عضلانی و موش خاردار است.

ده گونه نهنگ در سواحل سوریه و همچنین فوک مدیترانه ای در خطر انقراض ثبت شده است. گاهی شاهد چهار گونه لاک پشت هستیم که شایع ترین آنها لاک پشت های دریایی است و حدود 295 گونه ماهی دریایی در سوریه به ثبت رسیده است.

از نزدیک به چهارصد گونه پرنده ثبت شده در کشور، بسیاری از آنها مهاجر هستند، به ویژه در رشته کوه های ساحلی، دره فرات و دریاچه های نمک فصلی که در مناطق خشک شکل می گیرند. سبخات الجبول در یکی از این دریاچه های نمک ذخیره گاه طبیعی محسوب می شود و از مهاجرت تعداد زیادی فلامینگوهای بزرگتر تشکیل شده است. این پرندگان مولد در معرض خطر انقراض شامل چند جفت کچل شمالی در شمال کشور، اسکانک‌های کوچکتر و هوبره بزرگ هستند.

گونه های دیگر عبارت­اند از: گوسفند، پلیکان دالماسی، اردک سفید و عقاب سلطنتی شرقی.

خاک

هفت نوع اصلی خاک در کشور سوریه وجود دارد:

خاک سبک مدیترانه­ای

با مساحت 850000 هکتارکه  دارای یک افق سطحی حاصلخیز حاوی درصد متوسطی از مواد آلی است و زیر آن یک سطح رسی سنگین  با رنگ مایل به قرمز. این خاک در  امتداد سواحل در استان لاذقیه با شیب جزئی 2 درصد. و در ارتفاع 30 متری از سطح دریا گسترده شده است و بیشتر تحت کشت بادام زمینی، سبزیجات، تنباکو و درختان میوه مانند زیتون، مرکبات و انجیر است. همچنین غلاتی مانند گندم، عدس و علوفه، به صورت دیم کشت می شود.

خاک سنگین «گروموسول» (Grumosol)

با مساحت 2210000 هکتار. که سطحی تیره رنگ دارد؛ با درصد کمی از مواد آلی و به دلیل بافت سنگین، چسبنده و پلاستیکی است. در شرایط مرطوب فرود می­رود و هنگام خشک شدن سخت و سفت می­شود و شخم آن دشوار است.  هنگام آبیاری متورم می شود و خشکسالی منقبض شده ترک می­خورد و شکاف­ها و شیارهایی در آن ایجاد می­شود. این نوع از خاک در حُمص گسترده شده است؛ با ارتفاع 250 متر از سطح دریا و  شیب ملایم 2-4٪ و بیشتر تحت کشت سبزیجات است. نوع دیگری از آن در  قامشلی وجود دارد با ارتفاع 475 متر از سطح دریا و  شیب 0-2% درصد که تحت کشت ​​گندم جو و عدس است. پنبه، سبزی و درختان میوه نیز در صورت وجود آب آبیاری در آنها کشت می شود.

خاک «دارچینی» (سنامونيك/ Cinnamonic)

با مساحت 4780000 هکتار که  سطحی  روشن دارد و گاهی دارای درصد خوبی از مواد آلی است زیر آن، سطحی به رنگ قهوه ای مایل به قرمز یا زرد وجود دارد که و بعد از آن، سطحی آهکی در عمق بین 30 تا 80 سانتی متری همپوشانی دارد که گاهی به لایه­ای سخت تبدیل می­شود. بافت ​​این خاک از متوسط ​​تا سنگین متغیر است و  در نواحی شرق و جنوب حلب و در قسمت جنوبی سوریه در حاشیه کویر در قصیر و حمص گسترده است؛ با ارتفاع 350 متر از سطح دریا و شیبی مواج و بیشتر تحت کشت غلات است؛ اما پیوسته در معرض خطر خشکسالی است و اگر آب آبیاری به قدر کافی وجود داشته باشد، می توان برخی از درختان، سبزیجات و پنبه را کاشت.

خاک بیابانی (سيروزم/ Sierozem)

با مساحتی بالغ بر 4240000 هکتار.که از نظر مواد آلی بسیار فقیر است؛ همچنین نسبت کربنات کلسیم در این نوع اراضی زیاد است و گاهی در تا اعماق مختلف ادامه دارد. بافت خاک بیابانی از مکانی به مکان دیگر بسیار متفاوت است و دلیل این امر، تنوع ماده مادری است که این نوع خاک از آن تشکیل شده است. در بخشهایی از این  خاک به دلیل جابجایی مواد سطحی، مقداری سنگریزه وجود دارد که در اثر فرسایش، گاهی نمایان شده است (سنگفرش کویر/ Desert paving). این خاک یک چهارم مساحت سوریه را در بر می­گیرد.  بیشتر این اراضی در استپ های کم مرتفع و هموار در ارتفاع 300 متری از سطح دریا واقع شده اند و جز علف های هرز چند ساله و فصلی در این خاک چیزی رشد نمی­کند، مناطقی هم که در آن­ها، سنگفرش کویر ظاهر  شده، فاقد گیاه هستند،

خاک گچی

با مساحت 5520000 هکتار با رنگ غالب نارنجی با زرد یا قهوه ای زرد تیره و گاهی سفید. بافت آن اغلب شنی ریز است و ساختار آن ریز (پودری) و در معرض رانش هوا و در مناطق خشک کویری گسترده­اند؛ با ارتفاع 320 متر از سطح دریا و شیب مواج که تنها محل رشد برخی از انواع علف های هرز است.

خاک آبرفتی

با مساحت 530000 هکتار که در نتیجه رسوب خاک هایی با منشاء مختلف است که با رودخانه، حمل می شود، به همین دلیل، در همه مناطق که شرایط وجود دارد،گسترده است؛ اما در دو مکان اصلی در سوریه بیشتر است: دشت الغاب و سرزمین های مجاور رودخانه های فرات و الخابور.در دشت الغاب ته نشینی کند بوده و بافت خاک رسی سنگین است، سرشار از آهک است و رنگ آن سیاه نشان دهنده درصد بالای مواد آلی بالا است و نیز در حوضه فرات دکه بافتی سبکتر از اولی (یعنی الغاب) دارد، با هسته رسی، قهوه ای تا قهوه ای مایل به خاکستری؛ همچنین در مناطقی از دیرالزور - نزدیک المیادین این نوع خاک وجود دارد؛  با ارتفاع 195 متر از سطح دریا و شیب  تقریباً مسطح که معمولاً تحت کشت پنبه است؛ همچنین سبزی، صیفی­جات و کشت زمستانه، بعلاوه برخی درختان میوه در نزدیکی روستاها و شهرها پرورش داده­می­شوند.

خاک زیرزمینی به سطح آمده

با مساحت 336000 هکتار. این خاک هنگام خشکی با شکوفه دادن املاح سفید روی سطح آن مشخص می­شود در حالی که رنگ آن قهوه­ای نفتی مرطوب به نظر می­رسد؛ رنگی که حاصل کلرید کلسیم و خاصیت جذب رطوبت است. گسترش این نوع خاک در اراضی شور است که در مراکز حوضه ها تشکیل می­شود، مانند حوضه دمشق، حوضه جیرود، پالمیرا، الجبل. و ناحیه مشرق رودخانه خابور و یا آن اراضی که شوری آنها به دلیل آبهای زیرزمینی که در اثر استفاده نادرست از آبیاری بالا آمده است، به وجود می آید؛ مانند مناطق حوضه فرات و الغاب.زمین­های حاوی این خاک تقریباً مقعر اند؛ با رنگ خاکستری تیره ­اند و در مقایسه با سایر خاک های شور در وادی الغاب، درصد سدیم زیادی دارد و درصد مواد آلی آن کم است و به خاطر شوری زیاد و قلیایی بودن برای تعداد بسیار محدودی از محصولات مناسب است.

---

[1] .  به معنی «قله بلند»، «ممتنع الوصول» و «دست­نیافتنی» است. «صیدونیان» (مردمان جنوب لبنان باستان)، آن را «سریون درخشنده» و «اموریان» (مردمان اردن باستان)، «سیز» یا «شیز» می­گفتند. (غزل‌های سلیمان 4:8)؛ اما «عبرانیان» (قوم یهود) آن را کوه «سیؤن» می­نامیدند. (سفر تثنیه 4:48) و چون دارای سه قله است، مزمور 42:6  آن را کوههای حرمون خطاب نموده است و بعید نیست که اسم­های متعدد آن، ناشی از قله­های مختلفش باشد. قوم یهود در وصف این کوه مبالغه­ها کرده­اند. (مزامیر 89:12 و 133:3). گرچه لفظ حرمون در انجیل­های چهارگانه نیامده است؛ اما شواهدی وجود دارد که حرمون همان کوهی باشد که در دامنه آن واقعه تجلی بر عیسی (ع) رخ‌داده است. (انجیل متی 17 و انجیل مرقس 9) ر.ک. قاموس کتاب مقدس ص 317

[2]. نام­های تاریخی: رومیان آن را «اورانیتیس» (Auranitis) یا «اورانیتیتیس» (Auranititis) و آشوریان «جورانو»( زمین مجوَّف) می‌خواندند . حوران به دو بخش حوران و «البثانیه» تقسیم شده­است. البثانیه یا «باثانیا» (Bathaniyya) یا «باتانیا» (Batanaea)؛ به معنی«دشت حاصلخیز»، نامی است برگرفته فرهنگ یهودی – مسیحی؛ درواقع باتانیا، بخش شمال شرقی سرزمین محسوب می­شود. این واژه در گویش محلی معاصر به «باشان» (Bashān) تصحیف شده است. بلندترین این فلات «تپه باسان» است که در مزمور 68:15 به آن اشاره شده است. در حال حاضر در تقسیمات کشوری منطقه باشان، «النُقره» (Nuqrah ) نامیده می­شود. ر.ک :

V.E. Peters (1977). The Nabataeans in the Houran , Journal of the American Oriental Society , Vol. 97, No. 3, New York University, pp. 263, 265

[3] . نام­های تاریخی: رومیان آن را «بارگیلوس» (Bargylus) می­نامیدند؛ نامی که مأخوذ از نام دولت­شهری بود در جنوب غربی حلب و در شمال این رشته‌کوه به نام «بارگا» (Barga)؛ اعراب آن را در قرون‌وسطی «جبل بهرة» و «جبل بهراء» می­نامیدند؛ همچنین در ادوار بعدی، «جبل النُصیریة» (Nusayriyah)، «جبل الانصاریة» و اخیراً به جهت بافت جمعیتی – مذهبی عمده، «جبل العلویین» نیز نامیده شده است.

[4] . دشت هموار و پرآبی که رودخانه پرپیچ‌وخم «العاصی» یا همان «اورونتس» (Orontes) را از دل خود عبور می­دهد.  

[5] . از طریق این گذرگاه طبیعی، بزرگراه و خط راه­آهنی از حمص به بندر طرابلس لبنان احداث شده است. این خط ترانزیت، در این پهنه طبیعی، برای قرن‌ها، مسیر تجاری و تهاجمی از ساحل مدیترانه به داخل کشور و سایر بخش‌های آسیا بوده است.

[6]. نهری که در امتداد مرز جنوبی استان دمشق قرار دارد.

[7] . مهم­ترین شهرهای این منطقه نیز السویدا و درعا است که بیشتر «دروزی» نشین هستند.

[8] . سنجاق اسکندرون (الإسكندرونة) یکی از مناطق سوریه در زمان معاصر بوده که باوجوداینکه در سال ۱۹۳۹ به ترکیه الحاق شد برای سوری‌ها استان پانزدهم به شمار می‌رود. در سال ۱۹۳۹ قیمومت فرانسه بر سوریه منطقه اسکندرون که سرزمینی با ساکنان عربی بود و جمعیت ترک‌ها فقط ۳۹٫۴٪ از جمعیت تشکیل می‌داد را به دولت ترکیه واگذار کرد و نیروهای خود را از این منطقه بیرون کشید و نیروهای ترک وارد این منطقه شدند و آن را جزء ترکیه تحت نام استان ختای خواندند. این اقدام موجب خشم عرب‌زبان‌های جهان و به‌ویژه مردم سوریه و اهالی اسکندرون شد. کشورهای عربی درنهایت ضعف قرار داشتند و نتوانستند اقدامی انجام دهند. ترکیه زبان عربی را در طول سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم ممنوع کرد. سوریه همواره در نقشه‌های کشوری اسکندرون را جزو اراضی لاینفک سوریه محسوب می‌کند.

[9] . این نام که تصحیفی از شمعون است، به خاطر قدیس «شمعون العامودی» یا «سیمئون استایلیتس» (Simeon Stylites) (389-459 م.) راهب مسیحی است که به زهد مشهور بود به مدت 37 سال بالای صخره­ای در این منطقه زندگی کرد. در حال حاضر یک مجموعه صومعه بزرگ برای او تأسیس شده است.

[10] . این منطقه محل زندگی کردهای شافعی و طایفه ایزدی­هاست.

[11] . محل زندگی دروزی­ها

[12]. وجه تسمیه، جمعیت قابل‌توجه ترکمن­های سوریه است که در این منطقه ساکن­اند.

[13] . زمین‌ساخت یا تکتونیک (Tectonics) یکی از شاخه‌های زمین‌شناسی است که به مطالعه تغییر شکل پوسته زمین براثر تنش‌ها و کرنش‌های وارده در طول دوران‌های مختلف زمین‌شناسی می‌پردازد. هدف اصلی این رشته توجیه هندسه و نحوه پیدایش سازه‌ها و ساختارهای زمین‌شناسی مانند طاقدیس‌ها، گسل‌ها، درزه‌ها و ناودیس‌هاست. از سوی دیگر، زمین‌ساخت به مطالعه ساختار درونیِ زمین، چگونگی تشکیل رشته‌کوه‌ها، اقیانوس‌ها، زمین‌لرزه‌ها و دیگر رخدادهای سطح زمین می‌پردازد.

[14]. این قله، خط الراس وسیعی از مجموعه قللی است که بلافاصله در غرب رودخانه فرات و شمال غربی شهر دیرالزور ، به‌طرف حمص؛ یعنی سمت جنوب غربی تا کمربند برآمده و تکتونیکی پالمیرا (Palmyra fold belt) امتداد دارد  و بخشی از آن را در مرکز سوریه تشکیل می­دهد.

[15] . یکی از شهرهای مهم کردستان سوریه، در منتهی­الیه شمال شرقی این کشور است.

[16]. از شهرهای کردستان سوریه در استان حسکه

[17]. ناحیه­ای در 3 کیلومتری جنوب تل ابیض است. در گذشته «ذهبیه» نامیده می­شد و مزاری منسوب به حضرت ابراهیم در آنجا وجود دارد.

[18]. Ward, C. and Ruckstuhl, S. 2017. Water scarcity, climate change and conflict in the Middle East. Securing livelihoods, building peace. London: I.B. Tauris

[19] سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (Food and Agriculture Organization of the United Nations)؛ از سازمان‌های بین‌المللی است که در زمینه توسعه کشاورزی فعالیت دارد.

[20] . Syrain Arab Repoblic, Precipitation analysis 1980-2021, FAO : Rome https://doi.org/10.4060/cb7151en

[21] .

آذار	نیسآن	ایار	حزیران	تموز	آب	ایلول	تشرین 1	تشرین2	کانون1	کانون2	شباط
فروردین	اردیبهشت	خرداد	تیر	مرداد	شهریور	مهر	آبان	آذر	دی	بهمن	اسفند
آوریل	مه	ژوئن	ژوئیه	اوت	سپتامبر	اکتبر	نوامبر	دسامبر	ژانویه	فوریه	مارس

[22] www.meteoblue.com

[23] . باد محلی خشک، گرم و همراه با شن؛ مانند بادهای 120 روزه ایران. هنگامی‌که طوفان از یک منطقه می‌گذرد و چند ساعت طول می‌کشد، مقدار زیادی ماسه و گردوغبار را از بیابان‌ها حمل می‌کند و سرعت آن تا ۱۴۰ کیلومتر در ساعت (۸۷ مایل در ساعت؛ ۷۶ گره) می‌رسد

[24] . نام­های دیگر: «اورونتس» (Orontes) ، دراکو، تیفون و آکسیوس

[25] . فرات (با عراق و ترکیه)، دجله (با عراق و ترکیه)، رود العاصی (با لبنان و ترکیه)، سرشاخه­های شرقی فرات؛ یعنی رودخانه­های خابور و بلیخ (با ترکیه)، سرشاخه غربی فرات؛ یعنی رودخانه ساجور (با ترکیه)

[26] . وجه تسمیه، جریان یافتن در منطقه تاریخی خابور است که خاستگاه اصلی آرامیان است. نام­های دیگر: خابور بزرگ، خابور فرات و در زبان آشوری «شابوراس»، نیز نامیده می­شود. دجله نیز شاخه­ای به همین نام دارد که خابور کوچک نامیده شده است.

[27] . شهری جدید در استان دیر الزور سوریه که در منطقه شهر باستانی «قرقیسیا» بنا شده است. قرقیسا در گویش سوری «قرقیسین» (Qerqesīn) تلفظ می­شود.

[28]. از شهرهای کردستان سوریه در استان حسکه

[29] . ر.ک. دانشنامه جهان اسلام: سرواژه خابور

[30] . دشتی مشترک و مورد نزاع بین ترکیه و سوریه در استان «هاتای هسا» در ترکیه و استان اِدلب سوریه.

[31] . نام­های دیگر: «الهیرماس» (al-Hirmas) و در زبان یونانی، «مقدونیوس» (Mygdonius)

[32] . یکی از شهرهای کردنشین سوریه است که در شمال شرقی جمهوری عربی سوریه و در استان حسکه واقع است.

[33] . این شهر در استان ماردین ترکیه واقع شده و اکثر ساکنان آن کُرد هستند. شهر قامشلی که در آن طرف خط مرزی و در سوریه واقع شده در اصل ادامه شهر نصیبین است و این دو، در اصل یک شهر (میراث دار شهر باستانی نصیبین) هستند که مرز از میانشان گذشته است. امروزه جمعیت قامشلی بیشتر از نصیبین شده است.

[34] . قویق (قواق) یک کلمه ترکی است به معنای (الحُور) که نام درختی است که در دو طرف مجرای نهر کاشته شده است. اما بعضی «قویق» را تَصغیر (قاق) دانسته­اند که یکی از اسامی عربی کلاغ است. شاید تیرگی و کدورت این رود؛ مانند رود دیگر این منطقه؛ یعنی عفرین، وجه تسمیه باشد که البته چندان توافق معنایی با نام­های یونانی­اش ندارد :«بلوس» (Belus) یعنی زیبا و دل‌نشین و «چالوس» (Chalos) یعنی آویخته و سرازیر.

[35] . دکتر جبرائیل جبور سلیمان، الجبال والأنهار فی سوریة، دمشق: دارالعلم للملای

[36] . واژه کردی است به معنی«آب کِدِر»؛ در عربی به «الاسود» معادل شده است. کدورت و تیرگی آب عفرین نیز به خاطر ریخته شده آب ذغال سنگ ناقص در فصل برداشت زیتون است. معانی دیگری هم برای آن ذکر کرده­اند؛ مثل«آب­راه» . گزنفون آن را «کالوس» یا «خالوس» نامیده­است. (گزنفون، اناباسیس، ص 55)

[37] شهر «الزبدانی» با مساحت سه هزار کیلومترمربع، ۴۵ کیلومتر از دمشق فاصله دارد و در ۱۱ کیلومتری مرز لبنان واقع شده است. این شهر در مسیر دمشق، حمص و منطقه الساحل در شمال سوریه قرار گرفته است. به همین دلیل از جایگاهی استراتژیک برخوردار و یکی از بزرگ‌ترین شهرهای سوریه است.

[38]. حومه دمشق که در تقسیمات کشوری، خود یک استان جداگانه محسوب می­شود. ریف دمشق، ، تمامی سرزمین‌های حومه شهر دمشق را در بر می‌گیرد؛ اما خود دمشق را نه.

[39] . نهر العروس را نباید با عین العروس در تل ابیض که منشأ رود بلیخ است، اشتباه کرد.

[40]. محل استقرار قلعه مستحکم شوالیه­های معبد لشکر صلیبیون.

[41] . شهر بانیاس الساحلی در طرطوس؛ غیر از منطقه بانیاس در جولان اشغالی است که منشأ رودخانه بانیاس است.

[42] . حومه جنوبی شهر دمشق در استان به‌اصطلاح ریف دمشق.

[43] . در صفحات قبل نیز از این واژه در وصف انهار سوریه استفاده شده است؛ در اینجا به مناسبت این تعداد وادی درهم‌تنیده توضیحی ارائه می­گردد: وادی از ریشه (وَدَیَ)، محلي است که سيلاب ازآنجا مي­گذرد؛ مثل دامنه کوه‌های بزرگ؛ درّه و سرزمین هم معنی می­دهد؛ به همين اعتبار، شکاف ميان دو کوه را نيز وادي مي­گويند. جمع اين کلمه اوديه است. اگر خون‌بها را هم از اين ماده گرفته و «دیة» ناميده­اند (مثل جهة از وجه یا سعة از وسع)، براي همين است که ديه نيز مال زيادي است که جمع‌آوری‌شده و در عوض کشته‌شده مي­پردازند.

[44]. مشقی‌ها در ۲۳ کیلومتری شمال لاذقیه در میان شهرهای لاذقیه و «مصیف» قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا ۲۵۶ متر است.‏کلمه مشقیتا سریانی بوده و به معنای سرزمین پرآب است. آب چشمه­های منطقه بسیار گوارا بوده و برخی از آن تا زمان حاضر موجود است که از آن جمله می­توان به چشمه «بیرم» اشاره نمود.مشقیتا یکی از زیباترین مناطق گردشگری سوریه در کوه‌های استان ساحلی لاذقیه است؛ ازاین‌جهت آن را «عروس کوه‌های لاذقیه» نامیده­اند. این منطقه دارای جنگل­های سرسبز و نیز روستاهای زیبا و مهمان‌نوازی است.

[45] . با سد 16 تشرین و ششم تشرین نباید اشتباه شود.

[46] شهر «الزبدانی» با مساحت سه هزار کیلومترمربع، ۴۵ کیلومتر از دمشق فاصله دارد و در ۱۱ کیلومتری مرز لبنان واقع‌شده است. این شهر در مسیر دمشق، حمص و منطقه الساحل در شمال سوریه قرار گرفته است. به همین دلیل از جایگاهی استراتژیک برخوردار و یکی از بزرگ‌ترین شهرهای سوریه است.

[47] . دریاهای لوانتین، تیرنی، آدریاتیک، اژه، لیبی، بالئار، یونان، آلبوران، مرمره، کرت، ساردینیا، لیگوریا، تراکیه و میرتو

[48] . تنگه‌های مهم مدیترانه، عبارت­اند از: تنگه «بسفر» (Bosphorus)، در سواحل ترکیه که از طریق آن به چندین دریا که مانند حوض­های پی­درپیِ مرتبط، در جهت شمال شرقی قرار گرفته­اند؛ یعنی به ترتیب، دریای «اژه» (Aegean)، دریای «مرمره» (Marmara) و دریای «سیاه» راه­ دارد، از جنوب هم از طریق کانال مصنوعی «سوئز» (Suez) به دریای «سرخ» و اقیانوس هند و از غرب، از طریق تنگه طبیعی «جبل‌الطارق» به اقیانوس اطلس.

[49] . نام کشورها: آلبانی، اسپانیا، اسلوونی، الجزایر، ایتالیا، بوسنی و هرزگوین، ترکیه، تونس، سوریه، صربستان، فرانسه، فلسطین، قبرس، کرواسی، لبنان، لیبی، مالت، مصر، مونته‌نگرو، مراکش و یونان

[50] . مثل فرهنگ‌های بین‌النهرینی و عربی و اسلامی، ایران (هخامنشی)، مصری، فنیقی، کارتاژی، ایبریایی، یونانی، مقدونی، ایلریایی، تراکیهای، لوانتی، گالی، رومی، آلبانیایی، ارمنی، بربر، یهودی، اسلاوی و ترک.

[51] . نام منطقه‌ای در جنوب شبه‌جزیره آناتولی است که امروزه «چوکوروا» خوانده می‌شود. کیلیکیه در جنوب خاوری در آسیای کوچک در ترکیه کنونی و در شمال و شمال خاوری قبرس واقع شده و نزدیک به یک‌سوم خاک آناتولی را در بر می‌گیرد. این سرزمین را ارمنستان کوچک نیز خوانده‌اند. در منابع اسلامی از این منطقه با نام «قالوقیه» یاد شده است.

[52] در نزدیکی مکان باستانی «سلوکیا پیریا» (Seleucia Pieria) قرار دارد که در 300 قبل از میلاد توسط «سلوکوس نیکاتور» (Seleucus Nicator)، ژنرال اسکندر مقدونی، در عصر سلوکی؛ یعنی پس از مرگ اسکندر تأسیس شد. سلوکیا پیریا به‌سرعت تبدیل به بندر اصلی مدیترانه و به‌عنوان بندر اصلی منطقه انطاکیه، در دوران هلنیستی و رومی شد؛ بعدها اما در معرض گل‌ولای قرار گرفت و سرانجام زمین‌لرزه‌ای در سال 526 آن را از کار انداخت. این بندر نقش مهمی در تصرفات صلیبیون در سال 1098 ایفا کرد؛ زمانی که به نام سویدیه شناخته می‌شد. ر.ک. (به کتابنامه منتقل خواهد شد.)

Pryor, John H. (22 September 2018). Logistics of Warfare in the Age of the Crusades: Proceedings of a Workshop Held at the Centre for Medieval Studies, University of Sydney

[53] . ر.ک. به مطلب مربوط به کوه سمعان در همین کتاب

[54] . زبان نوشته‌های بر جا مانده در شهر گمشده اوگاریت در سوریه که در صفحات آینده بدان پرداخته خواهد شد.

[55] «شهرهای فنیقی: تاریخ باستان لبنان»، نوشته محمد بیومی ماهران. ص 140 تا 142. دارالنهضه العربیه، بیروت ، لبنان ، 1994م.

[56] . هلال حاصلخیز یک اصطلاح جغرافیایی است که باستان‌شناس آمریکایی «جیمز هنری برستد» (James Henry Breasted) (1865-1935) برستد به حوضه رودخانه های دجله و فرات و بخش ساحلی سرزمین شام داده شده است  که در حال حاضر کشورهای عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و اردن را در خود جای داده است.

[57] . جراح، مبلغ مسیحی و طبیعی‌دان آمریکایی که از سال 1860 در سوریه، فعالیت خود را آغاز نموده است. او در طی این مدت 18 عنوان کتاب به زبان عربی منتشر نموده است؛ ازجمله : « کتابچه راهنمای گیاهان گلدار و سرخس، بومی و طبیعی از دریای مدیترانه تا صحرای سوریه»

[58] Edward George (1896); “ Flora of Syria, Palestine and Sinai; from the Taurus to Ras Muhammad, and from the Mediterranean Sea to the Syrian desert” ; Beirut, Syria, Syrian Protestant College

[59] . «الشوح/ صنوبر کیلیکی» (Abies cilicica) کاج یا صنوبر باشکوهی که از کهن­ترین گونه­های گیاهی سوریه و بومی مدیترانه است و بیشتر در ارتفاعات شمال غربی اسکندرون و کوه­های توروس وجود دارد.

[60] . «الأرز/ سرو لبنانی» (Cedrus libani) گونه­ای سرو یا کاج است با ارتفاع بسیار متغیر از 2.5- 40 متر!  که اهمیت مذهبی و تاریخی زیادی در فرهنگ­های خاورمیانه دارد و بارها در ادبیات تمدن های باستانی به آن اشاره شده است. نماد ملی لبنان نیز محسوب می­شود و بر پرچم لبنان نقش بسته است و به وفور در پارک­ها غرس می­شود.  تُنُک­تر از الشوح یا صنوبر کیلیکی در شمال سوریه است.

[61] . «صنوبر حلبی» (Pinus halepensis) که در تونس به «الزقوقو» شهرت دارد. عنوان «حلبی» را «فیلیپ میلر» (Philip Miller) (1691-1771) گیاهشناس اسکاتلندی بدین گونه از صنوبرها داده است. خاستگاه اصلی این کاج شرق مدیترانه بوده است؛ به همین جهت، به آن کاج مدیترانه­ای یا کاج اورشلیم نیز می­گویند. بسیار شبیه گونه صنوبر بروتی است. ارتفاع طلب است و در ارتفاعات 1700 متری از سطح دریا به خوبی رشد می­کند. ارتفاع این درختان بین ۱۵ تا ۲۵ متر و قطرشان از ۶۰ سانتی متر تا ۱ متر متغیر است. رنگ تنه این درختان معمولاً قرمز-نارنجی است. طول برگ‌های خار مانند این کاج‌ها معمولاً ۶ تا ۱۲ سانتی متر است. رفتار این کاج‌ها در طول زندگی شان غالباً ثابت و بی تغییر است.

[62] . صنوبر بُروتي (Pinus brutia)؛ یا کاج ایتالیایی؛ کاج یا صنوبر بومی کوههای لاذقیه و لبنان است و در ارتفاعات 600-1200 از سطح دریا رشد می­کند. نوع درختهای کاج تهران، از این گونه است؛ به همین خاطر کاج تهران نیز نامیده می­شود. این کاج به تغییرات دما مقاوم است.

[63]. الشَّرد المشرقي (Carpinus orientalis) راش مَمرَز؛ نوعی توسکا که در فارسی «لور» نامیده شده است. درخت کوتاه قامتی است و به ندرت، بیش از 10 متر ارتفاع دارد و دارای برگهای کوچک به طول 3-5 سانتی متر است. دانه¬اش شبیه یک برگه ساده است، در سالهای اخیر، این گونه به طور گسترده­ای به عنوان یک درخت زینتی مینیاتوری استفاده شده است. انواع دیگری از این نوع راش نیز در این ارتفاعات وجود دارد؛ مثل الشرد طبراني (مازندرانی) و الشرد رومي

[64] . شهری در فرانسه

[65] . «حَوْر فراتي» (Populus euphratica)؛ نوعی صنوبر چند برگی؛ یعنی با برگ­هایی که اشکال مختلف دارد؛ از خانواده بیدهاست. برگها سبز مایل به خاکستری هستند با اشکال متعدد (مثلثی تا لوزی تا نیم دایره­ای، نیزه­ای یا کمی لوب دار)، طول آن به 15 متر می­رسد. رنگ شاخه‌ها متمایل به قرمز است. گلها در بهار ظاهر می شوند. میوه­ای کوچک، بیضی شکل دارد.

[66] . «النَّغت المشرقي» (Alnus orientalis)؛ نوعی توسکا بومی شامات؛ میوه­اش فلس­های چوبی کوتاه ضخیم و بادوام دارد. برگریز است. ارتفاع آن تا 50 متر می­رسد. میوه مخروطی شکلش و کشیده­اش قهوه­ای است و در زمستان شکوفه می­زند. معمولاً در نزدیکی آب زندگی می کند و در برابر آلودگی اتمسفر مقاوم است و مانند بسیاری از توسکاهای دیگر، قادر است نیتروژن جو را با ریشه خود جذب کند.

[67] . «القطنية الدرهمية» (Cotoneaster nummularius) یک درختچه چوبی برگریز زمستانی کوهستانی است؛ با برگهای سبز مات و گرد تا بیضی شکل با سطوح زیرین سفید مبهم و گل­های دوجنسه سفید در دسته­های 3 - 5 تایی. از فروردین تا خرداد گل می­دهد. میوه­ها کمی پشمی قرمز و سیاه و سفید مایل به آبی تیره اند و در ارتفاعات بین 1400 - 2000 متر رشد می­کند.

[68] . «الغُبَيراء المُمَغّصة» (Sorbus torminalis)  یا به فارسی «بارانک»؛ درختی است و در داخل جوامع گیاهی دیگر دیده می‌شود و چوبش به دلیل داشتن درون چوب قرمز، در خراطی استفاده می‌شود. ارتفاع آن به ۳۵ متر و قطرش به نیم متر می‌رسد. برگ‌های آن، پهنکی با بریدگی‌های عمیق و دندانه دار و مرکب از ۵ تا ۹ لوب نوک تیز دارد. پوست تنه درخت، ناصاف و با رنگ خاکستری تیره است؛ ولی شاخه‌های آن رنگ قهوه‌ای دارد. گل‌های آن سفیدرنگ، مجتمع به صورت دیهیم و میوه‌اش خوراکی و شیرین به شکل گلابی کوچک یا بیضوی است و پس از رسیدن به رنگ قهوه‌ای در می‌آید که مطلوب حشرات است و چوب آن نیز مرغوب و خوش‌نقش است. بارانک، بذر سنگینی دارد و در خاک‌های نیمه‌غنی می‌روید و مقطع عرضی تنه‌اش اغلب سینوسی شکل است و تا ارتفاع ۲۷۰۰ متر از سطح دریا دیده می‌شود. این درخت، گونه‌ای نورپسند است و گل‌آذین خوشه‌ای دارد و بیشتر با بذر تکثیر می‌شود و از میوه‌اش، دوشاب تهیه می‌کنند.

[69] . نوعی سوسن وحشی که انواع گوناگونی دارد؛  الأصفر ،  الأناضولي ، البايتوبي ، التركي ، الدمشقي ، الرفيع ، الطوروسي ، قاسي­الأوراق،  قصير الساق ، القيليقي ، الكروي،  الليبورني،  المنتشر ، المنحني ، موشوري الثمار

[70] . «عرعر» در فارسی «اُرس» نامیده می­شود. در گذشته، مناطق وسیعی از رشته‌کوه قلمون و دامنه‌های شرقی رشته کوه‌های لبنان شرقی در سوریه را پوشش می‌داد. در منطقه یبرود در استان ریف دمشق ذخیره­ای برای درختان ارس مرتفع وجود دارد. این درخت کُند رشد می­کند و بلندترین ارتفاع آن از 20 متر تجاوز نمی­کند. میوه­هایش ریز و تانن­دار (ماده­ی گَس کننده) و به اندازه انگورند و دارای پوسته بیرونی و داخلی (پالپ) هستند. رنگ آنها بین سبز و آبی تیره است و مردم برای تهیه انواع نوشیدنی از آنها بهره می برند.

[71] . «خرنوب» یا الخروب (Ceratonia siliqua) از رسته «باقلاداران» که در سوریه از آن شربت خوش‌طعمی به نام «الرُّب» می­سازند و به فرنی اضافه می­کنند. ارتفاع خرنوب تا 17 متر می¬رسد و همیشه سبز است. «خرنوب الخنزیر» یا «شبدر لوبیا» (Bean Clover) نیز درختچه برگ‌ریز چندساله­ای است که ارتفاع آن به یک تا دو متر می­رسد و برگ­های سه پر دارد.

[72] . «البُطم» (Pistacia) پسته کوهی است. نوع آدامسی آن (terebinthus) درختی به ارتفاع ۲–۳ متر و خودرو است که از میوه آن، بیشتر در تهیه ترشیجات استفاده می‌شود؛ اما خشک شده­ی آن، دارای مغزی به شکل و طعم پسته بوده و بسیار مقوی است و ارزش و خواص دارویی بسیار دارد و از آن غذاهای سنتی تهیه می‌شود. در ایران نام­های متعدد دارد: «وهنوشک» و «قسقوان» (کُردی)، «بُنه» (خراسانی)، «قولنگ» یا «کولنگ» (لُری)، «کلخونگ» و «بُن» (بختیاری)

[73] . «الزُعرور البَرّی/ زالزالک وحشی» (Crataegus spp) نامی برگرفته از واژه سریانی « عَزْرَارْتَاءْ». سه نوع زرد، سیاه و قرمز (شغالی) دارد و در نواحی قاره‌ای مدیترانه، مناطق خشک مرتفع، کوه‌ها و جنگل‌های کوهستانی و در ساحل مدیترانه رشد می‌کند.

[74] . «اللوز البري/ بادام وحشی» (Amygdalus orientalis) یا بادام شرقی یا بخورک (به گویش شیرازی) یا پاسورک (به گویش دوانی)؛ گونه‌ای بادام است که بومی غرب ایران و شمال عراق هم هست. درختچه خارداری است که تا ۳ متر بلند می‌شود و شاخه‌های انبوه و گسترده‌ای دارد. شاخه‌های جوان آن ترکه‌ای، راست، با کرک‌های پتوئی سفید یا نقره­ای انبوه است که به تدریج بدون کرک می‌شود؛ به همین دلیل به آن «خَوْخ فِضّی» (آلو نقره­ای) هم می­گویند. میوه­های این درخت وحشی مُثمر که به تساهل آلو یا بادام تسمیه شده، در حالت مسن‌تر به رنگ خاکستری- قهوه‌ای یا خاکستری محض درمی‌آید. میوه‌های آن ابتدا کرک سفید دارند که به¬تدریج برطرف می‌شود و طولی بین ۲ تا ۳ سانتی‌متر دارد.

[75] . پوشش گیاهی بوته‌ای و کوتاه و کم‌تراکم و مدیترانه‌ای که باقیمانده درختزارهای مدیترانه‌ای یا خاربیشه است، تنک‌بیشه‌ها بیشتر در حوضه مدیترانه دیده می‌شوند. این مناطق عمدتاً در نزدیکی کرانه دریا قرار دارند، مناطقی که آب‌وهوای معتدل مدیترانه‌ای دارند و با خشک‌سالی سالانه تابستانه مواجه‌اند.

[76] . «أثل كبيرُ الثّمار» (Tamarix macrocarpa) نوعی گز بزرگ است که میوه فراوانی به اندازه نخود دارد؛ با چوبی سخت.  شبیه صنوبر است؛ اما با برگ درشت­تر و خشن­تر و پُرزدار. أثل، گونه¬های فراوانی دارد. نوع سوری آن درشت میوه است. در فارسی «شوره گز» نامیده شده است. موطن اصلی این نوع گز، همین منطقه شام است که در تمام شمال آفریقا گسترده شده¬است و خداوند در قرآن ضمن بیان عاقبت قوم «سبأ»، می­فرماید که دو باغ بزرگ ایشان را که در سمت راست و چپ شهر قرار داشت، به جهت کفرشان با فرستادن سیل «عَرِم» (شدید)، تبدیل به «خَمط» و «اَثل» و کمی «سِدر» نمود. (سبأ: 14و 15)

[77] . تالاب الجَبول (al-jabul)؛ در واقع دریاچه کم عمقی است (بین 20 - 160 سانتی متر) در 40 کیلومتری جنوب شرقی حلب در نزدیکی شهر «السفیره»  در منطقه­ای حفاظت شده قرار دارد. طول دریاچه 40 کیلومتر و عرض آن بین 3 - 10 کیلومتر متغیر است. مساحت آن تقریباً 260 کیلومترمربع است و دریاچه‌ای عمیق، به نام دریاچه «الحَمْرات» (Al-Hamrat) از شرق از آن جدا شده است. الجبول یک دریاچه طبیعی – مصنوعی است؛ بدین معنی که بدون قصد اولیه، در سال 1982 از آب کارخانه قند در «مسکنة» تشکیل شد. این تالاب، هم‌اینک پناهگاه بسیاری از پرندگان مهاجر است. قسمت شرقی تالاب کم‌عمق و شور است و پس از خشک شدن، در اواخر تابستان، از آن، نمک استخراج می­کنند. جمع‌آوری نمک از حاشیه تالاب در تابستان، یک منبع اقتصادی مهم برای ساکنان منطقه است.

[78] . سلسله قلل «ابورُجمین» (Abu rujmain) به‌موازات جبل الرواق و «جبل عبدالعزیز» در 35 کیلومتری شهر «الحسکة» (Al-Hasaka) ، با ارتفاع 920 متر قرار دارد.

[79] فلات کوچکی با ارتفاع 638 متر از سطح دریا که در جنوب شرقی شهر حلب که از سمت جنوب شرقی با صحرای شام مجاور است.

[80] . گیاهی است به صورت درختچه از تیرهٔ تاج‌خروسان (Amaranthaceae)، زیرتیرهٔ اسفناجیان (chenopodiaceae)، با مقاومت زیاد در برابر خشکی و گرما با سیستم ریشه‌ای گسترده که جهت جلوگیری از گسترش کویر از آن استفاده می‌شود.

[81] . «شیتیم» (Shittim) نام چوب درخت اقاقیا که در کتاب مقدس آمده است.

[82] . . برای اطلاع بیشتر، ر.ک. « کتابچه راهنمای گیاهان گلدار و سرخس، بومی و طبیعی از دریای مدیترانه تا صحرای سوریه» جورج ادوارد پُست، بیروت 1896