نهادها و مراکز دینی مسلمانان تونس: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «مساجد، مزار بزرگان دین، کتاب، جامع زیتونه، منصب افتاء و فقاهت و سنت وقف از مهم‌ترین نهادها و پایگاه‌های دینی علمی فرهنگی تونس است و آشنایی با آن برای شناخت فرهنگ دینی این کشور ضروری است. شایان ذکر است امروزه، اصطلاح «جامع» در تونس به مسجدی اط...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[مساجد تونس|مساجد]]، مزار بزرگان دین، کتاب، جامع زیتونه، منصب افتاء و فقاهت و سنت وقف از مهم‌ترین [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان تونس|نهادها و پایگاه‌های دینی علمی فرهنگی تونس]] است و آشنایی با آن برای شناخت فرهنگ دینی این کشور ضروری است. شایان ذکر است امروزه، اصطلاح «جامع» در [[تونس]] به مسجدی اطلاق می‌شود که هم نمازهای یومیه و هم نماز جمعه در آن خوانده می‌شود؛ اما در مسجد فقط نمازهای یومیه اقامه می‌شود. | |||
====[[مساجد تونس]]==== | |||
[[تونس]] در قرن اول هجری دارای هفت مسجد به نام‌های عقبه، انصار، زیتونه، ابی میسره، ابی عبدالرحمن حبلی، حنش صنعانی و علی بن ریاح لخمی یا مسجد السبت بود<ref>جعیط، هشام (۲۰۰۴م). تأسیس الغرب الاسلامی القرن الاول و الثانی هجری. [[لبنان]]: دارالطلیعه،ص163.</ref> و در سال ۲۰۰۷ میلادی، به ۱۲۱۶ مسجد افزایش یافته است. جوامع [[تونس]] نیز در سال ۱۹۸۷ میلادی، ۱۴۷۷ عدد و در سال ۲۰۰۷ میلادی، به ۳۱۸۶ جامع بالغ شده است، امروزه، حدود ۴۸۷۰ جامع و [[مساجد تونس|مسجد در تونس]] وجود دارد.<ref>«اخبار تونس» نشریه خبری رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در تونس در سال۱۳۹۱ .</ref> مهم‌ترین [[مساجد تونس]] عبارت است از: | |||
=====مسجد عقبه بن نافع===== | |||
این مسجد به همراه [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] از قدیمی‌ترین [[مساجد تونس|مساجد]] جهان اسلام و از نخستین مراکز آموزش قرآن و علوم اسلامی، به‌ویژه دانش فقه در شمال آفریقاست و در ساخت آن بسیاری از بقایای کنیسه‌ها و کلیساهای تخریب‌شده، استفاده شده است، سنگ‌بنای این مسجد را در سال ۵۰ یا ۵۱ قمری عقبه بن نافع گذاشته است. ابن نافع جایگاه معنوی و بلندمرتبه‌ای در میان [[اسلام و مسلمانان تونس|مسلمانان تونس]] دارد. توسعه مسجد قیروان در زمان اغلبیان، به‌ویژه دوران حکومت زیاده الله اول (د۲۲۳ق) بود.<ref>جنحانی، حبیب (۱۹۶۸م). القیروان عبر عصور ازدهار الحضارة الاسلامیة في المغرب العربي. تونس: الدار التونسیه للنشر،ص123.</ref> منبر چوبی بسیار قدیمی در این مسجد وجود دارد که چوب آن از هندوستان آورده شده است. | |||
=====[[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]]===== | |||
این مسجد در [[تونس|شهر تونس]] قرار دارد و حسان بن نعمان (د۸۶ق)، فاتح [[تونس]]، آن را در سال ۷۹ قمری برابر با ۶۹۸ میلادی ساخته است، ساخت مسجد زیتونه را به اسماعیل بن عبید انصاری، معروف به تاجر الله در سال ۹۳ قمری<ref>جعیط، هشام (۲۰۰۴م). تأسیس الغرب الاسلامی القرن الاول و الثانی هجری. لبنان: دارالطلیعه،ص163.</ref> و عبیدالله بن حبحاب در سال ۱۱۶ قمری نیز نسبت داده‌اند.<ref>ابن عاشور، محمدالعزیز (۱۹۹۱). جامع الزیتونة. المعلم و رجالة. تونس: دارسراسر للنشر،ص10.</ref> شهرت [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] فقط به اقامه نماز و عبادت نیست؛ بلکه این مسجد پس از جامع قیروان و از سال ۱۲۰ قمری، نقش علمی و فرهنگی درخشانی در طول [[تاریخ تونس]]، پس از ورود اسلام به این کشور تاکنون داشته است، [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] پیش از [[جامع الازهر مصر]]، نخستین مرکز آموزشی اسلام در شمال آفریقاست. مسجد جامع قرطبه زاده مسجد جامع قیروان بود و از مسجد جامع قرطبه، کلیسای سنت یاکوب کمپوستالی متولد شد که الگویی برای دیگر کلیساها در اروپا و امریکا شد.<ref>کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان. ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.</ref> | |||
=====مسجد سه در===== | |||
این مسجد از [[مساجد تونس|مساجد]] قدیمی قیروان است و در سال ۲۵۲ قمری به دست ابن خیرون معافری ساخته شد، سبک [[معماری در تونس|معماری]] دوران اغلبی در بنای این مسجد بسیار است. | |||
=====جامع صاحب الطابع===== | |||
این مسجد در [[شهر تونس]] قرار دارد و یوسف صاحب طابع از وزرای اصلاح‌گرا در قرن نوزده میلادی، آن را براساس سبک [[معماری در تونس|معماری]] عثمانی و ایتالیایی ساخته است. | |||
=====جامع الهواء===== | |||
این مسجد در [[حفصیان در تونس|دوران حفصیان]] ساخته شده و در [[شهر تونس]] واقع است. بازسازی و مرمت اساسی آن در دوران [[عثمانیان در تونس|عثمانیان]] انجام شد. | |||
=====جامع صفاقس===== | |||
این مسجد در شهر صفاقس قرار دارد و تاریخ ساخت آن به [[اغلبیان در تونس|دوران اغلبیان]] می‌رسد. | |||
=====جامع القری الجبلیه===== | |||
این مسجد در جنوب [[تونس]] و در دل سنگ‌ها و صخره‌های کوهستانی ساخته شده و از [[مساجد تونس|مساجد]] بسیار دیدنی است. از دیگر [[مساجد تونس|مساجد مشهور تونس]] می‌توان به جامع منستیر، جامع مهدیه، جامع قفصه، جامع جدید (تونس)، جامع کبیر بنزرت، جامع باجه، جامع قصبه (تونس)، جامع تستور، جامع سوسه، جامع محمد بتی ([[تونس]])، جامع سلیمان ([[تونس]]) و مساجد بسیار کهن جزیره جربه، مانند جامع حشانی و جامع فضلون اشاره کرد شایان ذکر است همه [[مساجد تونس]] زیر نظر [http://www.affaires-religieuses.tn/ وزارت امور دینی] این کشور اداره می‌شود. پیش از انقلاب کرامت در تونس، در مساجد فقط برای اقامه نمازهای یومیه و نماز جمعه باز بود و هرگونه فعالیت دیگر نیاز به مجوز داشت؛ اما اکنون، مساجد و جوامع این کشور [[اسلام و مسلمانان تونس|مسلمان]] آزادی مطلوبی برای فعالیت‌های دینی دارند. | |||
===='''[[مکتب خانه آموزش قرآن تونس]]'''==== | |||
کتاب همان مکتب‌خانه آموزش قرآن و از نظر ساختاری شبیه مکتب‌خانه‌های قدیمی ایران است. قرائت قرآن، حفظ قرآن و فراگیری احکام شرعی ابتدایی، مهم‌ترین کارکردهای این مراکز مردم‌نهاد است. این مراکز پیش از استقلال [[تونس]] زیر نظر [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] اداره می‌شد و دانش‌آموختگان زیتونه بر آن اشراف داشتند؛ اما در زمان فرانسویان مدیریت آن به عهده اداره معارف عمومی گذاشته شد.<ref name=":12">شنتاوی، احمد؛ زکی، خورشید؛ یونس، عبدالحمید. دائرةالمعارف الاسلامیه دارالفکر. بی‌جا، بی‌تا، جلد ۶،ص90/6.</ref> با استقلال [[تونس]] و اجرای سیاست لائیک و دین‌ستیزانه بورقیبه و بن علی بسیاری از این مراکز به تعطیلی کشیده شد و فقط تعداد بسیار کمی از کتاب با نظارت نهادهای حکومتی اجازه فعالیت داشتند. روستای بنی‌خیار از توابع [[نابل تونس|شهر نابل]] از مهم‌ترین مناطق حفظ قرآن در [[تونس]] است. روایت «قالون» از نافع مدنی، قرائت رسمی قرآن در [[تونس]] است و تونسی‌ها این قرائت را متواتر می‌دانند. البته روایت حفص از عاصم نیز رواج دارد.کتاب و [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] نقش کلیدی در فرآیند ایجاد و استمرار تعلیمات دینی مذهبی [[تونس]] داشته‌اند. | |||
===='''[[جامع زیتونه تونس]]'''==== | |||
[[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] نخستین دانشگاه اسلامی در شمال آفریقا و از قدیمی‌ترین و مشهورترین [[مساجد تونس|مساجد]] در جهان اسلام است و در کنار [[جامع الازهر مصر]] و جامع القرویین مغرب مهم‌ترین پایگاه‌های نشر اسلام در آفریقا به شمار می‌رود. حسنی عبدالوهاب مورخ برجسته معاصر [[تونس]] می‌گوید: «همانا، جامع زیتونه، قدیمی‌ترین و باسابقه‌ترین مؤسسه آموزشی عربی است و تاریخ زیتونه با تاریخ بسیاری از خانواده‌های تونسی‌گره خورده است.<ref name=":13">عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص10.</ref> با ورود بنی‌هلال به [[تونس]] در قرن پنج قمری و تخریب قیروان، پایگاه آموزش دینی تونس به جامع زیتونه منتقل شد،<ref>طاهر، عبدالله. الحرکة الوطنیة التونسیة (۱۸۳۰-۱۹۵۶م). تونس: منشورات دارالمعارف للطباعة و النشر، بی‌تا،ص218.</ref> [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] در [[اغلبیان در تونس|عصر اغلبیان]] بازسازی شد و در دوران حفصیان درخشان‌ترین تاریخ شکوفایی خود را شاهد بود.کتابخانه بزرگ شاهی که در عصر ابوزکریا یحیی دوم تأسیس شد و مشتمل بر ۳۰ هزار مجلد بود، به [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] منتقل و وقف طلاب شد، مدرسه شماعیه در نزدیک [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] و مدارسی، مانند توفیقیه و معرضیه را نیز حفصیان بنیان گذاشتند.<ref>ناصری طاهری، عبدالله (۱۳۷۵). مقدمه‌ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا از آغاز تا ظهور عثمانی‌ها. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،ص358.</ref> مهم‌ترین مواد درسی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] علوم اسلامی، مانند فقه ([[مذهب مالکی تونس|مالکی]] و [[مذهب حنفی تونس|حنفی]])، ادبیات، فلسفه، ریاضی، طب و فلک بود. ابن‌خلدون از دانش‌آموختگان و استادان زیتونه بود. با وجود اصلاحات گوناگونی که سیستم آموزشی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] در طول تاریخ به خود دیده است، اما روش آموزشی آن در قرن سیزده هجری با قرن هفت هجری تفاوتی نداشته است.<ref>غالی، بلقاسم (۱۴۱۷ق). شیخ الجامع الاعظم محمد الطاهر ابن عاشور حیاته و آثاره. بیروت: دار ابن حزم،ص39.</ref> با شروع جنبش‌های اصلاح‌طلب اسلامی در شرق و گسترش آن به غرب جهان اسلام، انجام اصلاحات در روش و محتوای آموزشی زیتونه نیز شروع شد. نخستین منشور آموزشی جدید زیتونه در سال ۱۸۴۲ احمد بای و دومین حرکت اصلاحی را نیز خیرالدین پاشا در ۱۸۷۶ میلادی انجام داد. تدریس علوم جدید درکنار علوم قدیم از مهم‌ترین محورهای این اصلاحات بودکه البته با مقاومت برخی از بزرگان محافظه‌گرای شیوخ زیتونه مواجه شد و روند اصلاحات در زیتونه را به‌خصوص در فاصله سال‌های۱۹۱۲ تا ۱۹۵۱ میلادی با افت‌وخیزهای متعددی همراه کرد.<ref>عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص71.</ref> سرانجام نظام آموزشی زیتونه در سال ۱۹۱۲ میلادی، از شکل سنتی خارج شد و به سه مرحله ابتدایی (شهاده‌الاهلیه)، متوسطه (شهاده التحصیل)، و عالی (شهاده العالمیه) تقسیم شد. مقطع ابتدایی شامل فارغ‌التحصیلان زیتونه و مدرسان این مرحله بود که حقوقی دریافت نمی‌کردند. مقطع متوسطه دارای ۱۲ مدرس [[مذهب مالکی تونس|مالکی]] و [[مذهب حنفی تونس|حنفی]] و یک معلم تجوید بودکه حقوق مختصری به آنها داده می‌شد؛ سی استاد نیز امر آموزش را در سطح عالی بر عهده داشتند و حقوق خوبی دریافت می‌کردند. برخی از دروس [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] در رشته‌های گوناگون به این شرح بوده است: | |||
*'''تفسیر:''' «اسرارالتنزیل» از بیضاوی و «شرح الجلالین». | |||
*'''حدیث:''' «صحیح بخاری» با شرح قسطلانی، «صحیح مسلم» با شرح الابی و «الشفاء» قاضی عیاض با شرح خفاجی. | |||
*'''سیره:''' «المواهب اللدنیه» قسطلانی با شرح زرقانی و «السیره الکلاعیه». | |||
*'''توحید:''' شرح جرجانی بر «المواقف عضدالدینایجی»، شرح تفتازانی بر «عقاید عمر نسفی و الکبری» از شیخ سنوسی. فقه: «تبیین الحقائق» از عثمان زیلعی، شرح «کنز الدقائق» از عبدالله نسفی، «الدرر (شرح الغرر)» شرح سیدی عبدالباقی و شرح محمد خرشی بر «المختصر خلیل». تصوف: «الاحیاء» از غزالی. نحو: «مغنی اللبیبابن» از هشام. | |||
*'''علم معانی و بیان:''' جزء سوم از کتاب «المفتاح» از یوسف سکاکی با شرح جرجانی و «المطول» از تفتازانی. | |||
*'''علم لغت و انشاء و ادب:''' «المزهر» از سیوطی، «فقه اللغه» از عبدالملک ثعالبی، شرح مرزوقی بر «دیوان الحماسه و المثل الثائر» از ابن أثیر. | |||
*'''قرائت قرآن و تجوید و دروس دیگر''' مانند فقه و اصول، فرایض، میقات، نحو، صرف، تاریخ، جغرافیا (کتب ابن‌خلدون و ابن خطیب)، رسم، خط، عروض، منطق، آداب‌البحث، حساب، هندسه (براساس مذهب اقلیدس و کتب خواجه نصیر طوسی)، هیئت و مساحت نیز از دیگر مواد آموزشی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] بوده است. برخی از کتاب‌ها نیز، مانند «فروع المعرفه لاحد عشر» در جامع الازهر و [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] تدریس می‌شده است. | |||
[[پرونده:جامع زیتونه.jpg|بندانگشتی|جامع زیتونه]]استادان زیتونه از میان علمای [[مذهب مالکی تونس|مالکی]] و [[مذهب حنفی تونس|حنفی]] انتخاب می‌شدند و انجام مناظره‌های علمی به‌خصوص بین اصیلیین (شیوخ زیتونه پایتخت‌نشین) و افاقیین (شیوخ دیگر شهرهای [[تونس]]) رواج داشت و شیوخ اهل پایتخت به تلاش برای جلوگیری از شهرت‌یافتن افاقیین متهم بودند.<ref>روزنامه الصریح (جمعه، ۱۲/۰۹/۲۰۰۸). ص۲۲.</ref> استادی که همه منابع آموزشی را تدریس می‌کرد، «معلم الأصلیین» خوانده می‌شد و «المدرس الاول» نیز به کسی اطلاق می‌شد که علم تجوید را تدریس می‌کرد.<ref>شنتاوی، احمد؛ زکی، خورشید؛ یونس، عبدالحمید. دائرةالمعارف الاسلامیه دارالفکر. بی‌جا، بی‌تا، جلد ۶،ص92/6.</ref> زیتونی‌هایی که قرائت قرآن[v] را فرامی‌گرفتند مدرکی معادل لیسانس به نام «تطویع» به آنها داده می‌شد. روش تدریس در[[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] بر محور القاء مسئله و سپس تطبیق آن بر کتاب بود.<ref>سنوسی، محمد (۱۴۰۱ق). الرحله الحجازیه تحقیق علی شنوفی. تونس: نشر الشرکه التونسیه للتوزیع،ص22.</ref> | |||
[[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] سالانه دو ماه از تابستان، ماه رمضان، ایام‌الجمع، ایام‌التشریق، اعیاد فطر و قربان (با چهار روز پس از آن)، عرفه (با دو روز پیش از آن)، عاشورا، یازده، دوازده و سیزده ربیع‌الاول تعطیل بود. زیتونه در آغاز اشغال [[تونس]] از سوی فرانسه در سال ۱۸۸۱، دارای ۶۰۰ طلبه بود و این تعداد در سال ۱۹۳۳ میلادی، به رقم ۳۶۵۰ طلبه افزایش یافت.<ref>عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص144.</ref> این سرگذشت [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] پیش از استقلال [[تونس]] بود[vi]؛ اما این مرکز اسلامی و شکل‌گیری جریان اصلاحات آموزشی در آن که متأثر از جریان اصلاحات در جهان اسلام بود و از سال ۱۹۲۹ میلادی با هدف راه‌اندازی پژوهش‌های جدید در ساختار آموزشی آن شروع شده بود، در سال ۱۹۵۶ میلادی و با روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه سرنوشت دیگری پیدا کرد. بزرگان زیتونه از سال ۱۹۴۵ میلادی نقش مهمی در شکل‌گیری حرکت‌های اصلاح‌طلبانه [[تونس]] داشتند؛ اما با استقلال این کشور و روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه با بی‌مهری و مخالفت او مواجه شدند. بورقیبه با ادعای اصلاح ملی [[نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تونس|نظام آموزشی تونس]] و یکپارچه‌کردن برنامه‌های آن به سراغ [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] رفت و در ۲۶ آوریل ۱۹۵۶ میلادی دستور داد نام زیتونه از مؤسسه الجامع‌الاعظم به [[جامع زیتونه تونس|الجامعه الزیتونه]] (دانشگاه زیتونه) تغییر یابد؛ اما دو سال بعد و در تاریخ ۴ نوامبر ۱۹۵۸ میلادی، دستور تعطیلی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] را با هدف یکسان‌سازی ملی نظام آموزشی صادرکرد و چراغ فروزان نهاد مهم آموزش علوم اسلامی در [[تونس]] را خاموش کرد. این اقدام بورقیبه ضربه‌ای مهلک بر نظام آموزش سنتی دینی [[تونس]] بود و با مخالفت بسیاری از علما و شیوخ زیتونه همراه شد و بسیاری از شیوخ زیتونه تحت تعقیب و آزار و اذیت قرار گرفتند[i] با این اقدام بورقیبه جایگاه علمی تاریخی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] که نظامی همانند نظام حوزوی در ایران داشت و شاخه‌های آن در بسیاری از شهرهای [[تونس]] فعال بود تا سطح یک مرکز دانشگاهی با اختیارات بسیار محدود تنزل یافت و بسیاری از فروع آن در دیگر شهرهای [[تونس]] به دبیرستان تبدیل شد. با تأسیس دانشگاه تونس در ۳۱ مارس ۱۹۶۰ میلادی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] در ۱ مارس ۱۹۶۱ میلادی به دانشکده زیتونی شریعت و اصول دین [ii] تغییر نام داد و زیر نظر نظام دانشگاهی [[تونس]] قرار گرفت با مرگ بورقیبه و با روی‌کارآمدن زین‌العابدین بن علی، [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] در سال ۱۹۸۷ به دستور بن علی بازگشایی شد؛ اما هنوز هشت ماه بیشتر از شروع به کار آن نگذشته بودکه دستور تعطیلی زیتونه صادر شد و این وضعیت تا تاریخ ۱۹ مارس ۲۰۱۲ میلادی، که انقلاب [[تونس]] دستور بازگشایی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] را صادر کرد، ادامه داشت: پس از پیروزی انقلاب، مدیران جدید دانشگاه زیتونه اعلام کردند که احیای عظمت تاریخی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] از اهداف ملی انقلابیون [[تونس]] است.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی, هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی, ص168- 172.</ref> | |||
== نیز نگاه کنید به == | |||
*[[نهادها و مراکز دینی چین|نهادها و مراکز دینی مسلمانان چین]] | |||
*[[نهادها و مراکز دینی مسلمانان روسیه]] | |||
*[[نهادها و مراکز دینی مسلمانان افغانستان]] | |||
*[[نهادها و مراکز دینی مسلمانان لبنان]] | |||
*[[نهادها و مراکز دینی مسلمانان مصر]] | |||
*[[نهادها و مراکز دینی مسلمانان کوبا]] | |||
*[[نهادها و مراکز دینی مسلمانان کانادا]] | |||
== پاورقی == | |||
[i] علامه شیخ عبدالحمید طه منیف از علماء بزرگ زیتونه بود که تحت تعقیب قرار گرفت و به الجزایر گریخت و پس از سال‌ها به تونس بازگشت. نگارنده ایشان را کرارا ملاقات و از نزدیک خاطرات او را شنیده است. جالب است که مرحوم منیف در مقدمه کتاب داستانی خود به نام «سر المعرکه» که در سال ۱۹۵۷ میلادی چاپ شده است، بورقیبه را مجاهد بزرگ و زعیم امت می‌خواند. | |||
[ii] الکلیه الزیتونیه للشریعه و اصول الدین. | |||
== کتابشناسی == | |||
نسخهٔ ۱۴ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۴۱
مساجد، مزار بزرگان دین، کتاب، جامع زیتونه، منصب افتاء و فقاهت و سنت وقف از مهم‌ترین نهادها و پایگاه‌های دینی علمی فرهنگی تونس است و آشنایی با آن برای شناخت فرهنگ دینی این کشور ضروری است. شایان ذکر است امروزه، اصطلاح «جامع» در تونس به مسجدی اطلاق می‌شود که هم نمازهای یومیه و هم نماز جمعه در آن خوانده می‌شود؛ اما در مسجد فقط نمازهای یومیه اقامه می‌شود.
مساجد تونس
تونس در قرن اول هجری دارای هفت مسجد به نام‌های عقبه، انصار، زیتونه، ابی میسره، ابی عبدالرحمن حبلی، حنش صنعانی و علی بن ریاح لخمی یا مسجد السبت بود[۱] و در سال ۲۰۰۷ میلادی، به ۱۲۱۶ مسجد افزایش یافته است. جوامع تونس نیز در سال ۱۹۸۷ میلادی، ۱۴۷۷ عدد و در سال ۲۰۰۷ میلادی، به ۳۱۸۶ جامع بالغ شده است، امروزه، حدود ۴۸۷۰ جامع و مسجد در تونس وجود دارد.[۲] مهم‌ترین مساجد تونس عبارت است از:
مسجد عقبه بن نافع
این مسجد به همراه جامع زیتونه از قدیمی‌ترین مساجد جهان اسلام و از نخستین مراکز آموزش قرآن و علوم اسلامی، به‌ویژه دانش فقه در شمال آفریقاست و در ساخت آن بسیاری از بقایای کنیسه‌ها و کلیساهای تخریب‌شده، استفاده شده است، سنگ‌بنای این مسجد را در سال ۵۰ یا ۵۱ قمری عقبه بن نافع گذاشته است. ابن نافع جایگاه معنوی و بلندمرتبه‌ای در میان مسلمانان تونس دارد. توسعه مسجد قیروان در زمان اغلبیان، به‌ویژه دوران حکومت زیاده الله اول (د۲۲۳ق) بود.[۳] منبر چوبی بسیار قدیمی در این مسجد وجود دارد که چوب آن از هندوستان آورده شده است.
جامع زیتونه
این مسجد در شهر تونس قرار دارد و حسان بن نعمان (د۸۶ق)، فاتح تونس، آن را در سال ۷۹ قمری برابر با ۶۹۸ میلادی ساخته است، ساخت مسجد زیتونه را به اسماعیل بن عبید انصاری، معروف به تاجر الله در سال ۹۳ قمری[۴] و عبیدالله بن حبحاب در سال ۱۱۶ قمری نیز نسبت داده‌اند.[۵] شهرت جامع زیتونه فقط به اقامه نماز و عبادت نیست؛ بلکه این مسجد پس از جامع قیروان و از سال ۱۲۰ قمری، نقش علمی و فرهنگی درخشانی در طول تاریخ تونس، پس از ورود اسلام به این کشور تاکنون داشته است، جامع زیتونه پیش از جامع الازهر مصر، نخستین مرکز آموزشی اسلام در شمال آفریقاست. مسجد جامع قرطبه زاده مسجد جامع قیروان بود و از مسجد جامع قرطبه، کلیسای سنت یاکوب کمپوستالی متولد شد که الگویی برای دیگر کلیساها در اروپا و امریکا شد.[۶]
مسجد سه در
این مسجد از مساجد قدیمی قیروان است و در سال ۲۵۲ قمری به دست ابن خیرون معافری ساخته شد، سبک معماری دوران اغلبی در بنای این مسجد بسیار است.
جامع صاحب الطابع
این مسجد در شهر تونس قرار دارد و یوسف صاحب طابع از وزرای اصلاح‌گرا در قرن نوزده میلادی، آن را براساس سبک معماری عثمانی و ایتالیایی ساخته است.
جامع الهواء
این مسجد در دوران حفصیان ساخته شده و در شهر تونس واقع است. بازسازی و مرمت اساسی آن در دوران عثمانیان انجام شد.
جامع صفاقس
این مسجد در شهر صفاقس قرار دارد و تاریخ ساخت آن به دوران اغلبیان می‌رسد.
جامع القری الجبلیه
این مسجد در جنوب تونس و در دل سنگ‌ها و صخره‌های کوهستانی ساخته شده و از مساجد بسیار دیدنی است. از دیگر مساجد مشهور تونس می‌توان به جامع منستیر، جامع مهدیه، جامع قفصه، جامع جدید (تونس)، جامع کبیر بنزرت، جامع باجه، جامع قصبه (تونس)، جامع تستور، جامع سوسه، جامع محمد بتی (تونس)، جامع سلیمان (تونس) و مساجد بسیار کهن جزیره جربه، مانند جامع حشانی و جامع فضلون اشاره کرد شایان ذکر است همه مساجد تونس زیر نظر وزارت امور دینی این کشور اداره می‌شود. پیش از انقلاب کرامت در تونس، در مساجد فقط برای اقامه نمازهای یومیه و نماز جمعه باز بود و هرگونه فعالیت دیگر نیاز به مجوز داشت؛ اما اکنون، مساجد و جوامع این کشور مسلمان آزادی مطلوبی برای فعالیت‌های دینی دارند.
مکتب خانه آموزش قرآن تونس
کتاب همان مکتب‌خانه آموزش قرآن و از نظر ساختاری شبیه مکتب‌خانه‌های قدیمی ایران است. قرائت قرآن، حفظ قرآن و فراگیری احکام شرعی ابتدایی، مهم‌ترین کارکردهای این مراکز مردم‌نهاد است. این مراکز پیش از استقلال تونس زیر نظر جامع زیتونه اداره می‌شد و دانش‌آموختگان زیتونه بر آن اشراف داشتند؛ اما در زمان فرانسویان مدیریت آن به عهده اداره معارف عمومی گذاشته شد.[۷] با استقلال تونس و اجرای سیاست لائیک و دین‌ستیزانه بورقیبه و بن علی بسیاری از این مراکز به تعطیلی کشیده شد و فقط تعداد بسیار کمی از کتاب با نظارت نهادهای حکومتی اجازه فعالیت داشتند. روستای بنی‌خیار از توابع شهر نابل از مهم‌ترین مناطق حفظ قرآن در تونس است. روایت «قالون» از نافع مدنی، قرائت رسمی قرآن در تونس است و تونسی‌ها این قرائت را متواتر می‌دانند. البته روایت حفص از عاصم نیز رواج دارد.کتاب و جامع زیتونه نقش کلیدی در فرآیند ایجاد و استمرار تعلیمات دینی مذهبی تونس داشته‌اند.
جامع زیتونه تونس
جامع زیتونه نخستین دانشگاه اسلامی در شمال آفریقا و از قدیمی‌ترین و مشهورترین مساجد در جهان اسلام است و در کنار جامع الازهر مصر و جامع القرویین مغرب مهم‌ترین پایگاه‌های نشر اسلام در آفریقا به شمار می‌رود. حسنی عبدالوهاب مورخ برجسته معاصر تونس می‌گوید: «همانا، جامع زیتونه، قدیمی‌ترین و باسابقه‌ترین مؤسسه آموزشی عربی است و تاریخ زیتونه با تاریخ بسیاری از خانواده‌های تونسی‌گره خورده است.[۸] با ورود بنی‌هلال به تونس در قرن پنج قمری و تخریب قیروان، پایگاه آموزش دینی تونس به جامع زیتونه منتقل شد،[۹] جامع زیتونه در عصر اغلبیان بازسازی شد و در دوران حفصیان درخشان‌ترین تاریخ شکوفایی خود را شاهد بود.کتابخانه بزرگ شاهی که در عصر ابوزکریا یحیی دوم تأسیس شد و مشتمل بر ۳۰ هزار مجلد بود، به جامع زیتونه منتقل و وقف طلاب شد، مدرسه شماعیه در نزدیک جامع زیتونه و مدارسی، مانند توفیقیه و معرضیه را نیز حفصیان بنیان گذاشتند.[۱۰] مهم‌ترین مواد درسی جامع زیتونه علوم اسلامی، مانند فقه (مالکی و حنفی)، ادبیات، فلسفه، ریاضی، طب و فلک بود. ابن‌خلدون از دانش‌آموختگان و استادان زیتونه بود. با وجود اصلاحات گوناگونی که سیستم آموزشی جامع زیتونه در طول تاریخ به خود دیده است، اما روش آموزشی آن در قرن سیزده هجری با قرن هفت هجری تفاوتی نداشته است.[۱۱] با شروع جنبش‌های اصلاح‌طلب اسلامی در شرق و گسترش آن به غرب جهان اسلام، انجام اصلاحات در روش و محتوای آموزشی زیتونه نیز شروع شد. نخستین منشور آموزشی جدید زیتونه در سال ۱۸۴۲ احمد بای و دومین حرکت اصلاحی را نیز خیرالدین پاشا در ۱۸۷۶ میلادی انجام داد. تدریس علوم جدید درکنار علوم قدیم از مهم‌ترین محورهای این اصلاحات بودکه البته با مقاومت برخی از بزرگان محافظه‌گرای شیوخ زیتونه مواجه شد و روند اصلاحات در زیتونه را به‌خصوص در فاصله سال‌های۱۹۱۲ تا ۱۹۵۱ میلادی با افت‌وخیزهای متعددی همراه کرد.[۱۲] سرانجام نظام آموزشی زیتونه در سال ۱۹۱۲ میلادی، از شکل سنتی خارج شد و به سه مرحله ابتدایی (شهاده‌الاهلیه)، متوسطه (شهاده التحصیل)، و عالی (شهاده العالمیه) تقسیم شد. مقطع ابتدایی شامل فارغ‌التحصیلان زیتونه و مدرسان این مرحله بود که حقوقی دریافت نمی‌کردند. مقطع متوسطه دارای ۱۲ مدرس مالکی و حنفی و یک معلم تجوید بودکه حقوق مختصری به آنها داده می‌شد؛ سی استاد نیز امر آموزش را در سطح عالی بر عهده داشتند و حقوق خوبی دریافت می‌کردند. برخی از دروس جامع زیتونه در رشته‌های گوناگون به این شرح بوده است:
- تفسیر: «اسرارالتنزیل» از بیضاوی و «شرح الجلالین».
- حدیث: «صحیح بخاری» با شرح قسطلانی، «صحیح مسلم» با شرح الابی و «الشفاء» قاضی عیاض با شرح خفاجی.
- سیره: «المواهب اللدنیه» قسطلانی با شرح زرقانی و «السیره الکلاعیه».
- توحید: شرح جرجانی بر «المواقف عضدالدینایجی»، شرح تفتازانی بر «عقاید عمر نسفی و الکبری» از شیخ سنوسی. فقه: «تبیین الحقائق» از عثمان زیلعی، شرح «کنز الدقائق» از عبدالله نسفی، «الدرر (شرح الغرر)» شرح سیدی عبدالباقی و شرح محمد خرشی بر «المختصر خلیل». تصوف: «الاحیاء» از غزالی. نحو: «مغنی اللبیبابن» از هشام.
- علم معانی و بیان: جزء سوم از کتاب «المفتاح» از یوسف سکاکی با شرح جرجانی و «المطول» از تفتازانی.
- علم لغت و انشاء و ادب: «المزهر» از سیوطی، «فقه اللغه» از عبدالملک ثعالبی، شرح مرزوقی بر «دیوان الحماسه و المثل الثائر» از ابن أثیر.
- قرائت قرآن و تجوید و دروس دیگر مانند فقه و اصول، فرایض، میقات، نحو، صرف، تاریخ، جغرافیا (کتب ابن‌خلدون و ابن خطیب)، رسم، خط، عروض، منطق، آداب‌البحث، حساب، هندسه (براساس مذهب اقلیدس و کتب خواجه نصیر طوسی)، هیئت و مساحت نیز از دیگر مواد آموزشی جامع زیتونه بوده است. برخی از کتاب‌ها نیز، مانند «فروع المعرفه لاحد عشر» در جامع الازهر و جامع زیتونه تدریس می‌شده است.
استادان زیتونه از میان علمای مالکی و حنفی انتخاب می‌شدند و انجام مناظره‌های علمی به‌خصوص بین اصیلیین (شیوخ زیتونه پایتخت‌نشین) و افاقیین (شیوخ دیگر شهرهای تونس) رواج داشت و شیوخ اهل پایتخت به تلاش برای جلوگیری از شهرت‌یافتن افاقیین متهم بودند.[۱۳] استادی که همه منابع آموزشی را تدریس می‌کرد، «معلم الأصلیین» خوانده می‌شد و «المدرس الاول» نیز به کسی اطلاق می‌شد که علم تجوید را تدریس می‌کرد.[۱۴] زیتونی‌هایی که قرائت قرآن[v] را فرامی‌گرفتند مدرکی معادل لیسانس به نام «تطویع» به آنها داده می‌شد. روش تدریس درجامع زیتونه بر محور القاء مسئله و سپس تطبیق آن بر کتاب بود.[۱۵]
جامع زیتونه سالانه دو ماه از تابستان، ماه رمضان، ایام‌الجمع، ایام‌التشریق، اعیاد فطر و قربان (با چهار روز پس از آن)، عرفه (با دو روز پیش از آن)، عاشورا، یازده، دوازده و سیزده ربیع‌الاول تعطیل بود. زیتونه در آغاز اشغال تونس از سوی فرانسه در سال ۱۸۸۱، دارای ۶۰۰ طلبه بود و این تعداد در سال ۱۹۳۳ میلادی، به رقم ۳۶۵۰ طلبه افزایش یافت.[۱۶] این سرگذشت جامع زیتونه پیش از استقلال تونس بود[vi]؛ اما این مرکز اسلامی و شکل‌گیری جریان اصلاحات آموزشی در آن که متأثر از جریان اصلاحات در جهان اسلام بود و از سال ۱۹۲۹ میلادی با هدف راه‌اندازی پژوهش‌های جدید در ساختار آموزشی آن شروع شده بود، در سال ۱۹۵۶ میلادی و با روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه سرنوشت دیگری پیدا کرد. بزرگان زیتونه از سال ۱۹۴۵ میلادی نقش مهمی در شکل‌گیری حرکت‌های اصلاح‌طلبانه تونس داشتند؛ اما با استقلال این کشور و روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه با بی‌مهری و مخالفت او مواجه شدند. بورقیبه با ادعای اصلاح ملی نظام آموزشی تونس و یکپارچه‌کردن برنامه‌های آن به سراغ جامع زیتونه رفت و در ۲۶ آوریل ۱۹۵۶ میلادی دستور داد نام زیتونه از مؤسسه الجامع‌الاعظم به الجامعه الزیتونه (دانشگاه زیتونه) تغییر یابد؛ اما دو سال بعد و در تاریخ ۴ نوامبر ۱۹۵۸ میلادی، دستور تعطیلی جامع زیتونه را با هدف یکسان‌سازی ملی نظام آموزشی صادرکرد و چراغ فروزان نهاد مهم آموزش علوم اسلامی در تونس را خاموش کرد. این اقدام بورقیبه ضربه‌ای مهلک بر نظام آموزش سنتی دینی تونس بود و با مخالفت بسیاری از علما و شیوخ زیتونه همراه شد و بسیاری از شیوخ زیتونه تحت تعقیب و آزار و اذیت قرار گرفتند[i] با این اقدام بورقیبه جایگاه علمی تاریخی جامع زیتونه که نظامی همانند نظام حوزوی در ایران داشت و شاخه‌های آن در بسیاری از شهرهای تونس فعال بود تا سطح یک مرکز دانشگاهی با اختیارات بسیار محدود تنزل یافت و بسیاری از فروع آن در دیگر شهرهای تونس به دبیرستان تبدیل شد. با تأسیس دانشگاه تونس در ۳۱ مارس ۱۹۶۰ میلادی جامع زیتونه در ۱ مارس ۱۹۶۱ میلادی به دانشکده زیتونی شریعت و اصول دین [ii] تغییر نام داد و زیر نظر نظام دانشگاهی تونس قرار گرفت با مرگ بورقیبه و با روی‌کارآمدن زین‌العابدین بن علی، جامع زیتونه در سال ۱۹۸۷ به دستور بن علی بازگشایی شد؛ اما هنوز هشت ماه بیشتر از شروع به کار آن نگذشته بودکه دستور تعطیلی زیتونه صادر شد و این وضعیت تا تاریخ ۱۹ مارس ۲۰۱۲ میلادی، که انقلاب تونس دستور بازگشایی جامع زیتونه را صادر کرد، ادامه داشت: پس از پیروزی انقلاب، مدیران جدید دانشگاه زیتونه اعلام کردند که احیای عظمت تاریخی جامع زیتونه از اهداف ملی انقلابیون تونس است.[۱۷]
نیز نگاه کنید به
- نهادها و مراکز دینی مسلمانان چین
- نهادها و مراکز دینی مسلمانان روسیه
- نهادها و مراکز دینی مسلمانان افغانستان
- نهادها و مراکز دینی مسلمانان لبنان
- نهادها و مراکز دینی مسلمانان مصر
- نهادها و مراکز دینی مسلمانان کوبا
- نهادها و مراکز دینی مسلمانان کانادا
پاورقی
[i] علامه شیخ عبدالحمید طه منیف از علماء بزرگ زیتونه بود که تحت تعقیب قرار گرفت و به الجزایر گریخت و پس از سال‌ها به تونس بازگشت. نگارنده ایشان را کرارا ملاقات و از نزدیک خاطرات او را شنیده است. جالب است که مرحوم منیف در مقدمه کتاب داستانی خود به نام «سر المعرکه» که در سال ۱۹۵۷ میلادی چاپ شده است، بورقیبه را مجاهد بزرگ و زعیم امت می‌خواند.
[ii] الکلیه الزیتونیه للشریعه و اصول الدین.
کتابشناسی
- ↑ جعیط، هشام (۲۰۰۴م). تأسیس الغرب الاسلامی القرن الاول و الثانی هجری. لبنان: دارالطلیعه،ص163.
- ↑ «اخبار تونس» نشریه خبری رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در تونس در سال۱۳۹۱ .
- ↑ جنحانی، حبیب (۱۹۶۸م). القیروان عبر عصور ازدهار الحضارة الاسلامیة في المغرب العربي. تونس: الدار التونسیه للنشر،ص123.
- ↑ جعیط، هشام (۲۰۰۴م). تأسیس الغرب الاسلامی القرن الاول و الثانی هجری. لبنان: دارالطلیعه،ص163.
- ↑ ابن عاشور، محمدالعزیز (۱۹۹۱). جامع الزیتونة. المعلم و رجالة. تونس: دارسراسر للنشر،ص10.
- ↑ کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان. ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
- ↑ شنتاوی، احمد؛ زکی، خورشید؛ یونس، عبدالحمید. دائرةالمعارف الاسلامیه دارالفکر. بی‌جا، بی‌تا، جلد ۶،ص90/6.
- ↑ عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص10.
- ↑ طاهر، عبدالله. الحرکة الوطنیة التونسیة (۱۸۳۰-۱۹۵۶م). تونس: منشورات دارالمعارف للطباعة و النشر، بی‌تا،ص218.
- ↑ ناصری طاهری، عبدالله (۱۳۷۵). مقدمه‌ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا از آغاز تا ظهور عثمانی‌ها. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،ص358.
- ↑ غالی، بلقاسم (۱۴۱۷ق). شیخ الجامع الاعظم محمد الطاهر ابن عاشور حیاته و آثاره. بیروت: دار ابن حزم،ص39.
- ↑ عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص71.
- ↑ روزنامه الصریح (جمعه، ۱۲/۰۹/۲۰۰۸). ص۲۲.
- ↑ شنتاوی، احمد؛ زکی، خورشید؛ یونس، عبدالحمید. دائرةالمعارف الاسلامیه دارالفکر. بی‌جا، بی‌تا، جلد ۶،ص92/6.
- ↑ سنوسی، محمد (۱۴۰۱ق). الرحله الحجازیه تحقیق علی شنوفی. تونس: نشر الشرکه التونسیه للتوزیع،ص22.
- ↑ عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص144.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی, هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی, ص168- 172.