جامعه و نظام اجتماعی مالی

نظام اجتماعی مالی هم‌چون دیگر کشورهای آفریقایی عمدتاً مبتنی بر مناسبات قومی‌قبیله‌ای است و قبایل مختلف کشور، که در مناطق گوناگون این سرزمین استقرار دارند، ستون فقرات نظام اجتماعی مالی را تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر و با توجّه به اینکه ساختار اجتماعی مالی بر کشاورزی استوار است و بیش از هفتاد درصد مردم به کشت و زرع محصولات مختلف کشاورزی اشتغال دارند، جامعۀ این کشور، جامعه اي کشاورزی است که کشاورزان با ابزاری ساده و بدون بهره‌گیری از ماشین‌آلات و ابزار تکنیکی مدرن، محصولات مختلف کشاورزی را در اراضی كوچك خود تولید می‌کنند.

گروه‌ها و نهادهای مؤثر اجتماعی

علاوه‌بر احزاب و سندیکاهای کارگری و دانشجویی که عمدتا درگیر فعالیت های سیاسی در داخل مجلس و در فضای سیاسی جامعه هستند؛ مهم ترین گروه های موثر اجتماعی این کشور را برخی سازمان های اجتماعی عهده دار فعالیت های کمک رسانی به مردم آسیب دیده از خشکسالی در مناطق شمال و شمال شرقی کشور دربر می گیرند . این سازمان‌ها و گروه‌ها، معمولاً با کمک برخی سازمان‌های بین‌المللی وابسته به سازمان ملل، کشورهای غربی و سازمان‌های امدادی بین‌المللی اسلامی، کمک‌های دریافتی خارجی را با هماهنگی مؤسسات دولتی، در مناطق محروم توزیع می‌کنند.

دیگر سازمان‌های اجتماعی مالی نیز با کمک سازمان ملل، فعالیت‌هایی چون برگزاری کارگاه‌های آموزشی، همایش‌های فرهنگی اجتماعی و آموزش نحوۀ صحیح بهره‌برداری از اراضی کشاورزی را بر عهده‌ دارند. سازمان‌های متعلق به زنان نیز در زمرۀ گروه‌های مهم اجتماعی کشور قرار دارند که در زمینۀ احقاق حقوق زنان شهری و روستایی، فقرزدایی و کارآفرینی در بین آنان، مبارزه با بیماری‌های واگیردار و تلاش برای منسوخ ساختن سنت‌های غلط از جمله ختنه زنان فعالیت می‌کنند.

گروه‌های قومی (قبایل)

یکی از ویژگی‌های اصلی جامعۀ مالی، وجود اقوام و قبایل مختلفی است که در مناطق مختلف این کشور استقرار دارند. این قبایل در طول تاریخ مالی منشأ تحولات مهمّی ‌بودند و هریک مدت زمانی حکومت مناطقی از این سرزمین را در دست داشته‌اند. مهم‌‌‌‌‌ترین قبایل فعلی مالی عبارتند از:

بامبارا

این قبیله مهم‌‌‌‌‌ترین قبیلۀ کشور مالی است و در حدود 35 درصد از جمعیّت کشور را تشکیل می‌دهد. بامباراها در قرون 18 و 19، دو سلسلۀ قدرتمند سکو و کارتا را در بخش‌هایی از مالی امروزی، پدید آوردند. محل اقامت کنونی قبیلۀ بامبارا، منطقه بین باماکو تا شهر سکو است و بیشتر به کشاورزی اشتغال دارند. بامباراها از گروه قومی‌ مانده به‌شمار می‌آیند و اکثر آنان در درۀ وسطیّ رود نیجر و در امتداد مرز مالی و موریتانی زندگی می‌کنند. اگر چه اکثریت قبیله مسلمان‌اند، اما معدودی از آنان هم‌چنان از آیین‌های سنتی اجداد خود پیروی می‌کنند. روستاهای بامبارانشین دربرگیرندۀ خانواده‌هایی مجزا از هم است که در کلبه‌های کوچک و بزرگ نزدیک به‌هم استقرار دارند و خانواده‌ای بزرگ را تشکیل می‌دهند. خانواده‌های بامبارا، گوا ( Gwa ) نامیده می‌شود و هریک از اعضای خانواده، خود را در قبال دیگر اعضا مسئول می‌داند. خانه‌های روستایی بامباراها مشخصاً بزر‌گ‌تر از کلبه‌های گروه‌های قومی ‌روستانشین غرب آفریقاست.

فولانی

قبیلۀ فولانی از قبایل مهم کشور مالی است که به آنها فولا، پل و فولفولده نیز اطلاق می‌شود. مردم فولانی مهاجرانی از منطقۀ فوتاجالون گینه‌اند و اکثراً در حومۀ شهر موپتی و مسینا زندگی می‌کنند. فولانی‌های ساکن مناطق روستایی مالی، اغلب به نگهداری رمه‌های گاو و گوسفند و فولانی‌های شهرنشین، بیشتر به تجارت و خرید و فروش کالاهای مختلف اشتغال دارند. فولانی‌ها علاوه‌بر مالی، در کشورهای کامرون، گینه، نیجر، موریتانی، سنگال و نیجریه نیز حضور دارند. فولانی‌ها دومین قبیله پرجمعیّت کشور مالی پس از بامبارا هستند. شهرت عمدۀ پل‌ها به‌دلیل تأسیس امپراطوری شیخ احمدو و بنا نهادن شهر حمداللهی، پایتخت این سلسله و هم‌چنین جهاد الحاج شیخ عمرتال علیه قبایل بت‌پرست در قرن نوزدهم است. فولانی‌ها اکثراً مسلمان‌اند و 17 درصد از جمعیّت کشور مالی را تشکیل می‌دهند. (www.the africa guide.com/people and culture of mali)

طوارق

اقوام طوارق در ردۀ مشهور‌‌‌‌ترین قبایل کشور مالی به‌شمار می‌آیند که این امر بیشتر ناشی از روحیات خاص استقلال‌طلبانه آنها و تمایلات جدایی‌خواهي از دولت مرکزی طیّ پنجاه سال اخیر است. طوارق که علاوه‌بر مالی در کشورهای چاد، بورکينافاسو، نیجر و الجزایر نیز زندگی می‌کنند، افرادی از نژاد بربرند و در صحرای شمال مالی تا شهر تمبوکتو پراکنده‌اند. مردم این قوم دلیر، جنگجو و عمدتاً طوایفی کوچ‌نشین‌اند که با گله‌های شتر خود به چراگاه‌های مختلف نقل مکان می‌کنند و هنوز حمل نمک از معادن تائومی‌را با کاروان‌های شتر انجام می‌دهند. منطقۀ عدرارایفوقاس مرکز استقرار اصلی طوایف مالی است. طوارق که به چند قبیله شامل ایمو، ایمراد، بلاح و مارابو تقسیم می‌شوند؛ در دهه‌های 1960، 1980، 1990 و 2000 میلادی، جنگ‌های گسترده‌ای را با دولت مرکزی آغاز کردند که تا امروز هم ادامه دارد و موجب کشته و زخمی‌شدن عده زیادی از آنها و افراد ارتش مالی شده است. طوارق هم‌چنان مدعی هستند که حقوق آنان را دولت‌مردان مالی نادیده می‌انگارند. در نواحی تحت نفوذ طوارق، قبایل عرب زبان برابیش و کوشا نیز که از اخلاف قبایل عرب محسوب می‌شوند، زندگی می‌کنند. (www.encyclopedia of the nations / africa / mali).

مردم طوارق که با نوع پوشش خاص خود به مردم آبی بیابان شهرت دارند، به سبب جنگاوری، مهارت در صنایع دستی و رنگ پوست روشن، همواره خود را در این کشور شاخص و برتر می‌دانند.

رفت‌و‌آمد کاروان‌های شتر طوارق، هنگام غروب و فرورفتن خورشید، در بیابان‌های پهناور مالی، از زیبا‌‌‌‌ترین صحنه‌های زندگی این قبیلۀ بیابان‌نشین است. طوارق هشت درصد جمعیّت کشور مالی را به خود اختصاص می‌دهند . (www.the africa guide.com/people and culture of mali).

مالینکه

قبیلۀ مالینکه نیز از قبایل مهم کشور مالی است که افراد آن علاوه‌بر مالی در کشورهای گامبیا، گینه، ساحل عاج و سنگال نیز زندگی می‌کنند. مردم مالینکه‌ عمدتاً در جنوب کيتا بین استان کای و باماکو و در ماندینگه سکونت دارند. بیشتر مالینکه‌ها مسلمان‌اند. برخی از اعضای این قبیله، به آیین‌های سنتی خود که مبتنی بر پرستش روح است، پا برجا مانده‌‌اند. شغل اكثر مالینکه‌هايی مالی کشاورزی است.

دوگون (Dogon)

قبیلۀ دوگون یکی از اقوام قومی‌ مهم کشور مالی است و اکثر مردم دوگون در مناطق باندیاگارا ( Bandiagara ) و دوینتزا ( Douentza ) در حوالی تمبوکتو و در جنوب صحرای بزرگ آفریقا زندگی می‌کنند. دوگون‌ها مردمی هنرمند هستند و از نظر کنده‌کاری بر روی چوب و ساخت ماسک‌های زیبای کوچک و بزرگ در سراسر کشور شهرت دارند. مردم دوگون جشنواره‌ها و فستیوال‌های خاص خود دارند و اوج هنرمندی خود را با رقص و حرکات موزون نمایشی و به کار بردن بیش از 80 نوع ماسک به نمایش می‌گذارند. یکی از آثار باستانی ثبت شده سازمان یونسکو نیز در منطقۀ دوگون‌نشین مالی قرار دارد. روستاهای دوگون‌نشین مالی که اغلب بر روی صخره‌ها قرار گرفته‌اند و راه دست‌یابی به آنها، فقط با کوه‌پیمایی امکان‌پذیر است، تاکنون دست‌مایۀ چندین کتاب عکس قرار گرفته‌اند .

سوزی

قبیلۀ سوزی از قبایلی است که اعضای آن در منطقۀ حد فاصل بین نژادهای سیاه و سفید مالی زندگی می‌کنند و به همین دلیل، سوزی‌ها عمدتاً حاصل اختلاط نژادی اعراب و سیاهان به‌شمار می‌روند. مردم سوزی مسلمان‌اند و شغل آنها دامداری و کشاورزی است. (www encyclopedia of the nations /africa / mali).

توکولور

این نام برگرفته از امپراطوری توکولور به رهبری الحاج عمرتال و حاصل اختلاط پل‌ها و سیاهان مالی است که بیشتر در بخش سنگال علیا و نیجر میانه سکونت دارند. شغل اصلی توکولورها کشاورزی است .(www.mapsofworld.com).

ساراکوله

قبیلۀ ساراکوله از قبایل نسبتاً کوچک مالی است که مردم آن بیشتر در منطقۀ نارا و نیورودو سکونت دارند. شغل اصلی ساراکوله‌ها تجارت است و بسیاری از افراد آن، طیّ چند دهۀ گذشته، به‌دنبال دست‌یابی به زندگی بهتر به کشور فرانسه مهاجرت کرده‌اند و در حال حاضر هشتاد درصد از مهاجران مالیایی فرانسه را ساراکوله‌ها تشکیل می‌دهند. به همین سبب، قبیلۀ ساراکوله در مالی، به قبیله‌ای با درصد بالای مهاجرت معروف گشته‌اند. بیشتر مردم قبیلۀ ساراکوله مسلمان‌اند.(Hugens & Trillo, Op. Cit: 200).

بوزو

قبیلۀ بوزو از قبایل مهم مالی به‌شمار می‌رود و افراد آن بیشتر در مناطق ساحلی رودخانه نیجر استقرار دارند. ریشۀ این قبیله به امپراطوری غنا بازمی‌گردد و اکثر بوزوها، پس از اضمحلال این پادشاهی، به کشور مالی امروزی مهاجرت کردند. شغل اصلی آنها ماهی‌گیری است و در شهر موپتی و مناطق اطراف آن استقرار دارند. بوزوها پیرو دین اسلام هستند ولی در عین مسلمان بودن، برخی از اعتقادات خود را که به آیین‌های سنتی نیاکانشان بازمی‌گردد، حفظ‌کرده‌اند ..(www.mapsofworld.com/mali)

سنوفو

سنوفوها از قبایل سنتی کشور مالی محسوب می‌شوند که به‌دلیل پایداری در مقابل هجوم استعمارگران فرانسوی در اواخر قرن نوزدهم و مقاومت سرسختانه در برابر ارتش فرانسه، در سراسر مالی مشهورند. افراد این قبیله بیشتر در اطراف سیکاسو اقامت دارند و شغل اصلی آنها کشاورزی است.(Hugens & Trillo, Op. Cit: 202)

مور

قبیلۀ مور از قبایل نسبتاً مشهور مالی است و مردم آن در مناطق هم‌جوار با کشور موریتانی و در بخشی از نوار ساحلی رودخانه نیجر زندگی می‌کنند. مورها به‌دلیل آنکه از اختلاط نژادهای بربر، عرب و سیاه بوجود آمده‌اند، از قبایل سفیدپوست مالی محسوب می‌شوند. آنان به زبان حسّانی صحبت می‌کنند که یکی از لهجه‌های زبان عربی است و با مردم موریتانی ارتباطات گسترده‌ای دارند. شغل اصلی مورها دامپروری و کشاورزی است .(www.mapsofworld.com).

وضعيت جامعۀ مدنی

براساس قانون اساسی مالی حقوق كليۀ شهروندان اين كشور محترم و دولت موظف به حفظ آزادی‌های فردی و حقوق قانونی تمامی افراد جامعه است. قانون اساسی مالی همچنين بر مبنای اعلاميۀ جهانی حقوق بشر و منشور آفريقايی حقوق بشر، بر اصول دموكراسی و آزادی مردم در انديشه و عمل تأكيد می‌کند.

با اين‌حال و با وجود شعارهای فريبندۀ تمام دولت‌های حاكم اين كشور– و از جمله موسی ترائورۀ ديكتاتور– بر مردم‌سالاری و رعايت حقوق فردی و اجتماعی مردم، كشور مالی هيچ‌گاه از زيرساخت های لازم برای تأسيس جامعۀ مدنی برخوردار نبوده و ساختار سياسی نظام مالی همواره بر استبداد فردی قبيلگی استوار بوده است. البته دولت‌های وقت به‌ویژه دولت دکتر آلفا عمر کناره از سال 1992 تاكنون اقدامات مهمی برای رعايت برخي از مؤلفه‌های جامعۀ‌مدنی در اين كشور انجام داده اند که توسعۀ مطبوعات و رسانه‌های گروهی، آزادی فعالیت مؤسسات و سازمان‌هايی هم‌چون انجمن‌های متخصصان، اتّحادیه‌های کارگری، گروه‌های خودیاری، حرکت‌های اجتماعی، انجمن‌های صنفی و ائتلاف‌ها، بخشي از اين سياست‌ها به‌شمار مي‌آید، با اين حال اين كشور هنوز راه دور و درازي براي تحقق آرمان جامعۀ مدني در پيش دارد.

روابط اجتماعی

در ارتباط با روابط اجتماعی در مالی- درصورتی كه در مورد مناسبات بين دولت و مردم بررسی شود- بايد گفت روابط دولت با مردم مالی هيچ‌گاه صمیمانه نبوده و رؤسای جمهور اين كشور، از بدو استقلال تاكنون، برمبنای تعلقات قومی- قبيلگی، بيشتر به حفظ پيوند با مردم هم‌قبيلۀ خود و واگذاری پست‌های بالای دولتی به آنان اهتمام داشته‌اند. با اين حال مردم این کشور در مواقعی كه منافع ملی و وحدت كشور دچار مخاطره شده، برای رهایی کشورشان به كمک دولت‌ها شتافته‌اند.

در مناسبات اجتماعی مردم كشور مالی با يكديگر، ارتباطات داخلی و درون‌گروهی قبايل، همواره درسطح خوبی قرار دارد و مردم هر قبيله، براساس قوانين و مقررات عرفی خود و تحت رهبری رئیس قبيلۀ بزرگ (پارامونت چيف) و رؤسای تابع وی، به يكديگر احترام مي‌گذارند. مناسبات مردم– متشکل از قبايل مختلف– همواره در حدّ متعارف قرار دارد و اگر چه اين كشور از زمان استقلال تاكنون، با مشكل شورش قبيلۀ طوارق و حملات مكرر آنها به مراكز دولتی مواجه بوده، اما باید توجه داشت که اين جنگ‌های داخلی، عمدتا ناشی از تضاد اهداف طوارق با دولت‌های مركزی است و خدشه‌ای به روابط بين قبيله‌ای مردم مالی وارد نکرده است. از اين‌رو، برخلاف برخی از كشورهای منطقۀ غرب آفريقا، مالی هيچ‌گاه شاهد درگيري‌های خونين بين قبايل متخاصم نبوده است..

هنجارها و ارزش‌های اجتماعی

در كشورهای منطقۀ صحرای بزرگ آفريقا از جمله مالی، هنجارهای اجتماعی بر مبنای رفتارهای معینی شکل می‌گیرد و بر این اساس، ارزش‌های اجتماعی كشور، به‌تدریج به‌ هنجارهای اجتماعی تبدیل شده که با رعایت آنها، جامعه نیز انتظام لازم را يافته است. هنجارهای اجتماعی کشور مالی را معمولاً شیوه‌های رفتاری معینی تشكيل مي‌دهد که در سطح جوامع قبيلگی كشور متداول است و هر فرد در جریان زندگی خود آنها را می‌آموزد ،به کار می‌بندد و انتظار دارد که دیگر افراد قبيله نيز آن را رعایت کنند. همين شیوه در جامعه نيز جريان دارد و هريك از افراد جامعه، ديگران را در اجرای این هنجارهای كلی، تحت کنترل قرار می‌دهد.

بدیهی است عدم رعايت هنجارهای اجتماعی قومی- قبيلگی و هنجارهای حاكم بر جامعه، واكنش منفی و خشم مردم كشور را در پی دارد و افرادی كه ارزش‌ها و هنجارهای جامعه را به سخره بگيرند، از سوی افراد قبیلۀ خود طرد و مجازات می‌شوند.

برخی از مهم‌‌‌‌‌ترین هنجارهای اجتماعی كشور مالی كه همۀ افراد ملزم به رعايت آن هستند، عبارتند از: احترام به آداب و رسوم اجتماعی، فرهنگ‌های بومی و خرده‌فرهنگ‌ها، مردود دانستن دزدی و تجاوز به حقوق ديگران، نهی شديد زنای با محارم و ارتباط جنسی خارج از محدودۀ خانواده برای زن و شوهر، پرهیز از غيبت و تهمت زدن افراد به يكديگر، احترام فراوان به سالخوردگان، احترام به میثاق‌های اجتماعی، مراعات تشریفات اجتماعی، رعايت آداب پذیرایی از میهمانان در محافل خانوادگی و جشن‌ها، ارج نهادن بر شعائر اجتماعی، رعايت جايگاه قوانین اجتماعی و مراعات اخلاق اجتماعی .(www.mali.com).

آداب و رسوم

آداب و رسوم کشور مالی مجموعه‌ای از داستان‌ها، باورها، ارزش‌ها، آیین‌ها، سنت‌ها و قوانین عرفی و اخلاقی است که تقریباً تمام محدودۀ اجتماعی این کشور را در برمی‌گیرد و مردم قبایل مختلف تأکید خاصی بر حفظ آداب و رسوم خود دارند که نسل‌به‌نسل به آنها منتقل شده است. آداب و رسوم این کشور به دو مجموعۀ عمومی ‌و اسلامی‌ تقسیم می‌شود:

سنت‌های عمومی

سنت‌های عمومی ‌مردم مالی شامل تمامی ‌اصول و قواعد زندگی فردی، اجتماعی و مجموعۀ درهم تنیده‌ای از موضوعات و امور مختلف است که گاه ‌هاله‌ای از خرافات هم آن را احاطه کرده است. مردم مالی به رعایت سنت‌های عمومی ‌خود تأکید می‌کنند و خود را ملزم به رعایت و اجرای این سنت ها ، حتی اگر در مواردی ناقض قوانین اسلامی ‌باشد،  می‌دانند. مهم‌‌‌‌‌ترین سنت‌های عمومی‌ مالی– صرف‌ نظر از تعلق افراد به قبایل و گروه‌های قومی‌ مختلف– عبارتند از:

اعتقاد به ارواح درگذشتگان

یکی از سنت‌های مردم این کشور، که با وجود اعتقاد عمیق قبایل متعدّد مالی به دین اسلام و تبعیت از اصول و تعالیم اسلامی‌، هنوز جایگاه خود را حفظ کرده است، اعتقاد به نقش ارواح در زندگی عامۀ مردم است. اعتقاد به ارواح و تقدیس روح درگذشتگان، یکی از شاخصه‌های اصلی آیین‌های بومی ‌و سنتی مالی و بخشی از فرهنگ شفاهی است که در تمام قبایل و گروه‌های قومی ‌کشور وجود دارد. این شاخصه، علی‌رغم تشرّف اقوام و قبایل مختلف به دین اسلام، هم‌چنان به‌صورت یکی از سنت‌های اساسی مردم این سرزمین حفظ شده و حتی در تعالیم اسلامی ‌آنان نیز رسوخ کرده است. امروزه ، در اجرای مراسم و مناسبت‌های قومی ‌و سنتی، توسل به ارواح درگذشتگان و تلاش برای جلب نظر مساعد آنان، به‌ویژه در بین مسلمانان، از اهمّیت بسیاری برخوردار است. در این مراسم از ارواح که به انواع مختلف تقسیم شده‌اند، درخواست و طلب حمایت، برکت، رحمت، دور کردن نحوست و شومی‌ و ... می‌شود .(www.culturecrossing.net).

اعتقاد به ارواح، در بین مسلمانان سرسخت و پرشوری هم‌چون طوارق، که از نظر اعتقادات اسلامی‌ متدیّن‌‌‌‌‌ترین اقوام مالی به‌شمار می‌آیند، هنوز هم رایج است و آنان در برخی مراسم اسلامی‌، آداب آن را به کار می‌برند که البته با سنت‌های روح‌پرستی چندان تفاوتی ندارد.[i] دیگر اقوام مسلمان این کشور نیز، علی‌رغم اعتقاد به موازین اسلامی‌، هم‌چنان به بزرگ‌داشت ارواح می‌پردازند و این سنت در بین بامبارا‌ها و فولانی‌ها هم به‌چشم می‌خورد. از این‌رو، ميان اسلام و سنت‌های مبتنی بر تقدیس ارواح، در بخش‌های مختلف کشور مالی، نوعی هم‌زیستی مسالمت‌آمیز به وجود آمده و بومیان این سرزمین، با وجود پذیرش کامل دین اسلام، برخی از سنت‌های دیرینۀ خود را به اعتقادات دینی اضافه کرده‌اند.

اعتقاد به توتم‌ها

از دیگر سنت‌های رایج و فراگیر مردم قبایل مختلف مالی، که ریشه در آیین‌های بومی ‌آنها دارد، اعتقاد عمومی ‌به قدرت جادویی حیوانات در قالب توتم است. در واقع اقوام و گروه‌های قومی ‌مالی کلیۀ حیوانات را دارای نیروهای نهفتۀ خوب و بد می‌دانند که در زندگی روزمرۀ انسان‌ تأثیر می‌گذارند. هر قبیله با انتخاب حیوانی به‌عنوان توتم خود، از نیروی او برای حفاظت از قبیله بهره می‌گیرد. شیر، پلنگ، بوفالو، اسب آبی، کفتار، سمور آبی، میمون و مورچه‌خوار، برخی از توتم‌های قبایل مالی به‌شمار می‌آیند. حیواناتی که توتم قبیله‌ای محسوب می‌شوند، همواره مورد احترام قبیله‌اند و تصویر آنها بر روی ماسک‌ها و مجسمه‌های ساخت هنرمندان قبیله جای دارد.(www.culturecrossing.net)

مهمان نوازی

یکی از سنت‌های مهم مردم کشور مالی مهمان‌نوازی فوق‌العاده و علاقۀ وافر آنها به حضور مهمان است. احترام به مهمان، بخشی از فرهنگ شفاهی است و پس از ورود دین اسلام به این سرزمین نیز، جايگاه رفيع‌تری پيدا كرده است. مردم مالیایی ورود مهمان به منازل خود را برکت و رحمت پروردگار می‌دانند و در بسیاری از موارد، برخی از روستایيان با مهاجرت از روستا به شهر– که عمدتاً برای یافتن شغلی مناسب صورت می‌گیرد- مدت‌ زیادی بدون ناشکیبایی صاحبان خانه از وجود آنها، در منازل خويشاوندان خود اقامت می‌کنند. میهمان عضوی از خانواده میزبان است و درآمد اندك خانواده بین آنها هم تقسیم می‌شود. خصلت مهمان‌نوازی مردم مالی اعم از مسلمانان و غیرمسلمانان در سراسر غرب آفریقا شهرت دارد. این امر بارها مورد تشویق رهبران جوامع اسلامی ‌این کشور نيز قرار گرفته و ائمۀ جمعه و جماعات شهرها و روستاهای مالی همواره مسلمانان را در این مورد تشویق می‌کنند[ii]. یکی از شاخص‌‌‌‌‌ترین جلوه‌های مهمان‌نوازی مالیایی‌ها، پذیرایی از مهمانان در شهرها و روستاهای مالی با چای سبز است. چای سبز به همراه برگ‌های نعنا، نوشیدنی بسیار خوش طعمی‌ است که با شکر فراوان، در فنجان‌های کوچک به مهمانان تعارف می‌شود. دم کردن و تهیۀ این چای مخصوص، که گاهی تا نیم ساعت طول می‌کشد و نحوۀ ریختن آن از قوری در فنجان‌ها، تشریفات خاصی دارد که برای میزبان و مهمانان توأم با لذت و شادی است.[iii] جالب اینجاست که ابن‌‌بطوطه نیز در سال 1352م و در هنگام سفر به کشور مالی، به مهمان‌نوازی مردم آن سرزمین اشاره کرده و آنان را مردمی ‌مهمان‌نواز خوانده است.

جایگاه خاص سالخوردگان

یکی از سنت‌های اصیل و ماندگار کشور مالی، رعایت جایگاه خاص سالمندان و حفظ حرمت و احترام فوق‌العاده به آنهاست که از کودکی به فرزندان آموخته و منتقل می‌شود که سالخوردگان، بزرگ قوم و قبیله هستند. در ضرب‌المثل‌های این کشور نیز به رعایت مقام کهنسالان تأکید شده و یکی از ضرب‌المثل‌های مشهور بامبارا «آنچه که پیر نشسته می‌بیند، جوان ایستاده نمی‌بیند»، هم تأییدی بر این مطلب است. سالخوردگان نه فقط در خانواده خود که در سطح جامعه نیز از احترام زیادی برخوردارند و بسیاری از اختلافات درون‌گروهی قبایل را در شهر و روستا کهنسالان حل و فصل می‌کنند. جایگاه ریش‌سفیدان و سالخوردگان این کشور به‌اندازه‌ای اهمّیت دارد که حتی در دولت مالی نهاد قانونی موسوم به «میانجی» وجود دارد و فردی که در مقام مشاور رئیس‌جمهور قرار می‌گیرد و با حکم وی به این مقام منصوب می‌شود، عهده‌دار حل و فصل اختلافات مهم بین دولت و مردم است و در صورتی که مشکلات بزرگی بین دولت و گروه‌های مردمی پدید آید، به‌صورت مسالمت‌آمیز حل و فصل می‌نماید.

رقص ماسک

رقص ماسک یکی از قدیمی‌‌‌‌‌ترین سنت‌های قبایل مالی است که معمولاً در مراسم و مناسبت‌های مختلف و با تشریفات و سلسله مراتب خاص صورت می‌گیرد. رقص ماسک هر قبیله، ویژگی‌های جذاب و متفاوتي از دیگر قبایل دارد. زیبا‌‌‌‌ترین نوع رقص ماسک را دوگون‌ها انجام می‌دهند که بسیار شگفت‌آور و مهیج است. رقص ماسک دوگون‌ها را افراد خاص و با ماسک‌های چوبی کنده‌کاری شده- که هریک نمادی از حیواناتی نظیر آفتاب‌پرست، کفتار، پرندگان و... است- اجرا می‌کنند. رقص ماسک‌ بامباراها با نماد آفتاب‌پرست در سراسر مالی شهرت بسیار دارد. در جریان این رقص، ‌به همراهی موسیقی‌ سنتی مالی، رقصندگان با حرکات بسیار زیبا و جالب خود تلاش می‌کنند ارواح مردگان را به ترک دهکده و پیوستن به اجداد خود ترغیب نمایند .

هرچند امروزه انواع مختلف رقص ماسک از حالت سنتی خارج شده و معمولاً در برنامه‌های ویژه و برای جذب گردشگران خارجی اجرا می‌شود، با این حال، در قبایل مالی، انواع خاصی از رقص ماسک هنوز وجود دارد که مخفیانه و برای ارتباط با ارواح انجام می‌شود و فقط افراد معدودی اجازۀ حضور در این مراسم را دارند.

مناسبات قبیلگی

باوجود تنوع قومی- ‌قبیله‌ای قابل توجّه در کشور مالی، مناسبات بین قبیلگی اقوام مختلف این کشور در سطح مطلوب است و برخلاف دیگر کشورهای منطقۀ غرب آفریقا، به‌ندرت جنگ‌ و درگیری بین قبایل در این کشور اتفاق می‌افتد. درواقع هرچند طیّ چند دهۀ گذشته، طوارق کوچ‌نشین مالی همواره با دولت درگیری داشته‌اند (این وضعیت هم‌اکنون نیز با شدت ادامه دارد)،با اين حال این جنگ‌ها را نباید درگیری قبایل مختلف مالیایی در نظر گرفت.

قبایل کشور مالی که هریک در طول تاریخ بر بخش‌هایی از این سرزمین بزرگ و بر دیگر اقوام حاکمیت داشته‌اند، در مجموع روابط مسالمت‌آمیزی با یکدیگر دارند و به حدود و حریم استقرار هم احترام می‌گذارند. رؤسای قبایل مالی هم‌چون دیگر کشورهای آفریقای سیاه از احترام و جایگاه والایی برخوردار و نقش مهمّی‌ در حل و فصل اختلافات درون قبیلگی بر عهده دارند.

شیوۀ دست دادن مردان و زنان هنگام روبرو شدن با یکدیگر، نحوۀ ارتباطات اجتماعی افراد در مهمانی‌های شبانه، طریقۀ برگزاری گفت‌وگوها و جلسات محلی، اهدای هدیه، عروسی، به‌خاک سپردن اموات، جشن‌ها و ...، از دیگر سنت‌های عمومی جالب و متنوع مردم مالی است.(www.culturecrossing.net).

سنت‌های اسلامی

مسلمانان کشور مالی، علاوه‌‌بر سنت‌های عمومی‌، برای سنت‌های دینی اسلامی خود نیز ارزش خاصی قائل‌اند و در انجام آنها تأکید ویژه دارند. این سنت‌ها اگر چه برگرفته از دین اسلام است، اما برخی شاخصه‌های فرهنگ شفاهی و آیین‌های بومی ‌این کشور را در خود جای داده است. مهم‌‌‌‌‌ترین سنت‌های اسلامی ‌کشور مالی عبارتند از:

جشن ميلاد‌ النبی (ص)

جشن میلاد النبی (ص) یکی از مهم‌‌‌‌‌‌ترین سنت‌های اسلامی‌ کشور مالی است که با قدمت و پیشینۀ چند صد ساله، جایگاه و اعتبار خود را در بین اقوام و قبایل مسلمان مالی حفظ کرده است و هر سال نیز بر اعتبار آن افزوده می‌شود. جشن تولد پیامبر اعظم (ص)، که به مولودی شهرت دارد، علاوه‌بر آنکه بزرگ‌‌‌‌‌‌ترین عید دینی مسلمانان کشور است، نمادی از وحدت و انسجام پیروان دین اسلام نیز به‌شمار می‌رود و حضور انبوه و گستردۀ مسلمانان در این جشن (که سلسله‌وار در شهرها و روستاهای مالی برگزار می‌شود)، میزان اعتبار و نفوذ دین اسلام را میان مردم این کشور نشان می‌دهد. عید میلاد یا به عبارت دیگر جشن میلاد النبی (ص)، به مدت دو ماه و حتی بیشتر، در مناطق مختلف مالی برپا و معمولاً از دوازدهم ربیع‌الاول آغاز می‌شود. جشن‌های مولودی در شهرها و روستاهای این کشور با یکدیگر تفاوت‌ دارد ولی اجرای سرودها و آوازهای بامبارایی در مدح پیامبر اکرم (ص)، پای‌کوبی و دست‌افشانی، انجام حرکات موزون نمایشی، کوبیدن طبل و دف و سخنرانی علما و شیوخ مسلمان، از برنامه‌های اصلی جشن‌های مولودی در سراسر کشور است. در این میان طوارق و پیروان طریقت‌های متصوفه جشن میلاد را به شیوۀ خاصی برگزار می‌کنند. جشن مولودی در شهر تمبوکتو از آداب و رسوم جالبی برخوردار است و هنگام برگزاری جشن میلاد در مساجد این شهر تاریخی، شادی و سرور میان مردم موج می‌زند.(www.mali.com)

جشن عید فطر

عید سعید فطر از مهم‌‌‌‌‌‌‌ترین مناسبت‌های اسلامی ‌در کشور مالی و تبلوری از عشق آنان به دین اسلام است. همه ساله، چند روز پیش از فرارسیدن عید فطر، هیجان خاصی در بین مسلمانان سراسر مالی پدید می‌آید و تقریباً تمامی مسلمانان با علاقه‌ای تحسین‌برانگیز، به خرید لوازم و مایحتاج مورد نیاز خود می‌پردازند. چند روز قبل از عید فطر، بازارهای تمام شهرهای بزرگ و کوچک مالی، مملو از مردمی ‌است که مشتاقانه در حال خرید اجناس مختلف‌اند. پس از اعلام رسمی‌ عید فطر، که معمولاً یک روز قبل شورای عالی اسلامی‌ مالی آن را اعلام می‌کند، مسلمانان آمادۀ انجام مقدمات آن می‌شوند. در صبح روز عید فطر، کلیۀ پیروان دین اسلام، مرکب از مذاهب و فرقه‌های مختلف، پیش از طلوع خورشید و پس از ادای فریضۀ نماز صبح، لباس سفید و پاکیزه خود را که به عطرهای محلی آغشته است، بر تن می‌کنند و رهسپار مساجد می‌شوند. پس از برپایی نماز باشکوه عید فطر که علاوه‌بر مساجد، خیابان‌های اطراف را نیز در برمی‌گیرد، مسلمانان به سخنرانی خطبا و وعاظ گوش می‌دهند و سپس به هم تبریک می‌گویند و قبولی طاعات را از خداوند متعال مسئلت می‌کنند. پس از آن خانواده‌ها به دیدن اقوام و خویشاوندان خود می‌روند و زوج‌های جوان رهسپار منازل والدین و یا افراد کهنسال فامیل می‌شوند. در روز عید فطر بسیاری از کدورت‌ها و دشمنی‌ها برطرف می‌شود و سالمندان معمولاً اختلافات خانوادگی را برطرف و سعی می‌کنند با رفع کدورت‌های موجود، محیطیّ مملو از شادی فراهم آورند. در این روز، بسیاری از بزرگان خانواده‌، ضمن آنکه دیگر اعضای فامیل را به صرف ناهار دعوت می‌کنند، به اطعام مستمندان نیز می‌پردازند.

عید فطر به‌اندازه‌ای برای مسلمانان مالی اهمّیت دارد که برخی از مالیایی‌هایي که در کشور‌های اطراف اقامت دارند، سعی می‌کنند در این ایام، در کشور خود باشند و به دیدار خانواده خصوصاً والدین بروند.

روز عید فطر تعطیّل رسمی ‌کشور مالی است و در نماز عید فطر مسجد جامع باماکو، رئیس‌جمهور، وزرا، فرماندهان عالی‌رتبۀ لشکری و دیپلمات‌های مسلمان شرکت دارند. معمولاً در این روز، رئیس‌جمهور، ضیافت باشکوهی برگزار و دیپلمات‌های کشورهای اسلامی ‌را برای صرف ناهار به کاخ ریاست جمهوری دعوت می‌کند. عید فطر دومین عید بزرگ مسلمانان مالی پس از عید قربان است.

جشن عید قربان

جشن عید قربان، مهم‌ترین عید اسلامی‌ در کشور مالی است که هر ساله، در روز دهم ذی‌الحجه برگزار می‌شود. جشن عید قربان در سراسر کشور مالی تعطیّل رسمی و مسلمانانی که به زیارت خانۀ خدا مشرف شده‌اند، در این روز به ذبح و قربانی می‌پردازند و گوشت آن را بین فقرا و مستمندان توزیع می‌کنند. در روز عید قربان، مسلمانان به دیدار خانواده‌ها و والدین خود می‌روند و معمولاً در اکثر خانواده‌ها جشن و پای‌کوبی تا ساعاتی از نیمه شب ادامه دارد.

در شهر باماکو معمولاً در روز عید قربان اعضای هیأت رئیسۀ شورای عالی مسلمانان مالی و رهبران مسلمان این کشور به دیدار رئیس‌جمهور می‌روند و به صرف غذا پذيرايي می‌شوند. در این گردهم‌آیی، معمولاً سفرای کشورهای اسلامی ‌و ائمۀ جمعه و جماعات برخی از مساجد مهم باماکو نیز حضور دارند.. در روز عید قربان بسیاری از مسلمانان پیام‌های تبریک به دوستان و خویشاوندان خود می‌فرستند که امروزه، پیام‌های تبریک بيشتر با تلفن همراه و ایمیل فرستاده می‌شود.

عید غدیر خم

یکی دیگر از سنت‌های مهم مسلمانان مالی که بیشتر به شیعیان (و تا حدودی نیز تیجانی‌ها) اختصاص دارد، بزرگ‌داشت عید غدیر خم است که اغلب در باماکو، سگو و کای انجام می‌شود. در طول این جشن، که با شادی فوق‌العاده شیعیان بومی‌ همراه است، چند تن از علمای شیعه در رابطه با تاریخچۀ عید غدیر خم سخنرانی می‌کنند و معمولاً در این سخنرانی‌ها آیاتی از قرآن کریم نیز تلاوت می‌شود.

جشن عید غدیر خم در باماکو با تشریفات بیشتری برگزار می‌شود و برخی از بومیان شیعه غذاهای محلی، شربت و شیرینی در بین پیروان اهل بیت پخش می‌کنند. در این مراسم مسلمانان تیجانی و قادری مسلک نیز حضور دارند.

عید مبعث

جشن مبعث و بزرگ‌داشت روز برگزیده شدن پیامبر اعظم (ص) به مقام رسالت، هر ساله در سراسر مالی برگزار می‌شود. در این جشن، مسلمانان پیرو مذاهب مختلف، در مجالسی که مساجد شهرها و روستاهای کشور برپا می‌کنند، حضور فعالی دارند. سخنرانی، مداحی، قرائت اشعاری در مدح و نعت پیامبر اکرم (ص)، انجام برخی حرکات موزون نمایشی و توزیع خوراکی‌های محلی، از برنامه‌های مختلف و متنوع عید مبعث است.

ماه رمضان

در ماه مبارک رمضان، یکی از سنن مهم مسلمانان کشور مالی تجلی می‌یابد. مسلمانان سراسر این کشور، در شهرها و روستاها، چند روز پیش از آغاز رسمی‌ ماه رمضان، به پیشواز این ماه می‌روند و با بجای آوردن روزه مستحبی، به استقبال رمضان می‌روند و در طول این ماه، با ممارست تمام، سعی در استفادۀ کامل از فضای معنوی حاکم بر کشور دارند. از این‌رو، چند روز پیش از آغاز ماه رمضان و اعلام رسمی ‌آن- که به عهدۀ شورای عالی مسلمانان مالی است- خانواده‌های مسلمان رهسپار بازارهای شهر و روستا می‌شوند و مواد غذایی مورد نیاز خود را تهیه می‌کنند که معمولاً این امر، در هفته آخر ماه شعبان، موجب رونق و گرمی ‌بازارهای مالی می‌شود.

در ماه رمضان و باوجود فقر حاکم بر جامعه، در مساجد شهرها و روستاهای مالی، از روزه‌داران با انواع و اقسام غذاهای محلی برای افطاری و سحری پذیرایی می‌شود. در این ماه کلاس‌های قرائت و تفسیر قرآن نیز همه روزه در مساجد شهرها و روستاهای کشور برگزار می‌شود و مسلمانان با شور و اشتیاق در این کلاس‌ها شرکت می‌کنند. علاوه‌بر آن، در مساجد مختلف، هر شب جلسات سخنرانی برپا می‌شود و وعاظ و خطبا، مسلمانان را به تقوی و پرهیزکاری و عبادت دعوت و احادیث و روایاتی را در این ارتباط نقل می‌کنند . طیّ ماه رمضان، در برخی مناطق مالی، چادرهایی برپا و قرآن پس از غروب آفتاب و با حضور گستردۀ مسلمانان ختم می‌شود. مسلمانان مالی ختم قرآن را موجب باز شدن درهای رحمت خداوندی و افزایش رزق و روزی خود می‌دانند، از این‌رو، بسیاری از آنها در این مراسم شرکت می‌کنند.

احترام به اهل بیت و ائمه اطهار (ع)

از سنت‌های جالب مسلمانان این کشور، به‌ویژه در میان پیروان طریقت‌های تیجانیه و قادریّه، ارادت خاص آنها به اهل بیت پیامبر (ص) و ائمه اطهار است. در واقع پیروان دین اسلام با توجّه به پیشینۀ عمیق خود و وجود اندیشه‌های شیعی مبتنی بر مهدویت، که در قرون هجده و نوزده ميلادي در مناطقی از این کشور و دیگر مناطق غرب آفریقا رسوخ کرده است، به خاندان پیامبر از جمله حضرت علی (ع) (به‌صورت ویژه)، حضرت فاطمه زهرا (س) و فرزندان ایشان خصوصاً امام حسن (ع) و امام حسین (ع) عشق می‌ورزند و در بسیاری از مشکلات خود به این بزرگواران توسل می‌جویند[iv]. در این ارتباط رایج‌ترین نام زنان و دختران مالی فاطمه (س) است و مسلمانان معتقدند اطلاق نام فاطمه (س) بر دختران برکت و رحمت را به خانواده‌های آنان به ارمغان می‌آورد. نام‌های زینب (س) و سکینه نیز در بین قبایل طوارق رایج است. مسلمانان مالی شامل مالکی‌ها و پیروان طریقت‌های متصوفه شأن و منزلت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را بسیار گرامی‌ می‌دارند و معتقدند که این دو امام همام دوقلو بوده‌اند. از این‌رو، نام ایشان را بر فرزندان خود (در صورتی که صاحب فرزند پسر دو قلو شوند، نام‌ آن دو بزرگوار را باهم انتخاب می‌کنند) می‌گذارند و بسیار کم اتفاق می‌افتد که نام دیگری را برای فرزندان خود انتخاب کنند. نام حسنین نیز در میان مسلمانان مالی رایج و ترکیبی از اسامی‌ حسن و حسین است.

اگر چه به‌دلیل فقر، بسیار کم اتفاق می‌افتد که مسلمانان این کشور برای زیارت اماکن متبرکه، به سرزمین عربستان و یا عراق سفر کنند اما در صورت تحقق این امر (که عمدتاً با کمک کشورها و سازمان‌های بين‌المللی اسلامی ‌انجام می‌شود)، آنان به زیارت قبور سه امام اول شیعه در عربستان و عراق می‌روند و نذورات خود را به بارگاه امامان تقدیم می‌کنند.

احترام به سادات

از سنت‌های اسلامی ‌پسندیده نزد مسلمانان مالی، احترام بسیار زیاد به خاندان پیامبر (ص) و افراد موسوم به شریف (سید) است. در واقع شریفان در کشورهای مختلف غرب آفریقا و خصوصاً مالی به‌عنوان اعقاب پیامبر، علی (ع) و فاطمه زهرا (س)، از جایگاه والایی در بین مسلمانان مالی برخوردارند و وجود آنها در قبایل این کشور، نوعی برکت و رحمت برای مسلمانان این قبایل به‌شمار می‌آید. علاوه‌بر آن، امروزه مقابر شریفان در شهرها و روستاهای مالی، در زمرۀ مهم‌‌‌‌‌‌ترین زیارتگاه‌ها و اماکن مذهبی پیروان دین اسلام در این سرزمین است و آنها هر سال و در مناسبت‌های خاص مذهبی، به دیدار این مقابر می‌روند و خیرات و نذورات خود را هدیه می‌کنند و برای رفع مشکلات خود از آنها استمداد می‌جویند.[v]

زیارت قبور

از سنت‌های رایج و جالب مسلمانان کشور مالی، به‌ویژه در بین قادری‌ها، زیارت سالیانۀ قبور خلفای قادریّه در شهر کوچک دیلی است. همه ساله و در برگزاری جشن‌های میلاد النبی (ص)، هزاران نفر از مسلمانان این کشور، از اهل سنت و پیروان طریقت قادریّه، به شهر دیلی می‌روند و اماکن مقدس دیلی و مارابوهای ساداتی را زیارت می‌کنند که نسل‌‌درنسل عهده‌دار شغل معلمی ‌قرآن بوده‌اند. آنها معتقدند که زیارت اماکن مقدس دیلی موجب برکت در رزق و روزی آنها می‌شود.[vi]

انبوه مسلمانانی که رهسپار دیلی می‌شوند، طیّ مدت اقامت چند روزه خود در این شهر، به دیدار قبور بزرگان مسلمان نظیر باباحما، اومو و دیگران می‌روند. در این مراسم برخی از مقامات عالی‌رتبۀ دولتی و نمایندگانی از خانوادۀ الحاج عمرتال نیز شرکت می‌کنند. به این سنت زیارت گفته می‌شود و مسلمانان نسبت به ادای آن در هر سال و مصادف با فرا رسیدن سالروز میلاد حضرت پیامبر (ص) تأکید خاصی دارند (احمدی: 200). این مراسم از رادیو ملی مالی مستقیماً پخش می‌شود و گزارشگران تلویزیون ملی کشور گزارش‌های مفصلی از آن تهيه می‌كنند.

برپایی نمازهای جمعه و جماعات

از سنت‌های پسندیدۀ مسلمانان کشور مالی برپایی نماز جمعه است. ظهر روز جمعه، تمامی بزرگسالان، از زن و مرد با پوشیدن لباس‌های سفید و بلند معطر و کاملاً پاکیزه، در مساجد شهرها و روستاهای مالی، شرکت و نماز جمعه را ادا می‌کنند. شدت علاقۀ مسلمانان مالی به‌اندازه‌ای است که باوجود آنکه روز جمعه، روز کاری محسوب می‌شود، ، کلیۀ ادارات دولتی در طول برگزاری نماز تعطیّل است و کارمندان و شاغلان بخش اداری می‌توانند بدون کسب اجازه محل کار خود را ترک کنند.

نماز جمعه در شهرها و روستاهای مالی با حضور انبوه مسلمانان برگزار می‌شود و علاوه‌بر صحن و محوطۀ مساجد، گاه کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف نیز مملو از نمازگزارانی است که با اشتیاق در این مراسم عبادی حضور یافته‌اند. نماز جمعه نمادی از وحدت و انسجام مسلمانان در سراسر جهان است. ائمۀ جمعه- امام اول، دوم و سوم- معمولاً امامان ثابت مساجدند که خطبه‌های نماز جمعه را به زبان محلی بامبارا قرائت می‌کنند و در خطبه‌های عبادی‌- سیاسی به ایراد موضوعات دینی و تعالیم و اصول اسلامی‌ می‌پردازند. به‌دلیل سیاست خاص دولت و با توجّه به نظام لائیک حکومت، ائمۀ جمعه در سخنرانی خود، به موضوعات سیاسی داخلی و مشکلات جهان اسلام نظیر کشتار مسلمانان فلسطیّن به‌دست صهیونیست‌ها و مصیبت‌های دیگر مسلمانان در کشورهای افغانستان، پاکستان، عراق، یمن و ... ، اشاره نمی‌کنند و خطبۀ مکتوب نماز جمعه، صرفاً در برگیرندۀ مسائل دینی و ذکر روایات و احادیث از پیامبر اکرم (ص) است.1 در مراسم نماز جمعه باماکو مقامات عالی‌رتبۀ مالی، از جمله رئیس‌جمهور، نخست وزیر، رئیس مجلس، وزرا، شخصیت‌های بلند پایۀ لشکری و کشوری و دیپلمات‌های مسلمان حضور می‌یابند.

از ویژگی‌های نمازهای جمعه در مالی خصوصاً شهرهای بزرگ این کشور می‌توان به نیمه تعطیّل شدن سراسر کشور در روز جمعه، خلوت شدن خیابان‌ها، توقف کامل فعالیت‌های روزانه تا پایان مراسم، تشکیل صفوف نماز در خیابان‌ها و اعطای صدقه و نذورات به نیازمندان اشاره کرد.

زیارت خانۀ خدا

زیارت خانۀ خدا و سفر حج، یکی از مناسک مهم دین اسلام و در نزد مسلمانان مالی، جلوه‌ای از عشق به معبود و پروردگار متعال است. در واقع پیروان اسلام در این سرزمین، حج را بالا‌‌‌‌‌ترین سعادتی می‌دانند که نصیب مسلمانان واجد شرایط می‌شود. یکی از بزرگ‌ترین معضلات مسلمانان مالی، هم‌چون دیگر کشورهای آفریقایی، فقری است که مردم گرفتار آن هستند و از اين‌رو، زيارت خانۀ خدا براي مسلمانانی كه به‌سختي معيشت خانواده خود را تأمين مي‌كنند، رؤیایی دور از تحقق است. بنابراین، معدود افرادی که با کمک سازمان‌ها، مؤسسات اسلامی ‌بین‌المللی و کشورهای اسلامی، ‌به فیض زیارت خانۀ خدا نائل می‌شوند، آن را نوعی تفاخر و برتری برای خود می‌دانند. لقب الحاج نیز که معمولاً پس از بازگشت حجاج به کشور، تا پایان عمر پیشوند نام آنها می‌شود، منتهای آرزوی هر مسلمان در این کشور است.

در حال حاضر سفر حج را دولت مالی با هماهنگی سازمان شورای حج مالی انجام می‌د‌هد و این سازمان همه ساله در موسم حج، گروهی از مسلمانان را با هزینۀ شخصی آنها به عربستان اعزام می‌نماید. در این سفر، حجاج معمولاً با مشکلات فراوانی مواجه‌اند كه هنگام حضور در شهرهاي مكه و مدينه و انجام مناسک حج واجب، بيشتر نمايان می‌شود. این امر كه ناشی از کمبود امکانات و عدم مدیریت مسئولان  سازمان شورای حج مالی است، بارها موجب اعتراض حجاج این کشور شده و آنها سازمان شورای حج مالی را به سوء‌مدیریت و بی‌تدبیری در خصوص اسکان حجاج متهم کرده‌اند و با آنکه این سازمان هر سال قول می‌دهد نواقص موجود را در سال‌های آینده مرتفع سازد، حجاج مالیایی همه ساله با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستند .

عشق و علاقۀ مسلمانان مالی به حج، علاوه‌بر اهمّیت والای این فریضه، به تاریخ این کشور و سفر باشکوه امپراطور منسا موسی به حج بازمی‌گردد که موجب شهرت کشور مالی در سراسر جهان آن روزگار شد. سفر حج، علاوه‌بر نقش و اهمّیت بسیار آن در آشنایی اندیشمندان، علما و مردم عادی در این فضای روحانی و مملو از معنویت، از دیرباز عاملی مهم در توسعۀ دیدگاه فکری و دینی مسلمانان این کشور و انتقال معارف و اندیشه‌های اسلامی ‌به آنان بوده است.

نابرابری‌های اجتماعی

کشور مالی، از دورۀ استعمار فرانسه که موجب بهم‌ ریختگی وضعیت فرهنگی- اجتماعی این کشور شد، از مشکل نابرابری عمیق اجتماعی رنج می‌برد و در حال حاضر به‌دلیل عدم تعادل اجتماعی، طبقۀ متمول یک درصدی، در مقابل اکثریت 99 درصدی این کشور قد علم کرده‌اند و به غارت اندک امکانات موجود مشغول‌اند. طبقۀ متمول یک درصدی را مدیران عالی دولتی، نمایندگان مجلس، رهبران حزب حاکم، ژنرال‌های ارتش و برخی تجّار تشکیل می‌دهند. در مقابل آن، اقشار متوسط جامعه حدود 10 تا 15 درصد و اقشار فرودست جامعه، حدود 80 تا 85 درصد جمعیت مالی را تشکیل می‌دهد که به‌سختی امرار معاش می‌کنند. همین نابرابری‌های اجتماعی مالی، از عوامل اصلی بروز برخی ناآرامی‌های دانشجویی، اعتصاب سندیکاهای کارگری و از جمله شورش و جنگ داخلی طوارق این کشور است. البته دولت‌های وقت، طیّ 53 سال گذشته، همواره سعی در رفع نابرابری‌ها داشته‌اند اما عملاً سوءاستفاده‌های گستردۀ مدیران و مسئولان دولتی از امکانات موجود، خود عامل تشدید نابرابری‌های اجتماعی در این کشور بوده است. علاوه‌ بر این، باید به فساد مالی اداری گسترده و حاکم بر دستگاه‌های دولتی کشور نیز اشاره کرد .

هويت ملی

هويت ملی مردم در كشور مالی، نظير ديگر كشورها و ملت‌های جهان، از اهميت خاصی برخوردار است. هويت ملی هر ملتی، عامل هم‌‌بستگی و شكل‌گيری روح جمعی است و مردم اين كشور هم– صرف‌نظر از هرگونه تعلقات قومی- قوام و دوام زندگی خود را، توأم با عزت و آزادی، در هويت ملی خويش جست‌وجو می‌کنند. هويت ملی در كشور مالی، با مردم سياه پوست آن و آثار برجا ماندۀ زخم‌های كهنۀ استعمار فرانسه، پديده‌ای جمعی است كه به بنيادهای فرهنگی، تاريخی و اعتقادی اين سرزمين بازمی‌گردد ؛ ريشه در اعماق تاريخ و فرهنگ دارد و با سرشت تک‌تک افراد جامعۀ مالی درآميخته است.

عوامل سازندۀ هويت ملی در این کشور عبارتند از عوامل جغرافيايی، قومی، زبانی، اعتقادی، معيشتی، سرگذشت تاريخی، اعياد و رسوم و ... كه طی اعصار و قرون، در اين سرزمين به‌وجود آمده و در فرهنگ- به‌معنای عام و گستردۀ آن- متبلور و از نسلی‌به‌نسل ديگر منتقل شده‌ است. زبان، فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات دينی و قوميت‌گرايی، از شاخصه‌های مهم هويت ملی كشور مالی به‌شمار می‌رود كه در شعار ملی كشور "یک مردم، یک هدف، یک کیش" نيز به زيباترين وجه تبلور يافته است. مردم مالی، رنگ پوست خود را، نه فقط عاملی برای تحقير و فروتر شمردن خود در مقابل سفيدپوستان نمی‌دانند، بلکه با سربلندی و غرور به این ویژگی مباهات می‌کنند. علاوه‌بر این، تاريخ نيز به‌طور ویژه، نقش حساسی در هويت ملی مردم مالی دارد. مردم اين كشور، اعم از اندیشمندان و عوام، همواره به گذشتۀ تاريخی خود بالیده‌اند و پادشاهی‌های بزرگ و كوچك در اين سرزمين را در تمامی قرون، نمادهايی افتخارآميز از هويت ملی خود می‌دانند.

نهاد خانواده

نهاد خانواده در کشور مالی همانند سایر کشورهای آفریقایی، مجموعه‌ای از چندین نسل است که در کنار هم زندگی می‌کنند و در نوع خود جامعه‌ای کوچک را پدید می‌آورند. در مناطق روستایی معمولاً دختران پس از ازدواج در کنار والدین همسر خود به‌سر می‌برند و پدربزرگ و مادربزرگ شوهر نیز از افراد خانواده‌ محسوب می‌شوند. مرد خانواده که ریاست این نهاد اجتماعی را بر عهده دارد، زنان متعدّد خود را در کنار یکدیگر وادار به زندگی جمعی می‌کند. در بسیاری از روستاهای مالی، خانواده شامل ده‌ها نفر از جمله شوهر، زنان وی، فرزندان، پدر و مادر شوهر (گاهی پدر و مادر زن اول) و نوه‌هاست که در کلبه‌های متعدّد، در کنار هم روزگار می‌گذرانند. در این خانواده‌های پرجمعیّت، معمولاً زن اول مرد، احترام بسیاری دارد و دیگر زنان باید جایگاه و شأن او را رعایت کنند.

در این خانواده‌ها با وجود تعدّد افراد و اختلافاتی که بین زنان پدید می‌آید، روابط صمیمانه و تنگاتنگی حاکم است و افراد خانواده سختی و مشقت‌های زندگی را با مهر و محبت قابل تحمل می‌کنند. علاوه‌بر این، خانواده‌ها روابط حسنه‌ای با خویشاوندان خود دارند و معمولاً شب‌نشینی‌هایی که با حضور فامیل (خاله، عمو، دایی، عمه و ...) برگزار می‌شود، تا پاسی از شب، با بیان حکایات و داستان‌های مختلف و گفت‌وگو و نقل خاطرات، ادامه می‌یابد .(www.everynation.com/mali).

خانواده‌های شهری، به‌ویژه زوج‌های جوان، به‌دلیل رواج فرهنگ غربی با مشکلات فراوان اقتصادی مواجه‌اند، اما به‌ندرت حاضرند در کنار والدین خود زندگی ‌کنند. در عین حال، زنان و مردان جوانی که تازه تشکیل خانواده داده‌اند، همواره ارتباط خانوادگی عمیق خود را  با والدینشان حفظ کرده اند. در بسیاری از موارد، خانوادۀ زن و یا شوهر، برای یاری زوج‌های جوان، کمک‌های مالی خود را تا آنجا که امکان آن باشد، در اختیار آنها قرار می‌دهند.

کهنسالان در خانواده‌های شهری و روستایی کشور مالی از احترام فوق‌العاده‌ای برخوردارند و فرزندان از بدو کودکی، موظف به رعایت جایگاه سالخوردگان‌اند. بزرگان خانواده نقش مهمّی ‌در تنظیم روابط تک تک اعضای خانواده دارند و در صورت بروز اختلاف میان زنان و شوهران، کوشش می‌کنند تا اختلافات موجود به نحو احسن رفع شود.

زنان

اگر چه نیمی ‌از جامعۀ مالی را زنان تشکیل می‌دهند، با اين حال همانند دیگر کشورهای قارۀ آفریقا، همواره در حاشیه قرار دارند و مردان جامعه، بخش عمده‌ای از حقوق آنان را نادیده می‌گیرند. زنان مالیایی نیز چون زنان سایر کشورهای این قاره، به دو بخش شهری و روستایی تقسیم می‌شوند و شرایط زندگی آنها بر طبق محیط زندگی‌شان کاملاً از یکدیگر متفاوت است. زنان روستایی در مقایسه با شهرنشینان از وضعیت معیشتی سخت‌تری برخوردارند و تقریباً تمام زندگی آنها از سپیده دم تا شامگاهان به کار و کوشش و تلاش بی‌وقفه می‌گذرد. بخش عمدۀ وظایف زنان روستایی، علاوه‌ بر پخت‌ و پز و نگهداری از اطفال، کار در مزارع و کاشت و برداشت محصولات است و آنها در شرایط آب و هوایی گرم و خشک این کشور، معمولاً نزدیک به ده ساعت در مزارع کوچک کشاورزی کار می‌کنند و این در حالی است که مجبور به طبخ غذا، نگهداری از اطفال و فرزندان و سایر وظایف خانه‌داری خود نیز هستند. زنان در عین حال، قانع‌ترین و صبور‌‌‌‌‌ترین فرد خانواده‌اند و به‌دلیل فقر و سختی معیشت سعی می‌کنند کم‌‌‌‌ترین هزینه را به مرد خانواده تحمیل کنند. زنان مالی گاه سال‌ها با قناعت به چند لباس مستعمل و کهنه، کم‌ترین آرایش چهره و نبود لوازم تجملی، با ساده‌ترین وسایل و درعین حال ارزان‌ترین آنها زندگی می‌کنند.

زنان و جامعۀ مردسالاری

جامعۀ مالی جامعه‌ای مردسالارانه است و مردان شهری و روستایی، تقریباً حکمرانان مطلق خانواده‌های خود هستند. این وضعیت در مناطق روستایی که آداب و رسوم قبایل این کشور کماکان دست نخورده و محفوظ مانده، بسیار پررنگ‌تر است. در فرهنگ و آداب و رسوم مالی، زن موجودی فرودست و درجه دوم محسوب می‌شود که همواره نیازمند حمایت مرد است و به‌خودی خود هویت چندانی ندارد.

زنان در تمامی سنین، از بدو تولد تا مرگ، مطیّع و فرمانبردار مردان خود (پدر، شوهر و در صورت مرگ شوهر، پسر بزرگ) هستند و باید بی‌چون و چرا از آنان اطاعت کنند. در ضرب‌المثل‌ها و داستان‌های گریوت‌ها (داستان‌سرایان سنتی) نيز زنان، افراد مطیّعی هستند که باید همواره در خدمت مردان خود باشند. این وضعیت تقریباً در بین قبایل مختلف مالی نظیر بامبارا، فولانی، ساراکوله، مالینکه و دیگر قبایل مشترک است و زنان معمولاً در حاشیه‌اند و نقش چندانی در مدیریت خانواده ندارند. در این بین، فقط بانوان طوارق استثنا هستند. زنان قبایل طوارق جایگاه والایی دارند و با توجّه به آنکه مردن طوارق در اکثر اوقات گله‌ها را برای چرا به مناطق دور دست می‌برند و گاهی چندین ماه از منازل خود دورند، مدیریت خانواده بر عهده زنان است .(احمدی، 1383: 9).

سازمان‌های زنان مالی

اگر چه تفکر مردسالارانه در کشور مالی، طیّ قرن‌ها و نسل‌درنسل از مادران به دخترانشان منتقل شده است، از بدو استقلال مالی، زنان دیدگاه مردسالارانۀ حاکم بر جامعه را مورد چالش جدی قرار داده‌اند و به دفعات و در تظاهرات سیاسی، تشکل‌ها و احزاب، خواستار تساوی و رعایت حقوق برابر خود در مقایسه با مردان شده‌اند.

عمده‌ترین سازمان‌های زنان مالی با هدف اصلی کسب حقوق حقۀ زنان کشور و ایجاد برابری و عدالت اجتماعی بین زنان و مردان کشور که طیّ دو دهۀ گذشته تأسیس شده‌اند عبارتند از:

-  انجمن وکلای زن مالی ( Association of Malian Lawyers )

-  انجمن حقوق و توسعۀ زنان ( Association of Women in Law and Development )

-  انجمن دفاع از حقوق زنان مالی ( Association for the Defence of Malian Women’s Rights )

-  اقدام برای توسعه و پیشرفت زنان مالی (Action for the Promotion and Development of Malian Women)

-  کمیتۀ دفاع از حقوق زنان (Committee for the Defence of Women’s Rights)

-  کمیتۀ نظارت بر حقوق زنان و کودکان (Women’s and Children’s Rights Watch Committee)

این سازمان‌ها که با همتایان خود در دیگر کشورهای جهان نیز ارتباط دارند، معمولاً در طول سال، برنامه‌های فرهنگی آموزشی مختلفی را اجرا می‌کنند و درصددند با ایجاد ارتباطات مؤثر و سازنده، با رهبران قبایل و شخصیت‌های با نفوذ شهری و روستایی، جایگاه زنان را در این کشور مستحکم و نابرابری‌های آشکار و نهان بین زنان و مردان در این کشور را- حتی به‌طور نسبی- برطرف کنند.

زنان و سیاست

طیّ دو دهۀ گذشته، زنان تحصیل‌کردۀ مالی تلاش گسترده‌ای را برای ورود به عرصه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی این کشور آغاز کرده‌اند و در حال حاضر تعداد قابل توجّهی از زنان تحصیل‌کردۀ این کشور در مشاغل و پست‌های مهم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی حضور دارند. خانم آمیناتا درامان ترائوره ( Aminata Dramane Traore) نویسنده و وزیر سابق فرهنگ و گردشگری مالی، از مشهور‌‌‌‌ترین این زنان است که در خصوص تصویب برخی قوانین مجمع ملی این کشور در حمایت از حقوق زنان مالی بسیار تأثیرگذار بوده است. وی در دهۀ 2000 میلادی به مدت چند سال هماهنگ‌کنندۀ برنامۀ توسعۀ سازمان ملل و عضو هیأت مدیرۀ سازمان خدمات رسانه‌ای بین‌المللی بود. خانم سیدیبه آمیناتا دیالو(Sidibe Aminata Diallo) استاد دانشگاه باماکو و رهبر یکی از احزاب سیاسی کشور، از دیگر چهره‌های مشهور سیاسی زن مالیایی است که در سال 2007، برای نخستین بار یکی از هشت نامزد ریاست جمهوری این کشور بود و از این نظر به شهرت زیادی در غرب آفریقا دست یافت. خانم سی کادیاتو سوو نیز در سال 1994 به‌مدت یک سال وزیر امور خارجه مالی بود .خانم سيسيه مريام كايداما سيديبه از دیگر زنان مشهور این کشور است که در سال 2011 (تا کودتای مارس 2012 و سرنگونی دولت تومانی توره) به نخست‌وزیری مالی منصوب شد و جایگاه اجتماعی زنان را از نقطه‌ نظر برابری با مردان تا حدودی ارتقا بخشید.

مشكلات اجتماعی زنان

زنان و آموزش و پرورش

در دو دهۀ گذشته زنان توانسته‌اند از امکانات تحصیل در مقاطع ابتدایی و متوسطه برخوردار شوند و در حال حاضر، تعداد قابل توجّهی از دختران جوان، در دانشگاه‌های این کشور به تحصیل مشغول‌اند. با این همه هنوز هم بسیاری از خانواده‌ها، به‌ویژه در روستاها، از ثبت نام دختران خردسال خود در مدارس خودداری می‌کنند و یا به آنان فقط اجازۀ تحصیل حداکثر تا مقطع ابتدایی می‌دهند و بعد از آن ترجیحاً دختران خود را روانۀ خانۀ شوهر می‌کنند تا نان‌خوری از خانواده کم شود! این وضعیت در مقاطع آموزش متوسطه و تحصیلات عالیه نیز وجود دارد. براساس جدید‌‌‌‌ترین آمار سازمان ملل متحد، درصد باسوادان در بین زنان کشور مالی، 38 درصد کل جامعه است. (www.undp.org/mali/women)

زنان و اشتغال

با وجود تأکید دولت مالی بر شرایط مساوی زنان و مردان در دست‌یابی به فرصت‌های شغلی، زنان مالیایی هم‌چنان برای استخدام در بخش‌های دولتی و خصوصی، با مشکلات زیادی مواجه‌اند . این در حالی است که با توجّه به بی‌کاری گستردۀ حاکم بر کشور، مراکز دولتی و خصوصی معمولاً ترجیح می‌دهند مردان را- حتی با تخصص‌های پایین‌تر در مقایسه با زنان- استخدام کنند. در مراكزي هم كه زنان فرصت استخدام مي‌يابند، به امكانات رفاهي آنان توجّه‌ای نمي‌شود و كارفرمايان، معمولاً از پرداخت حق بيمه آنها خودداري مي‌کنند. درحال حاضر و براساس اطلاعات موجود و خوش‌بینانه‌ترین شرایط، فقط 25 درصد از زنان در ادارات دولتی و مراکز خصوصی مشغول به کار هستند.

زنان و ازدواج

ازدواج‌ در سنین کمتر از پانزده سالگی، یکی از معضلات اساسی زنان کشور مالی است و هرچند براساس قانون، زنان این کشور باید بعد از هجده سالگی ازدواج کنند اما اکثر خانواده‌های شهری و روستایی، با استفاده از تبصرۀ قانون ازدواج مالی (رضایت والدین و اجازۀ مخصوص قاضی) و در بسیاری موارد نیز با نادیده گرفتن آن، دختران خود را در سنین بین 10 تا 15 سالگی روانۀ خانۀ همسر می‌کنند. رضایت یا عدم رضایت دختران در امر ازدواج اهمّیتی ندارد، بیشتر پدران روستایی، دختران خردسال خود را به عقد مردانی در می‌آورند که بیش از بیست سال با آنها تفاوت سنی فاحشی دارند. در این موارد، مهم‌ترین عامل برای نکاح، میزان شیر‌بهایی است که داماد می‌تواند به پدرزن خود تقدیم کند! پدیدۀ چند همسری و زندگی دسته جمعی چند زن با یک شوهر، به‌ویژه در مناطق روستایی، از دیگر مشکلات اجتماعی زنان مالی به‌شمار می‌آید .

زنان و بهداشت

به‌دلیل کمبود مراکز بهداشتی و درمانی در کشور مالی– خصوصاً در مناطق روستایی کشور- زنان مالیایی همواره با مشکلات بهداشتی فراوانی مواجه‌اند که مرگ و میر حین زایمان و یا بر اثر ابتلا به بیماری‌های واگیردار و عفونت‌های ناشی از برخی سنت‌های غلط قومی- قبیلگی مانند ختنه، از عمده‌ترین این مشکلات است.

براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، طیّ سال‌های 2008 تا 2010، ده‌ها مورد از مرگ دخترانی که بین 12تا 15 سالگی ازدواج کرده‌اند، در این کشور به ثبت رسیده و علت عمدۀ آن زایمان زودرس، هنگام تولد نوزاد و یا عفونت‌های ناشی از عمل ختنه است .

نقض قوانین مربوط به زنان

هرچند در قانون اساسی مالی هرگونه تبعیض نژادی بر مبنای خاستگاه اجتماعی، زبان، نژاد و جنس مردود است، با این حال حقوق زنان در بسیاری موارد نقض می‌شود و اکثر مردان، زنان و دختران خود را شکنجه و آزار و در صورت نافرمانی، تنبیه بدنی می‌کنند.

قانون خانوادۀ کشور مالی که مجلس ملی کشور نیز آن را تصویب کرده، حقوق زن و مرد را در امور طلاق، ارث، تربیت فرزندان و ... مساوی در نظر گرفته است، با این حال زنان در مقایسه با مردان عملاًً از حقوق کمتری برخوردارند و بسیاری از آنان به‌دلیل بی‌سوادی و عدم اطلاع از قوانین موجود، در مواقع ضروری نمی‌توانند از حقوق حقۀ خود دفاع کنند.

وزارت زنان، کودکان و خانوادۀ مالی، در دو دهۀ گذشته و خصوصاً براساس برنامۀ ملی سال‌های 2008-2004 تلاش کرده تا بی‌عدالتی‌های موجود را بین زنان و مردان کشور کاهش دهد و با اجرای برنامه‌های اجتماعی، فرهنگی و آموزشی، از حقوق زنان کشور به‌ویژه در مناطق روستایی حمایت کند و جایگاه آنان را در جامعه مساوی با مردان قرار دهد. با این حال این اقدامات تاکنون چندان مثمر‌ثمر نبوده است و بانوان مالیایی هم‌چنان از مشکلات حقوقی فراوان رنج می‌برند.

آسيب‌شناسی اجتماعی

با وجود برخی پیشرفت‌های نسبی در وضعیت اجتماعی این کشور؛ در دو دهۀ اخیر، جامعۀ سنتی مالی هم‌چنان از مشکلات و معضلات بسیاری رنج می‌برد. از منظر آسیب‌شناسی اجتماعی، بخش عمده‌ای از این مشکلات، ریشه در گذشته دارد و به دورۀ حاکمیت استعمار فرانسه بر این کشور بازمی‌گردد. پاره‌ای از این معضلات نیز ناشی از فقر عمیق حاکم بر جامعه است که خسارات سنگینی بر زیرساخت‌های اجتماعی جامعه وارد می‌کند. اساسی‌ترین مشکلات فعلی جامعۀ مالی عبارتند از:

جنگ داخلی

یکی از مشکلات بزرگ اجتماعی– و در عین حال سیاسی- کشور مالی، در دهه‌های 1960، 1980،1990، 2000 و2010 میلادی که هم‌چنان تداوم دارد، شورش قبایل طوارق منطقۀ شمال و شمال شرق این کشور است. طوارق طیّ پنجاه سال گذشته و با هدف تأسیس دولت مستقل و یا کسب خودمختاری از دولت، جنگ داخلی گسترده‌ای را در چند مقطع با دولت این کشور آغاز کردند که منجر به قتل عام و آوارگی گروه زیادی از مردم طوارق و کشته شدن بسیاری از نظامیان مالی شد.

هرچند شورش قبایل طوارق مالی دلایل مختلفی داشته  ولی علت اصلی آن خشم و نارضایتی قبایل طوارق از بی توجهی دولت به وضعیت اجتماعی و اقتصادی و مناطق محل استقرار آنها بوده است.

نخستین شورش طوارق مالی در سال 1963 و فقط سه سال پس از استقلال این کشور پدید آمد که علاوه ‌بر واکنش خشونت‌آمیز و تند دولت، پس از مدت کوتاهی به‌سختی سرکوب شد. طیّ سال‌های 4-1972 و 85-1982 و در پی بروز دو قحطیّ بزرگ در مناطق صحرایی کشور مالی که منجر به از بین رفتن گله‌های گاو و گوسفند شد، گروه‌های زیادی از طوارق کوچ‌نشین ساکن مالی، به‌دلیل شرایط وخیم اقتصادی منطقۀ سکونت خود، ناچار به کشورهای الجزایر و لیبی گریختند و در اردوگاه‌هایی که در مناطق جنوبی این کشورها و با کمک سازمان ملل برپا گردیده بود، اسکان یافتند. دولت مالی با سوء‌استفاده از کمک‌های نقدی و جنسی دریافت شده از دیگر کشورهای جهان و عدم توزیع آن در مناطق طوارق‌نشین که منجر به فاجعۀ انسانی بزرگی شد، به‌سختی مورد انتقاد قرار گرفت و از آن زمان، برخی گروه‌های شورشی ضد دولت مالی، در بین طوارق مهاجر به لیبی و الجزایر و طوارق ساکن مالی پدید آمدند.

طوارق مخالف دولت، با مشاهدۀ ضعف و ناتوانی دولت‌مردان در بهبود وضعیت زندگی آنها و به حاشیه رانده شدن اقوام طوارق در دورۀ حاکمیت ژنرال موسی ترائوره، به سال 1990 سر به شورش برداشتند و به برخی ادارات دولتی در شهر گائو حمله قرار کردند. جنگ دولت با جدایی‌طلبان طوارق تا سال 1992 و بر سرکار آمدن دکتر آلفاعمر کناره ادامه داشت و پس از وعده‌های آلفاعمر کناره در اعطای آزادی بیشتر به طوارق و اعطای برخی پست‌های مهم به آنها- از جمله واگذاری پست نخست وزیری به یکی از سیاست‌مداران طوارق- خاتمه یافت.

در پی شورش مجدد گروه‌هایی از قبایل طوارق که از سوی لیبی مسلح شده بودند و حملۀ شدید آنها به شهر گائو، جنگ داخلی مالی بار دیگر شعله‌ور شد و ارتش به حملات طوارق شورشی پاسخ داد. این جنگ سرانجام در سال 1995 و به‌دنبال میانجی‌گری برخی مقامات دولتی و ریش‌سفیدان طوارق متوقف شد و در سال 1996 و با شروع جشنی موسوم به جشن اسلحه سوزان در تمبوکتو، طوارقی‌ها ضمن تحویل اسلحه‌های خود به دولت، معاهدۀ صلح را با مقامات دولتی مالی امضا کردند. با اين حال دولت از واگذاری مشاغل مهم دولتی به طوارق و فقرزدایی منطقه کیدال خودداری کرد و قبایل طوارق ساکن این منطقه شدیداً خشمگین و به‌دلیل مشکلات ناشی از خشک‌سالی و شرایط وخیم اقتصادی این منطقه، ناچار شدند به مشاغل سیاهی مانند قاچاق کالا و مواد مخدر روی آورند.

در سال 2006 گروهی از جنگ‌جویان سابق طوارق، که در جنگ داخلی سال‌های 1990 تا 1995 شزکت داشتند، سازمان موسوم به «ائتلاف دموکراتیک 23 می ‌2006 برای تغییر»(May 23, 2006 Democratic Alliance for change) را تشکیل دادند و عملیات نظامی‌ را در شمال این کشور آغاز کردند که چندین ماه به طول انجامید. شورشیان طوارقی با میانجی‌گری دولت الجزایر در ماه ژوئن 2006 قرارداد صلحی را با دولت در الجزیره منعقد کردند.

نارضایتی‌های موجود در این منطقه، که حالت آتش زیر خاکستر را داشت، در سال 2007 منجر به بروز شورش گروه دیگری از طوارق ناراضی جدا شده از «ائتلاف دموکراتیک 23می‌2006 برای تغییر» شد. حملات شورشیان مزبور به مراکز دولتی و از جمله بخش‌هایی از شهر تاریخی تمبوکتو با واکنش شدید ارتش مالی مواجه گردید و تعداد زیادی از طرفین کشته و زخمی و مناطقی از شهر تمبوکتو نیز دچار آسیب شد. رهبران سابق شورشی طوارق مالی مدعی شدند که بخش عمدۀ این حملات را شورشیان طوارق ساکن نیجر انجام داده‌اند و خواستار پایان یافتن حملات شورشیان طوارقی به مناطق مسکونی شدند. متعاقب درخواست ریش‌سفیدان طوارقی، مذاکرات صلح بین دولت و طوارق شورشی برقرار شد و جنگ دوم طوارق، رسماً پایان یافت .(www.history of mali.com/civilwar)

با وجود پایان یافتن جنگ دوم طوارق و دولت در سال 2007، حملات پراکندۀ گروه‌های مختلف شورشی طوارق به شهرهای شمالی مالی با حمایت معمر قذافی رهبر وقت لیبی، ادامه یافت و این در حالی بود که قذافی به ظاهر نقش میانجی را به‌عهده داشت و طرفین را به مذاکره و صلح ترغیب می‌نمود.

در سال 2007 حملات نامتمرکز دولت به پایگاه شورشیان طوارقی در مرزهای مالی و الجزایر و حملات گاه و بیگاه شورشیان به نظامیان مالیایی ادامه یافت. احمد تومانی توره رسماً آمادگی دولت را برای مذاکره با ناراضیان طوارقی اعلام کرد. در چنین شرایطیّ، حملۀ ناموفق موشکی شورشیان به یک فروند هواپیمای نظامی ‌سی130 آمریکایی که سلاح‌های نظامی ‌را برای ارتش مالی حمل می‌کرد، بحرانی در این منطقه پدید آورد و توجه جهانیان را به خود جلب نمود.جنگ‌های پراکنده شورشیان طوارقی با دولت مالی در سال 2008 و در شرایطیّ ادامه یافت که این کشور با طغیان رود نیجر و افزایش قیمت مواد غذایی به شدت تحت فشار بود. بنابراین، در پی درخواست دولت مالی از الجزایر، برای میانجی‌گری در حل این بحران و نظارت بر مرزهای جنوبی خود با مالی، مذاکرات صلح سازمان «ائتلاف دموکراتیک 23می‌2006» با دولت و وساطت سفیر الجزایر در مالی آغاز شد. در جریان این مذاکرات، علاوه‌ بر آزادی 92 نفر از اسیران نظامی نزد طوارق و فرمان عفو عمومی‌ شورشیان، دولت مالی با استخدام گروهی از طوارق در ارتش موافقت کرد. این صلح جایگاه الجزایر را در منطقۀ بیابانی صحرای بزرگ آفریقا ارتقا بخشید و این کشور از رقیب سنتی خود لیبی، که مدعی نقش میانجی‌ در خاتمه دادن به جنگ طوارق شورشی نیجر و مالی بود، پیشی گرفت. در این میان، ابراهیم اق باهانگا(Ibrahim Ag Bahanga) رهبر سابق سازمان «ائتلاف دموکراتیک 23می‌2006»، از امضای این پیمان صلح خودداری کرد و به لیبی پناهنده شد . (www.tuareq civilwar in niger and mali.com)

ابراهیم در اواخر سال 2008 به تبعید خود خواسته‌اش در لیبی پایان داد و ضمن بازگشت به مالی، حملات خویش را به پادگان‌های ارتش مالی در مرز این کشور با موریتانی آغاز کرد. وی که رهبری سازمان «ائتلاف طوارق شمال مالی برای ایجاد تغییر»(Alliance Touaregue Nord Mali Pour Le Changement (ATNMC)) را بر عهده داشت، علاوه‌ بر حمله به پادگان‌های نظامی، چندتن از رهبران طوارق را که با دولت مالی صلح کرده بودند، به جرم خیانت به آرمان‌های ملت طوارق به قتل رساند و محیطیّ مملو از ناامنی در مناطق شمالی این کشور به‌وجود آورد. به‌دنبال این حملات وحشیانه و به گروگان گرفتن چند گردشگر خارجی در جنوب شرق مالی، که به طرفداران ابراهیم نسبت داده شد،- اگر چه وی هرگونه دخالت گروه خود را در این گروگان‌گیری رد کرد- حملات تلافی‌جویانۀ ارتش مالی به پایگاه‌های نظامی ‌شورشیان در غرب «آگلهوک»( Aguelhoc) و منطقه کیدال، تشدید و موجب قتل تعدادی از شورشیان گردید.[vii]

پس از یک‌سری حملات متقابل طرفین به یکدیگر، سرانجام «ائتلاف طوارق شمال مالی برای ایجاد تغییر» خواستار صلح با دولت و میانجی‌گری الجزایر شد، که با رد این درخواست از سوی دولت‌مردان مالی و جنایتکار خواندن آنان، گروهی از طوارق که دچار دودسته‌گی و تفرقه شده بودند، از ابراهیم جدا شدند و با عبور از مرزهای الجزایر، در این کشور اقامت گزیدند و پنجمین جنگ داخلی طوارق با دولت در سال 2009 پایان یافت  .(www.history of mali.com/civilwar)

ششمین جنگ داخلی شورشیان طوارق با دولت و ارتش مالی از اواخر سال 2010 مجدداً آغاز شد و در حال حاضر، رهبری آنها را «نهضت آزادی‌بخش ملی آزاواد»(Azawad National Liberation Movement (MIVLA)) بر عهده دارد. شورشیان مزبور[26] که برخی از آنها در جریان جنگ داخلی لیبی در ارتش معمر قذافی به عنوان مزدور خدمت می‌کردند و از این طریق به سلاح‌های مجهزی دست یافته بودند، پس از سرنگونی قذافی به كشور بازگشته و (با حمایت غیرمستقیم فرانسه) حملات خود به شهرها و روستاهای مالی و مراكز دولتی را شروع نمودند که این وضعیت تاکنون (تا زمان نگارش این بخش از کتاب در اواخر آذر1391) ادامه دارد. شورشیان طوارق از اواخر فروردين سال 1391 با اعلام استقلال منطقۀ آزواد -که محدودۀ وسیعی از غرب تا شمال مالی (دو سوم خاک کشور) را دربرمی‌گیرد- و تصرف ایالات مهم گائو، کیدال و تمبوکتو، بحران بزرگی را در منطقه غرب آفریقا به‌ وجود آورده‌اند. در واکنش به اشغال ایالات مزبور، تاکنون اتّحادیۀ آفریقا، جامعۀ اقتصادی کشورهای‌های غرب آفریقا (اکواس)، سازمان ملل متحد و بعضی از کشورها آن را محکوم نموده‌اند و دولت فرانسه با اعزام نظاميان خود در حال عقب راندن آنان از مناطق اشغالی است. اعضای اکواس نيز در اجلاس سران کشورهای عضو تصمیم گرفته‌اند در صورت تداوم وضعیت بحرانی در شمال مالی، در آیندۀ نزدیک و با حمایت جامعۀ بین‌المللی، گزینۀ نظامی‌ را برای آزاد سازی ایالات شمالی مالی در دستور کار قرار دهند.

در حال حاضر علاوه ‌بر جنبش ملی آزادی‌بخش آزواد و گروه اسلامگرای انصار، دو گروه القاعدۀ مغرب اسلامی‌ و جنبش جهادی اسلامی ‌درغرب آفریقا نیز در شمال مالی حضور دارند.[viii] این درحالی است که دولت تومانی توره تا قبل از سرنگونی، درصدد ایجاد تفرقه و دو دستگی بین این شورشیان بود و موفق به صلح و مذاکره با گروهی از مزدوران طوارقی شاغل در ارتش قذافی نیز شده بود. جنگ داخلی مالی که بخش عمده‌ای ‌از سرمایه‌های ملی این کشور را نابود ساخته است، هم‌چنان ادامه دارد و هرچند با پيشروی نيروهای فرانسه در شمال مالی ، شورشيان در حال پناه بردن به مناطق بيابانی می‌باشند ولی آنچه مشخص است این بحران داخلی که سرمایه‌های عظیمی ‌از این کشور فقیر را به یغما برده، در آينده نزديك خاتمه نخواهد يافت و شورشيان طوارقی به همراه گروه هايی از سازمان های تندرو وابسته به القاعده حملات خود را به مراكز مختلف شهری و روستايی و تاسيسات دولتی در بخش‌های شمالی مالی ادامه خواهند داد.

قاچاق مواد مخدر

از مشکلات مهم اجتماعی کشور مالی قاچاق مواد مخدر است که از راه صحرای بزرگ آفریقا و مرزهای این کشور با کشورهای موریتانی و الجزایر انجام می‌شود . بخش مهمّی ‌از قاچاق محموله‌های کوچک و بزرگ مواد مخدر را قبایل طوارق و مور که در این مناطق زندگی می‌کنند انجام می‌دهند و این قاچاقچیان که عمدتاً به‌دلیل شرایط سخت اقتصادی و مشکلات معیشتی به این حوزه وارد شده‌اند، معمولاً محموله‌های مواد مخدر (کوکایین) قاچاقچیان بین‌المللی را از قلب صحرا به شهرهای تمبوکتو و گائو حمل و شبکه‌های مرتبط با آنها به باماکو منتقل می‌کنند. بخش اصلی این محموله‌ها از این کشور به دیگر کشورهای غرب آفریقا انتقال می‌یابد و نیروهای نظامی ‌و انتظامی ‌مالی نیز، به سبب کمبود امکانات، به‌ندرت قادر به کشف و ضبط این محموله‌ها هستند.

بنابر گزارشات تأیید نشده، شاخۀ القاعدۀ شمال آفریقا نیز در نقل و انتقال محموله‌های قاچاق مواد مخدر مشارکت دارد و بخشی از درآمد خود را از این راه تأمین می‌کند. دولت مالی بارها قول داده است با قاچاقچیان مواد مخدر مقابله کند و مانع فعالیت آنها شود اما عملاً اقدام خاصی صورت نگرفته و به‌نظر نمی‌رسد در آینده نیز دولت بتواند از رشد روزافزون این پدیدۀ شوم جلوگیری نماید.

کودکان خیابانی

كودكان و نوجوانان فقير و آواره در شهرهای كوچك و بزرگ مالی از ديگر مشكلات مهم اجتماعی اين كشور است. اين كودكان و نوجوانان كه معمولاً ردۀ سني بين 10 تا 16 سال را تشكيل می‌دهند، به سه گروه كلی؛ دارای پدر و مادر، مشغول تحصيل در مدارس قرآنی و بدون سرپرست تقسيم می‌شوند و شاخصۀ مشترك بين هر سه گروه، مستمندی و آوارگی آنهاست. كودكان و نوجوانان گروه اول كه پدر و مادر و سرپناهی– حتی بسیار محقرانه و فقيرانه – دارند، وضعيتشان از بقیه بهتر است. آنها در پايان هرروز رهسپار كلبه‌های زاغه‌ مانند خانواده می‌شوند و اندك درآمد و موجودی خود را در اختيار آنان می‌گذارند. گروه دوم كودكان خيابانی، معمولاً در مدارس قرآنی و اسلامی تحصيل می‌كنند و به‌دليل ناتوانی والدينشان، برای پرداخت شهريۀ ‌اندك خود باید هرروز بعد از ظهر، روانۀ كوچه و خيابان‌های شهرها ‌شوند و درآمدشان را هرروز صبح و هنگام آغاز كلاس‌های درس، به معلمان خود ‌دهند. گروه سوم را كودكان و نوجوانانی تشكيل می‌دهد كه یا والدين آنها فوت شده‌اند و يا بر اثر برخی مشکلات از منازل خود فرار كرده‌اند. اين كودكان و نوجوانان عموماً تحت سرپرستی افرادی اداره می‌شوند و درآمد خود را هم به‌صورت كامل به آنها می‌دهند. این گروه در كلبه‌های بسیار كثيف و متعفن گرد هم می‌آیند و شب را به صبح می‌رسانند. آنها معمولاً در اين كلبه‌ها، مواد مخدر مصرف می‌كنند و ارتباط نامشروع جنسی نيز در بين آنان امری عادی است. گروه‌های اول و دوم كودكان خيابانی عمدتاً پس از چند سال دست از گدايی برمی‌دارند و مشغول كاری می‌شوند. وضعيت و آيندۀ كودكان فاقد سرپرست اما بسيار وخيم و دردناك است. بسياری از اين كودكان و نوجوانان خيابانی پيش از رسیدن به سن 18 سالگی، بر اثر ابتلا به بيماري‌های واگيردار و تعفن و آلودگی شديد محيط زندگی خود می‌میرند. کسانی هم که جان سالم به‌در می‌برند، به دليل آنكه فاقد هرگونه آموزش و تخصصی هستند، به دزدی و راهزنی در شهرها و جاده‌های خارج شهر مشغول و اغلب هم به حبس‌های طويل‌المدت محكوم می‌شوند.(Information about Street Children – Mali, 2009)

فقر شديد اقتصادی، جنگ داخلی، خشک‌سالی‌های پياپی و مهاجرت‌های گستردۀ روستاییان به شهرها و به‌ويژه باماكو، از عوامل اصلی بروز اين ناهنجاری اجتماعی به‌شمار می‌رود.

هرچند دولت‌های وقت مالی بارها تلاش كرده‌اند به كمک سازمان‌های جهانی، به‌ویژه يونسكو و يونيسف، و جمع‌آوری كودكان و نوجوانان آواره و اسكان آنها در برخی مراكز اجتماعی، اين معضل اجتماعی را برطرف کنند ولی اقدامات مقطعی دولت‌ها، خصوصاً در دهه‌های 1990 و 2000 ميلادی چندان ثمری نداشته است. هم اکنون گروه‌های 10 تا 15 نفری كودكان و نوجوانان خيابانی و سرگردان در شهرهای باماكو ،كيدال، گائو و ... چهره زشتی به اين شهرها بخشيده‌ است.( www.portal.unesco.org)

خشک‌سالی‌های پیاپی

کشور مالی همواره با خشک‌سالی و قحطیّ ناشی از قهر طبیعت روبه‌رو بوده است. این بلای طبیعی که بارها و بارها در این کشور رخ داده، از عوامل اصلی فقر و مسکنت مردم مالی و مرگ و میر بسیار گسترده در جوامع روستایی این سرزمین محنت‌زده است.

یکی از بد‌‌‌‌ترین خشک‌سالی‌های منطقۀ صحرای بزرگ آفریقا که در دهۀ 1680 میلادی پدید آمد،  از سواحل سنگامبیا (سنگال و گامبیا) به نیل علیا گسترش و تا اواسط دهۀ 1750 ادامه یافت. شدت این خشک‌سالی و حملۀ ملخ‌ها به مناطق بیابانی مالی کنونی، به ‌حدی بود که بسیاری از مردم خود را به‌عنوان برده می‌فروختند تا فقط بتوانند مختصر قوت لایموتی را برای زنده ماندن تهیه کنند. این قحطیّ طیّ سال‌های 1738 تا 1756 میلادی، مسبب مرگ نیمی ‌از جمعیّت شهر تمبوکتو شد..(www. britannica.com)

خشک‌سالی‌های پی‌درپی در دهه‌های1960،1970 و1980 میلادی و حمله ملخ‌ها به مزارع کشاورزی مالی، از بدو استقلال تاکنون، بارها اتفاق افتاده و موجب تلف شدن ده‌ها هزار رأس گاو، گوسفند و بز در بخش‌های مختلف کشور شده است که اوج این تلفات، در سال‌های1972 تا 1974 و در طیّ خشک‌سالی عظیم صحرای بزرگ آفریقا صورت گرفت. قهر طبیعت در دهه‌های 1990 و 2000 میلادی نیز موجب آوارگی بسیاری از مردم این کشور از شمال به مناطق اطراف رودخانۀ نیجر و کشورهای همسایه شده و علاوه‌ بر وارد آوردن خسارات و لطمات سنگین بر دام‌ها، احشام و مزارع کشاورزی روستاییان؛ اقتصاد متزلزل این کشور فقیر را تحت فشار قرار داده است. یکی از عوامل بروز جنگ داخلی طوارق با دولت مرکزی مالی نیز ، خشک‌سالی‌های وسیع مناطق استقرار قبایل طوارق و بحران کمبود مواد غذایی در این مناطق بود که به‌دلیل رسیدگی نکردن دولت به وضعیت اسفناک کوچ‌نشینان طوارقی، خشم آنها را برانگیخته و موجب شورش آنها علیه دولت گردید. (www.encyclopedia of africa.com).

براساس گزارش سازمان امدادرسانی آمریکن اید ، طی سال‌های ‌گذشته و با بحران كمبود مواد غذايی در منطقۀ وسيعی از شمال و شمال شرقی مالی، صدها نفر جان باختند و بسياری از خانواده‌های ساكن در اين مناطق با خطر سوء تغذيه مواجه شدند.

سازمان ملل در چند سال گذشته کمک‌های زیادی را برای مقابله با آثار وخیم این خشک‌سالی‌ها در اختیار دولت مالی قرار داده است که با سوء مدیریت و فساد اداری حاکم بر دولت‌مردان کشور کمتر در مناطق قحطیّ زده توزیع شده است. اگرچه سازمان‌‌های امداد جهانی و سازمان‌های اسلامی نیز تاكنون كمک‌های نقدی و جنسی زیادی در اختيار اين مناطق قرار داده‌اند، اما وقوع خشكسالی‌های مكرر به‌اندازه‌ای است كه اكثر اين سازمان‌ها اذعان دارند، اين كمك‌ها فقط راه حل موقتی برای برخی از معضلات آنهاست و دولت مالی بايد با اتخاذ تدابيری اصولی و اختصاص وام‌های ضروری و ايجاد فرصت‌های شغلی در شهرها و روستاهای اين خطّه، به مشكلات بوميان خاتمه دهد (www.islamicreliefusa.org). البته از آنجا كه دولت رسماً اعلام كرده بدون كمک‌های بلاعوض سازمان‌های جهانی و اسلامی قادر به ارائۀ راه‌حل نيست، بعيد به‌نظر می‌رسد مشقّات و دشواری‌های زندگی مردم اين منطقه در آينده نزديک حل شود.

فساد جنسی

مالی کشوری اسلامی است و اکثریت جمعیّت این کشور را مسلمانان تشکیل می‌دهند. با این حال دولت مالی تحت تأثیر قوانین عاریت گرفته از فرانسه و براساس اصول لائیسیته، فحشا را غیرقانونی اعلام نکرده است و اگرچه در این کشور فاحشه‌خانه‌های رسمی ‌وجود ندارد اما بسیاری از دختران جوان مالیایی به این عمل ننگین اشتغال دارند. این امر در شهرهای بزرگ مالی به‌ویژه باماکو رواج بیشتری دارد و زنان بدکاره معمولاً در مناطق گردشگری و مرکز اقامت گردشگران خارجی استقرار دارند.

فحشاء و خودفروشی در فرهنگ قبایل مختلف مالی عملی ننگ آلود شمرده شده و در افسانه‌ها و داستان‌های قومی- قبیلگی مالی فواحش زنانی بدنام و شوم درنظر گرفته شده‌اند که ارواح موذی در درون آنها جای گرفته‌اند اين در‌حالی است كه در دورۀ پیش از استعمار کشور مالی، پدیدۀ فحشا اساساً وجود نداشت و عملی بسیار ناپسند و زشت بود و معدود افرادی هم که مرتکب این ناهنجاری اجتماعی می‌شدند، بر طبق قوانین هر قبیله، مشمول مجازات‌های سختی قرار می‌گرفتند. پدیدۀ فحشا پس از ورود استعمار فرانسه، به‌تدریج در مالی راه یافت و پس از استقلال کشور، تعدادی از زنان جوان به‌دلیل فقر و مسکنت شدید و از سر ناچاری برای تأمین معیشت خود و خانواده‌هایشان، به این عمل ننگین روی آوردند. براساس اطلاعات برخی منابع، تعداد قابل توجّهی از زنان بدکاره این کشور، زنان مسیحی از نیجریه‌اند که به‌صورت غیرقانونی وارد این کشور شده‌اند و به این عمل شرم‌آور اشتغال دارند . علاوه بر آن افراد سودجو بعضی از دختران نوجوان مالیایی بین سنین 12 تا 18 سالگی را می‌ربايند و یا از والدین بسیار فقیرشان خریداری می‌کنند و مورد سوء استفادۀ جنسی ثروتمندان این کشور قرار می‌دهند. تعداد قابل توجّهی از این دختران نوجوان هم توسط باندهای بین‌المللی و به‌صورت قاچاق از کشور خارج و به کشورهای فرانسه، ایالات متحده، بلژیک و آفریقای جنوبی منتقل می‌شوند و به‌عنوان فاحشه‌های رسمی ‌به این عمل زشت روی می‌آورند..(Child Prostitution,, 2011)

جدای از آن در سال‌های اخیر، چینی‌ها هتل‌های کوچکی در باماکو احداث کرده‌اند که به‌صورت مراکز فساد غیر رسمی، ‌بسیاری از جوانان کشور را جذب خود می‌کند و در عین حال، درآمد سرشاری را برای مالکان چینی که به هیچ عنوان توجّهی به رعایت مسائل اخلاقی ندارند و فقط بر افزایش درآمد خود متمرکزند، به‌همراه دارد. بی‌توجّهی مدیران چینی این هتل‌ها به هنجارهای اخلاقی جامعۀ سنتی مالی در چند سال گذشته، بارها با اعتراض شدید علمای مسلمان، ائمۀ جماعات و ریش سفیدان مناطق مختلف باماکو مواجه و برخی از روشنفکران نیز با درج مقاله در نشریات کشور، خواستار تعطیّلی این هتل‌ها شده‌اند.

فساد گستردۀ اداری

یکی از مشکلات بزرگ کشور مالی فساد گستردۀ حاکم بر دستگاه‌های اداری و اختلاس دولت‌مردان برجسته است که هریک تلاش می‌کنند در مدت تصدی مسئولیت‌های خود نهایت سوء استفاده را از امکانات موجود ببرند.

از بدو استقلال مالی تاکنون، سوءاستفاده‌های عظیم و گسترده از منابع دولتی و معادن در حال استخراج فعلی، به‌ویژه معادن طلا که معمولاً تحت نظارت رئیس‌جمهور، وزرا، نمایندگان مجلس و رهبران حزب حاکم قرار دارد، همواره وجود داشته و این در شرایطیّ است که تقریباً تمامی‌ رؤسای جمهور این کشور، طیّ 53 سال گذشته، مبارزه با فساد اداری- مالی حاکم بر کشور را یکی از اهداف اصولی خود می‌دانند! فساد اداری حاکم بر جامعه معمولاً در دو بخش جریان دارد:

-  سوءاستفاده از امکانات اقتصادی کشور و واریز بخشی از درآمد حاصل از منابع در حال استخراج موجود نظیر طلا،نمک، فسفات، بوکسیت و... به حساب‌های شخصی مسئولان عالی رتبه .

-  سوءاستفاده از کمک‌های نقدی و جنسی کشورهای غربی و سازمان‌های بین‌المللی که عمدتاً برای مقابله با قحطیّ و خشک‌سالی در اختیار دولت مالی قرار می‌گیرد.

سوءاستفاده از کمک‌های نقدی و جنسی کشورهای خارجی

فساد آشكار در بدنۀ دستگاه‌های دولتی کشور مالی طیّ دهۀ اخیر، به‌تدريج موجب بدبينی و يأس كشورهای غربی، سازمان ملل و سازمان‌های بین‌المللی امدادی، کشورهای اسلامی و سازمان كنفرانس اسلامی در ارائۀ كمک‌های هرچه بيشتر به دولت مالی شد.

شواهد موجود نشان می‌دهد طی دو دهۀ گذشته، بخش مهمی از كمک‌های كشورهای ایالات متحدۀ آمریکا، فرانسه، انگلستان، آلمان، هلند، بلژیک، نروژ و فنلاند و سازمان ملل و مؤسسات وابسته نظیر یونسکو، یونیسف، کمیساریای عالی پناهندگان؛ کشورهای اسلامی‌ نظیر ج.ا.ايران، عربستان، كويت، قطر، امارات متحده و سازمان همكاری اسلامی (بانك توسعۀ اسلامی و آيسيسكو)- كه با هدف بهبود وضعيت معيشتی، اجتماعی و فرهنگی مناطق مختلف مالی به دولت پرداخته شده- در ديگر بخش‌ها هزينه و بخشی از آن نيز به حساب‌های شخصي دولت‌مردان واريز شده است. [ix] این موضوع باعث شده که کمک‌های کشورهای غربی و اسلامی ‌و سازمان‌های بین‌المللی به این کشور طیّ چند سال گذشته به میزان قابل توجّهی کاهش یابد و بسیاری از کشورهای یاری‌دهندۀ مالی، عدم شفافیت را در نحوۀ توزیع این کمک‌ها، از دلایل بی‌رغبتی خود در ارائۀ کمک‌های هرچه بیشتر به این کشور عنوان می‌کنند. البته تومانی توره در دوۀ رياست جمهوری خود– و به‌ويژه در پنج سال دوم- تلاش كرد تا اقدامات مؤثری در اين خصوص انجام دهد و چند نهاد دولتی مبارزه با فساد اداری نيز تاسيس شد. با اين حال دولت‌های غربی و اسلامی اين اقدامات را كافی و مؤثر نمی‌دانند و معتقدند مبارزه با فساد عميق اداری، كه در تاروپود اقتصاد اين كشور رخنه كرده، بايد اصولی و با اراده‌ای جمعی صورت پذيرد.

ختنۀ زنان

يكي از مشكلات بزرگ اجتماعی کشور مالی كه همچون دیگر کشورهای آفریقایی از فرهنگ غلط اقوام و قبایل اين كشور نشات می‌گيرد ختنه دختران در سنين طفولیت است. در اين ارتباط عموم مردم مالي اعم از قبايل مختلف معتقدند دختران صرفاً از طريق ختنه می‌توانند به وظايف زنانگی خود عمل نمايند. اين عمل كه با وجود تلاش فراوان وزارت بهداشت و مقامات پزشكی كشور مالی هنوز به شيوه ای كاملاً سنتی صورت می‌گيرد. عمل ختنه دختران كه توسط افرادی خاص انجام مي‌شود معمولاً با درد زياد و خونريزی همراه است و گاه اتفاق می‌افتد زنانی كه به اين امر مبادرت می‌ورزند از يك چاقو برای ختنه همزمان چند دختر بچه استفاده می‌كنند بدون آن كه پس از هر عمل چاقوی مزبور ضد عفونی شود.(The Struggle Against FGM in Mali, 2011)

اين امر در برخی موارد موجب انتقال بيماری‌های مسری از جمله ايدز در بين دختران می‌شود و علاوه‌ بر آن مشكلات جسمی را برای اين افراد در هنگام بلوغ و پس از آن پدید می‌آورد. مردم مالی براساس سنت‌های به‌جا مانده از پيشينيان خود اعتقاد دارند ختنۀ دختران آنها سبب از بين رفتن هوس‌های جنسی و حفظ بکارت و عفاف آن‌ها تا زمان ازدواج خواهد شد. مقامات سازمان بهداشت جهانی تأكيد دارند اين امر نه فقط موجب سركوب هوس‌های جنسی دختر بچه‌ها نمی‌شود بلكه عواقب درازمدتی دارد كه شامل عفونت، تشكيل كيست در رحم زنان، درد زياد هنگام نزديكی، زايمان توأم با درد و مشقت، خونريزی‌های مداوم و مشكلات روحی است.

دولت مالی در چند سال اخیر، تلاش بسیاری برای متوقف شدن عمل ختنۀ زنان انجام داده و علاوه‌ بر ممنوع کردن ختنۀ زنان در مراکز بهداشتی دولتی، کارگاه‌های آموزشی و سمینارهای متعدّدی در شهرها و روستاهای مالی برگزار کرده‌ است و برخی هنرمندان نیز در نمایش‌های سنتی خود مضرات و خطرات آن را یادآور شده‌اند.

انجمن توسعه و دفاع از زنان ( Association for the progress and defence of Women) نیز طیّ دهۀ گذشته، فعالیت‌های زیادی را برای آموزش رهبران جوامع روستایی از خطرات ختنۀ زنان انجام داده است. با این حال این سنت دیرینه هم‌چنان در مناطق مختلف این کشور رواج دارد و به‌نظر می‌رسد منسوخ شدن آن به زمان زیادی نیاز دارد. براساس گزارشات سازمان‌های غیردولتی داخلی این کشور، 95 درصد زنان مالیایی، در کودکی ختنه شده‌اند.

بردگی

هرچند مقامات مالیایی همواره منکر بردگی و برده‌داری در این کشور شده‌اند ولی برخی شواهد و گزارشات غیررسمی‌ حکایت از آن دارد که تعدادی از زنان و مردان فقیر مالیایی، به‌دلیل شدت فقر و مسکنت، تن به بردگی می‌دهند و در خدمت افراد نسبتاً متمول و ثروتمند قرار دارند. در جدید‌‌‌‌ترین اظهارات در رابطه با رواج بردگی در کشور مالی، سازمان مدافع حقوق بشر «تمدت»(Temedt)، که به طوارق مخالف دولت مالی تعلق دارد، به همراه سازمان بین‌المللی ضد برده‌داری، اعلام کرده است که چند هزار نفر از مردم طوارق «بلا»(Bella) در منطقۀ گائو و به‌ویژه در اطراف شهرهای «مناکا»(Menaka) و «آنسونگو»(Ansongo)، درحالت بردگی کامل زندگی می‌کنند و از کلیۀ حقوق افراد عادی محروم‌اند.

بردگی در مالی ریشه‌های تاریخی دارد و در طول تاریخ بارها مردم فقیر و محنت‌زدۀ این کشور بر اثر شدت فقر و بیچارگی مجبور به بندگی و بردگی در مقابل افراد متمول و ثروتمند شده‌اند که این وضعیت از قدیم‌الایام تا کنون در مناطق بیابانی کشور، که همواره نیز در معرض خشک‌سالی و قحطیّ قرار دارد، شدت بیشتری داشته است.

مهاجرت

مهاجرت‌های داخلی و خارجی از معضلات نسبتاً مهم اجتماعی کشور مالی به‌شمار می‌رود که از زمان استقلال کشور تاکنون، بارها اتفاق افتاده و گاه سبب از هم گسیختگی بافت جمعیّتی در برخی از مناطق مالی شده است.

مهاجرت‌های داخلی این کشور طیّ چند دهۀ گذشته، عمدتاً از مناطق شمال و شمال شرقی به سمت باماکو و مناطق حاشیۀ رودخانه‌های مالی صورت گرفته که علت اصلی آن بروز خشک‌سالی، قحطیّ و حملۀ عظیم ملخ‌ها و نابودی مزارع کشاورزی و گله‌های گاو و گوسفند مناطق خشک‌سالی‌زده بوده است. این جابه‌جایی‌های جمعیّتی که بارها سبب استقرار قبایلی در خارج از حوزۀ سنتی محل اقامت آنها شده، مشکلات بسیاری را برای مهاجران که تمامی ‌دارایی خود را از دست داده‌اند و کشور میزبان آنها فراهم آورده است. تفاوت‌های فاحش فرهنگی- اجتماعی میان قبایل مهاجر و میزبان از دیگر معضلات اقامت تازه‌ واردان در مناطق جدید است که به‌ نوبۀ خود ، ناهنجاری‌ها و فساد اخلاقی بسیاری را به‌دنبال دارد .

مهاجرت گستردۀ جوانان مالی به كشور فرانسه و ديگر كشورهای اروپايی فرانسه زبان نظير بلژيك و سویيس نیز از ديگر مشكلات اجتماعی مالی محسوب می‌شود. هر سال هزاران نفر از جوانان این کشور- عمدتاً ساراکوله‌ها- به شیوۀ قانونی و يا غيرقانونی و در پی آينده‌ای بهتر رهسپار كشورهای غربی می‌شوند و در بخش‌های خدماتی و گردشگری شروع به كار می‌کنند .

این مهاجرت‌‌ها ضربۀ سنگینی بر تاروپود فرهنگی- اجتماعی جامعۀ مالی وارد می‌کنند و علاوه‌بر خروج نسل جوان از کشور، تأثیرات فرهنگی سوئی نیز بر آنها دارد که در درازمدت موجب از خود بیگانگی نسل آیندۀ این کشور و جدایی آنها از سنت‌های اصیل قومی- قبیلگی خواهد شد.

القاعده

از بغرنج‌ترين موضوعات اجتماعی (و در عین حال سیاسی) مالی كه تا حدودی نيز ابعاد بين‌المللی یافته، نفوذ گروه القاعده به مرزهای شمالی اين كشور و حضور برخی از افراد این سازمان تروریستی (با تابعیت مراکش، الجزایر و موریتانی) در صحراهای خشك و لم‌يزرع حوزۀ سكونت طوارق ماليایی و اقدامات خرابکارانۀ آنهاست. حضور ثابت شاخۀ القاعدۀ شمال آفريقا در اين كشور كه به اوایل دهه 2000 ميلادی باز می‌گردد، امنيت اين منطقه را به خطر اتداخته و موجب دخالت قبايل عرب، طوارق و مور (ساكن مناطق صحرای شمال و شمال شرق مالی)، در اقدامات غيرقانونی نظير قاچاق كالا، پول‌شويی، تجارت اسلحه و ... شده است. این در حالی است که گزارشات موجود نشان می‌دهد منطقۀ شمال شرقی مالی موسوم به كيدال، مركز نفوذ القاعده شاخۀ شمال آفريقاست و آنان از طريق شبكه ارتباطی خود در الجزاير و تونس، بخش‌هایی از صحرای بزرگ آفريقا را تحت سيطرۀ خود دارند. ارتباط مستمر برخی از قبايل مالی به‌ويژه طوارقی‌ها با نيروهای القاعده سبب شده كه دولت آمريكا و سازمان سيا بارها به دولت مالی هشدار دهند و از تأسیس پايگاه‌های مخفی این سازمان در قلب‌ صحرای بزرگ آفريقا و مناطقی از مالی، ليبی و الجزاير ابراز نارضايتی کنند. سازمان سيا يادآور شده است که در محدودۀ تساليت تا كيدال، مسلمانان مراكشی، پاكستانی و افغانی وابسته به القاعده حضور مستقيم دارند و برخي از اقدامات تروريستی در آفريقا، از طريق اين افراد صورت می‌پذيرد.

نيروهای‌القاعده تاكنون چندین گردشگر اروپايی از جمله چند تن از اتباع فرانسه، آلمان، سویس، اتریش و ایتالیا را طیّ سال‌ها تا اوایل 2012 در مناطق كيدال، موپتی، تمبوکتو و ساواره ربوده و به گروگان گرفته‌اند . سازمان القاعده، هدف از حضور اين گردشگران را در مناطق صحرايی شمال مالی، بررسی وضعيت منطقه و جاسوسی برای سازمان‌های جاسوسی کشورهای غربی می‌داند.[x] برخی از تحلیلگران سیاسی غرب آفریقا معتقدند نیروهای القاعده در قدرت‌گیری شورشیان طوارق و تسخیر شهرهای بزرگ و مهم گائو و تمبوکتو در مارس 2012 سهم مهمّی‌ داشته‌اند.

عبور و مرور گروه‌های منتسب به القاعده از مرزهای شمالی مالی به کشورهای الجزایر، نیجر، موریتانی و لیبی و عدم توانایی این کشور در کنترل مرزهای خود، قاچاق مواد مخدر و تروریسم از مشکلات مهم امنیّت ملی مالی به‌شمار می‌رود.[xi]

ناامنی

وجود ناامنی در مناطق شمال و شمال شرقی و محل وقوع درگيری‌های نظامی بين قبايل طوارق و نيروهای مالی از ديگر مشكلات اساسی كشور مالی است كه امنیّت عمومی ‌اين كشور را دستخوش مخاطراتی جدی کرده است.

شورش طوارق شمال و شمال شرقی مالی كه تا حدودی نیز كشورهای هم‌جوار در بروز آن دخالت داشته‌اند، مشكلات و معضلات فراوانی را برای دولت و مسلمانان طوارق پدید آورده است. صرف‌نظر از ساير مشكلات ؛ ناامنی شديد شهرها، روستاها و جاده‌های منتهی به شهرها و روستاهای شهرهای بزرگ و مهمی نظير گائو، كيدال و تمبوكتو پديده‌ای است كه طی دو دهۀ گذشته بر اين مناطق حكم‌فرما شده و مردم ساكن مناطق شمال و شمال شرقی مالی بارها در حين سفر از شهری به شهر ديگر مورد حملۀ دزدان و راهزنان قرار گرفته‌اند و اندك دارايی‌شان غارت و چپاول شده است. جدای از امنيت متزلزل در راه‌های منتهی به شهرها و روستاهای شمالی مالی، ناامنی داخل صحراهای اين محدوده نيز كاملاً مشهود است. برخی گزارشات غيررسمی نشان می‌دهد طوارق مسلحی كه از انواع و اقسام سلاح‌های به‌دست آمده در جنگ داخلی ليبی بهره‌مند شده‌اند، بارها در دل صحرا رهگذران را غارت و در بسياری موارد به كاروان‌های وابسته به سازمان‌های بین‌المللی حمله کرده‌اند. برخی از افراد خلاف‌کار نیز، با سوءاستفاده از این وضعیت و دزدی و راهزنی در شهرها و روستاهای مناطق شمال و شمال شرقی، بر ناامنی موجود دامن زده‌اند. دولت مالی طیّ چند سال گذشته، تلاش فراوانی برای بهبود وضعیت امنیّتی مناطق وسیع صحرایی شمال و شمال شرقی کشور انجام داد‌ه‌ و پست‌های نگهبانی متعددی در این مناطق احداث شده اند، اما این اقدامات که مستلزم هزینه‌های سنگینی است، عمدتاً مقطعی بوده و هم‌چنان بخش‌های وسیعی از کشور شدیداً از ناامنی رنج می‌برند.

وضعيت اقتصادی

    با وجود قرار گرفتن کشور مالی در قلب صحرای بزرگ آفریقا، این کشور اساساً کشوری کشاورزی محسوب می‌شود و اقتصاد تک محصولی این کشور عمدتاً بر صادرات کتان مبتنی است. معادن زیرزمینی از دیگر منابع کسب درآمد دولت مالی است و استخراج معادنی نظیر طلا، فسفات و بوکسیت نیز بخشی از نیازهای اقتصادی این کشور را تامین می‌کند. با این حال مالی نیز، هم‌چون دیگر کشورهای آفریقایی واقع در صحرای بزرگ آفریقا از جمله نیجر و چاد، کشور فقیری است که علت عمدۀ این معضل بزرگ اقتصادی- اجتماعی، سوءمدیریت رهبران و دولت‌مردان در بهره‌برداری از امکانات و ظرفیت‌های موجود در کشور بوده است.

مشکلات اقتصادی کشور همراه با سیاست‌های برجای مانده از دوران استعمار و عدم حمایت دولت از کشاورزان و نظام کشاورزی سنتی در اكثر مناطق، باعث شده که مالی، با وجود استعدادهای بالقوۀ فراوان، به کشوری فقیر در قارۀ آفریقا تبدیل شود. طبق آمار سال 2011 سازمان ملل، این کشور، در ردۀ بیست و پنجمین کشور فقیر جهان قرار گرفته است.(www.ifad.org)

کشاورزی

با وجود آن که بیش از 60 درصد خاک مالی را صحراهای خشک و بی‌آب و علف پوشانده است،ولی مجموع اراضی قابل کشت این کشور و حدود 26 درصد از مساحت کل سرزمین مالی، که در حاشیۀ رودخانه‌های نیجر و سنگال واقع شده، مستعد کشاورزی است.کارشناسان معتقدند اگر این اراضی به‌طور اصولی زیر کشت قرار گیرند، این کشور می‌تواند علاوه‌ بر برآورده شدن احتیاجات داخلی مردم، برخی از محصولات غذایی را به دیگر کشورهای غرب آفریقا صادر نماید[xii].

کشور مالی در مجموع سرزمینی کشاورزی است و کتان. برنج، ذرت، ارزن، تنباکو و صیفی‌جات در زمرۀ محصولات مهم به‌شمار می‌روند. مهم‌ترین محصول کشاورزی مالی پنبه است که کشت آن در دورۀ استعمار فرانسه و به‌دلیل نیاز آن کشور به این محصول آغاز شد. مالی دومین تولیدکنندۀ پنبه در آفریقا پس از مصر به‌شمار می‌آید و 98 درصد پنبۀ تولیدی آن به خارج کشور صادر می‌شود. انحصار تولید و صادرات این محصول مهم که می‌تواند درآمد قابل توجّهی را نصیب دولت کند، در اختیار شرکتی فرانسوی است. سایر تولیدات کشاورزی مالی عبارتند از: غلات، ذرت خوشه‌ای، ذرت، بادام زمینی و چای که بیشتر در داخل کشور مصرف می‌شوند.

علاوه‌ بر کشاورزی؛ دامپروری شغل اصلی اقوام گله‌دار ساکن در مناطق صحرایی مالی است و از قدیم‌الایام، نقش مهمّی در زندگی طوایف صحرانشین این کشور داشته است. طوارق، مور‌ها و فولانی‌ها در ردۀ مهم‌ترین اقوام این کشور هستند که زندگی آنها به رمه‌های گاو و گوسفند بستگی تام دارد. خشک‌سالی‌های دهۀ اخیر و بروز درگیری‌ بین طوایف و دولت، به همراه کمبود چراگاه، زندگی این گروه از مردم مالی را با مشکلات بسیاری مواجه ساخته است. احشام کشور مالی شامل گاو، گوسفند، بز و شتر و تعداد آنها بالغ بر چند میلیون رأس است و با وجود خشک‌سالی های دهه‌های اخیر ؛ گله‌های بزرگ گاو، گوسفند و بز هم‌چنان منبع اصلی تأمین گوشت این کشور محسوب می‌گردند.

از دیگر راه‌های مهم امرار معاش مردم این کشور؛ به‌ویژه در حاشیۀ رودخانه‌های مهم نیجر، سنگال و بانی، ماهی‌گیری است. اقوام بوزو، سورکو و بربرها در زمرۀ قبایل ماهیگیر مالی هستند که زندگی خود را از صیادی تأمین می‌کنند. روش صیادی با وجود گذشت چندین قرن هنوز به شکل سنتی و با قایق‌های کوچک صورت می‌گیرد و صیادان اکثر ماهی‌های صید شده را خشک و به ساحل عاج صادر می‌کنند .

حدود 70 درصد از مردم مالی به کشاورزی، دامپروری و ماهی‌گیری اشتغال دارند و 30 درصد نیز در بخش خدمات مشغول به کار هستند. کشور مالی با چالش‌های محیط زیستی متنابهی از جمله از بین رفتن تدریجی جنگل‌های کشور، افزایش بیابان، تخریب خاک و کمبود منابع آب مواجه است که این عوامل می‌توانند در آینده‌ای نه چندان دور، تأثیرات مخربی بر کشاورزی این کشور داشته باشد.

معادن

کشور مالی نیز مانند دیگر کشورهای آفریقایی واقع در صحرای بزرگ آفریقا، از نظر منابع زیرزمینی، کشوری غنی و ثروتمند محسوب می‌شود و درصورت برنامه‌ریزی منظم، بهره‌برداری از این ثروت‌های خدادادی در راه آبادانی کشور به بهترین نحو امکان‌پذیر خواهد بود. طلا، اورانیوم، نفت، نمک، فسفات ، منگنز، گچ، الماس، مس، نیکل، اکسید وآهن از مهم‌ترین منابع زیرزمینی کشور مالی است و بخش اعظم این منابع، از جمله نفت1 و بوکسيت، تاکنون مورد بهره‌برداری قرار نگرفته‌اند. مهم‌ترین منبع زیرزمینی مالی طلا است. اکتشافات زمین‌شناسی چندسال اخیر، نمایانگر وجود ذخایر عظیم طلا در این کشور است. دولت مطالعاتی را برای استخراج این معادن با کمک شرکت‌های چندملیتی بین‌المللی آغاز کرده و درحال حاضر مالی به‌لحاظ ذخایر طلا پس از آفریقای جنوبی و غنا، در ردۀ سوم قارۀ آفریقا قرار دارد . طلا پس از پنبه، دومین محصول بزرگ صادراتی این کشور است و نقش مهمّی ‌در بهبود وضعیت اقتصادی مالی دارد. معادن اصلی طلای مالی در چهار منطقۀ «سادیولا»(Sadiola)، «سیاما»(Syama)، «موریلا»(Morila) و «یاته‌لا»(Yatela) قرار دارند. دیگر معادن مهم این کشور نمک، فسفات، منگنز، گچ، الماس، مس، نیکل، اکسید و آهن می‌باشند. منابع بوکسیت، اورانیوم، سنگ آهن و نفت تاکنون استخراج و بهره‌برداری نشده‌اند ولی مطالعات موجود نشانگر ذخایر قابل توجّهی از این منابع زمینی در مناطق مختلف این کشور است.

( (www.worldfact.com/mali

دولت مالی از سال 1991 و با کمک اتّحادیۀ توسعۀ بین‌المللی اقدام به جذب سرمایه‌های جهانی در بخش معادن کرده که این امر منجر به سرمایه گذاری‌های قابل توجّهی در معادن طلای این کشور شده است.

واحد پول

واحد پول مالی "فرانک سیفا (سفا) (CFA franc )نام دارد که به صد سانتیم تقسیم می‌شود. دولت مودیبوکیتا در سال 1962 میلادی و دو سال بعد از استقلال مالی، از حوزۀ فرانک سیفا در غرب آفریقا خارج شد و واحد پول مستقلی را تحت عنوان فرانک مالی مورد استفاده قرار داد[xiii] با این حال در سال 1967 به‌دلیل وخامت اوضاع اقتصادی کشور و تحرکات دلالان ناچار شد که به حوزه فرانک سیفا بازگردد.

رفاه

امکانات رفاهی كشور مالی ، مانند ديگر كشورهای قارۀ آفريقا، از جايگاه چندانی برخوردار نيست و انبوه مشكلات سياسی، اجتماعی و اقتصادی، هيچ‌گاه به دولت‌ها اجازه نداده تا اقدامی اساسی برای بهره‌مندی مناسب مردم شهری و روستايی از امكانات موجود زندگی انجام دهند. با وجود وعده‌های مكرر دولت‌ها، از زمان استقلال تاكنون، روستاها كماكان از برق و آب لوله‌كشی محروم‌اند و روستایيان اين كشور نيز هم‌چون ديگر كشورهای قارۀ سياه، صبح زود و پيش از طلوع خورشيد بيدار می‌شوند و پس از غروب آفتاب و تاريك شدن هوا به خواب می‌روند.[xiv] روستایيان به دليل بهره‌مند نبودن از برق، تلويزيون و يخچال ندارند. تأمين آب آشاميدنی سالم برای خانواده‌های روستایی مشكل بزرگی است و معمولاً زنان روستايی آب مورد نياز برای آشاميدن را از چشمه‌های دور و نزديك تهيه می‌كنند و يكی از تصاوير زيبا و در عين حال تأثرانگيز در هنگام سفر به شهرهای مالی، زنان روستايی‌اند که كوزه‌های بزرگی بر سر خود می‌گذارند و از کنار جاده‌ها، عازم روستاهای محل زندگی خود می‌شوند. عموم روستایيان از خدمات بيمۀ عمومی و بيمۀ خشک‌سالی محصولات كشاورزی محروم‌اند و به دليل هزينۀ بالای دارو در اين كشور، روستایيان در هنگام بيماری و ناخوشی، اغلب به داروهای گياهی و سنتی پناه می‌برند.(www.britannica.com)

رفت و آمد روستایيان به شهرهای بزرگ نیز با مشكلات بسیاری همراه است و بدلیل خرابی جاده‌های روستایی و كيفيت بسيار نامطلوب بخش خدمات حمل و نقل عمومی، سفر آنها به شهرها معمولا با اتوبوس‌ها و مينی‌بوس‌های مستعمل صورت می‌گيرد که گاه در مسير رفت و برگشت از شهر به روستا، چندین بار خراب می‌شوند. در شهرها نيز وضعيت كمابيش همین گونه است و هرچند برق و آب سراسری در اختيار عموم مردم شهرنشین قرار دارد، ولی برق مصرفی معمولاً در طول روز، چندین ساعت قطع است که در زمان وقوع خشک‌سالی طولانی‌تر می‌شود.

شبكۀ سراسری آب نيز با مشكلات فراوانی همراه است كه مشكل اصلی آن خرابی و فرسودگی لوله‌هايی است كه قدمت آنها به دورۀ استعمار فرانسه باز می‌گردد. رسوبات موجود در آب كه عمدتاً ناشی از کهنه بودن و فرسودگی لوله‌هاست، گاهی آب مورد استفاده در منازل را زرد رنگ می‌سازد. علاوه‌ بر آن، در اكثر شهرهای كنار رودخانه‌ها، شبكۀ آب سراسری، به دليل تصفيه نشدن آب، توأم با گل و لای است. با توجّه به عدم توانايی دولت در تصفيۀ آب‌های مورد استفاده، آب سراسری شهری مالی به شدت آلوده و ناسالم است و چون بيشتر مردم توانايی خريد بطری‌های آب آشاميدنی را ندارند، از اين آب‌ها، برای آشاميدن و پخت‌وپز استفاده می‌كنند كه همین امر موجب شيوع بيماری‌های گوناگون در بين خانواده‌ها و به‌ويژه كودكان می‌شود.

پوشش سراسری بيمه از ديگر شاخصه‌های رفاهی اين كشور است كه هنوز به‌طور كامل تحقق نيافته و هرچند دولت تومانی توره در مورد بيمۀ كارمندان دولت، كارگران بخش خصوصی، زنان و كودكان گام‌های اساسی برداشت ولی هنوز شركت‌های بيمه نتوانسته‌اند بخش عظيمی از جامعه را تحت پوشش خدمات قرار دهند. دولت‌های مالی در زمينۀ گسترش خدمات عمومی شهری نيز طی پنجاه و اندی سال گذشته بسيار ضعيف عمل كرده‌اند. اکثر خیابان‌های شهرهای بزرگ، حتی باماکو، هم‌چنان خاکی و کوچه‌ها و خیابان‌های شهرها فاقد کانال فاضلاب است که همین مسئله خود مشکلات زیست محیطیّ مضاعفی را پدید آورده است.

خطّ فقر

همچون ديگر كشورهای آفريقا فقر و فلاكت موجود در جامعه مالی كه اين كشور را در زمره یکی از  کشورهای فقير جهان قرار داده است يكی از مشكلات اساسی اين كشور بشمار می‌رود.(www.migration4development.org) در چنین شرایطی، بی‌كفايتی دولت‌مردان کشور در بهره‌برداری مطلوب از ذخاير سرشار زيرزمينی و غارت منابع غنی طلا، از سوی شركت‌های چند مليتی غربی هم‌چنان ادامه دارد. فقر و فلاکت، همراه با بی‌كاری اکثریت مردم و بی‌سوادی حاكم بر جامعه، تصاویر تلخ و دردناکی از بازتاب وضعیت موجود در كشور مالی است. شدت فقر در برخی مناطق روستايی مالی به‌اندازه‌ای است كه روستایيان، حتی توانایی تأمين معيشت خود را ندارند و خشک‌سالی‌های پی‌درپی نيز، وضعيت زندگی آنها را شكننده‌تر کرده است. مهاجرت گستردۀ روستایيان به شهرهای كشور، به‌ويژه باماكو، علاوه‌ بر افزایش مشاغل کاذبی مانند دست‌فروشی، قاچاق مواد مخدر، فحشا و دزدی رو به گسترش است. ساكنان مناطق شهری نيز وضعيت بهتری از روستایيان ندارند و حتی افراد شهری دارای مشاغل دولتی و خصوصی هم، به‌دليل تورم حاكم بر جامعه و گرانی كالاهای اساسی، در تأمين معيشت خود و خانواده، با مشكلات فراوانی روبه‌رو هستند.

بسياری از صاحب‌نظران مسائل اجتماعی معتقدند فقر عامل اساسی و اصلی مشكلات جامعۀ مالی است که بی‌سوادی و فقر فرهنگی را نيز در بين آنها افزايش داده است. بنابراین، برای حل مشكلات عمومی مردم مالی، ابتدا بايد فقری كه در تاروپود جامعه ريشه کرده از میان برداشته و سپس ساير موضوعاتی كه در رديف معضلات عمومی‌ جامعه به‌شمار می‌آید، بررسی شوند.(www.ifad.org)

فقر معضلی است كه همواره سايۀ شوم خود را بر مردم این کشور افكنده و آنان از بدو تولد تا زمان مرگ با آن دست به گریبانند. متأسفانه مردم مالی به ریشه و علل پیدایی فقر حاصل از استثمار و استعمار اين سرزمين ثروتمند کمتر توجّه می‌كنند كه اين نيز خود پی‌آمد فقر فرهنگی اين سرزمین است! در حدود نیمی ‌از جمعیّت مالی، با درآمد روزانه 25/1 دلار آمریکا، زیر خطّ بین‌المللی فقر زندگی می‌کنند.

اشتغال و بی‌کاری

اشتغال و بی‌كاری يكی دیگر از موضوعات اساسی كشور مالی از بدو استقلال تاكنون است و هيچ يك از دولت‌ها تاکنون نتوانسته‌اند اين معضل اساسی را كه با معيشت عمومی مردم كشور ارتباط مستقيم دارد، سامان‌دهی کنند. در حال حاضر حدود 70 درصد از مردم اين كشور، در بخش های كشاورزی، دامداری و ماهی‌گیری و 30 درصد نيز در بخش خدمات عمومی دولتی و خصوصی فعالیت می‌کنند. در بهترين و خوش‌بينانه‌ترين حالت فقط نيمی از جمعيت كشور مالی عهده‌دار شغلی هستند و بخش عظيمی از جمعيت كشور كه جوانان ردۀ سنی 18 تا 27 سال آن را تشکیل می‌دهند، از مشكل بی‌كاری و نبود شغل رنج می‌برند.

جنگ داخلی طوارق، تبعيت دولت‌های آلفا عمر كناره و تومانی ‌توره از سياست‌های رياضت اقتصادی صندوق بين‌المللی پول و بانک جهانی، بروز خشک‌سالی‌های عظيم، حملۀ ملخ‌ها در مناطق مختلف و تلف شدن دام‌ها، از ديگر عواملی بوده‌اند كه ضمن وارد آوردن خسارات و لطماتی سنگين به اقتصاد متزلزل اين كشور، بی‌كاری را به‌ویژه در مناطق روستايی، گسترش داده‌اند . براساس آخرين آمار، در حال حاضر 60 درصد از مردم شهری و روستايی مالی، فاقد هرگونه شغلی هستند www.state.gov)). این در حالی است که خيل عظيم جوانان ماليایی كه در شهرهای بزرگ كشور– خصوصاً باماكو- به خريد و فروش اجناس و اشيای ارزان قيمت چينی مشغول‌اند و بی‌كاران پنهان جامعه محسوب می‌شوند، در این آمار محاسبه نشده است. وقوع کودتای 22 مارس 2012 و تعطیّلی بسیاری از پروژه‌های عمرانی کشورهای غربی در مناطق مختلف کشور نیز آمار بی‌کاران شهری مالی را افزایش داده است.

ورزش

ورزش فوتبال مورد علاقه عموم مردم کشور مالی است و درپی میزبانی جام ملت های آفریقا در باماکو در سال 2002 میلادی این ورزش در سرتاسر این کشور شهرت زیادی یافت. مشهور‌‌‌‌ترین تیم‌های باشگاهی فوتبال باماکو عبارتند از: جولیبا.ای.سی( Djoliba A.C)، استدمالین(Stade Malien) و رئال باماکو. علاوه ‌بر این سه تیم، ده‌ها تیم باشگاهی نیز در دیگر شهرهای مالی فعالیت دارند. فوتبال مالی در زمرۀ فوتبال قدرتی و با تکنیک قارۀ آفریقا است و تعداد قابل توجّهی از فوتبالیست‌های این کشور، در تیم‌های مشهور جهان، از جمله تیم‌های باشگاهی فرانسه، اسپانیا، آلمان و روسیه بازی می‌کنند.[xv]

بسکتبال از دیگر ورزش‌های مردمی کشور مالی است و تیم ملی بسکتبال زنان مالی در المپیک 2008 پکن شرکت کرد.

ورزش‌های ملی و بومی

علاوه ‌بر ورزش‌های معمول، برخی ورزش‌های بومی‌ نیز در شهرها و روستاهای کشور رواج دارد. کشتی سنتی موسوم به «لالوت»(La Lutte) و بازی سنتی «واری»(Wari)، از مهم‌ترین ورزش‌های سنتی مالی است که در قبایل گوناگون و به شیوه‌ای جالب انجام می‌شود .

نحوۀ گذراندن اوقات فراغت

مردم مالی انسان هایی بسيار صبور، قانع، آرام و در عين حال شاد و سرخوش‌اند كه سعی می‌كنند با وجود مشكلات فراوان، به‌ويژه معيشتی، از زندگی خود لذت ببرند. مردم شهری مالی معمولاً در تعطیّلات آخر هفته به گشت‌وگذار و ديدار آشنايان و دوستان خود می‌روند. ديدار با دوستان و حضور در منازل والدين از برنامه‌های ثابت خانواده‌های شهری در پايان هفته‌ است. علاوه‌ بر آن، مردان اغلب صبح روزهای يكشنبه به رستوران‌های سنتی می‌روند و ساعاتی را با دوستان خود به گفت‌وگو و صرف غذايی ارزان قيمت سپری می‌كنند. خانواده‌های نسبتاً متمول نيز در روزهای آخر هفته به تماشای نمايش‌های سنتی به‌ويژه عروسک‌بازی می‌پردازند. ورزش، بازی‌های سنتی و تماشای فيلم‌های تلويزيون، از ديگر بخش‌های تفريحی جوانان شهری در پايان هفته است.

در روستاها اين وضعيت تا حدودی متفاوت است. روستایيان كه ارتباط نزديكی با هم دارند و در طول هفته به‌طور مداوم يكديگر را ملاقات می‌كنند، در روزهای آخر هفته، برای ديدار فرزندان خود به شهرها می‌روند و يا در منازل خود استراحت می‌کنند و از برنامه‌های راديو لذت می‌برند. جوانان روستايی نيز در آخر هفته به بازی‌های سنتی و فوتبال و يا شكار و ماهی‌گيری سرگرم می‌شوند. اسب‌سواريی و شترسواری نیز از تفريحات معمول در شهرها و روستاهای طوارق‌نشين در آخر هر هفته است.

وضعيت بهداشت و سلامت

کشور مالی به‌لحاظ بهداشتی و درمانی در ردیف عقب ‌مانده‌ترین کشورهای جهان به‌شمار می‌رود. در حال حاضر بیش از 25 درصد از مردم این کشور، از نظر دسترسی به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، به‌شدت در مضیقه‌اند و بیمارستان‌های موجود عمدتاً فاقد پزشک‌ متخصص است. شهر باماكو پايتخت مالی نيز فقط چهار بيمارستان عمومی دارد كه آنها هم تجهيزات پزشكی کافی و مناسب ندارند.

مالی از نظر استانداردهای بهداشتی و درمانی در انتهای جدول سازمان بهداشت جهانی قرار دارد و مردم ساكن در شهرها و روستاهای اين كشور، همواره در معرض بيماری‌های مسری و واگيردار خطرناكی قرار دارند كه ناشی از آلودگی محيط زيست، ورود فاضلاب شهری به رودخانه‌ها و عدم رعايت مسائل بهداشتی است . نرخ مرگ و مير مادران در هنگام زايمان نيز با وجود برخی پيشرفت های حاصله طی يك دهه اخير با رقم 830 نفر از هر يكصد هزار زايمان هنوز يكی از بالاترين‌ها در جهان محسوب می‌گردد.  

براساس جديدترين آمار موجود (2011)، در حال حاضر از هر هزار كودک ماليایی زير يک سال، 96 نفر و از هر كودک زير 5 سال، 191 نفر فوت می‌كنند. حد متوسط عمر در اين كشور در سال 2011، بالغ بر 53 سال برآورد شده که يكی از پایین‌ترين ميانگين‌های طول عمر در جهان  بشمار می‌رود.

تعداد مهاجران در سطح جهان

در حال حاضر آماری از تعداد مهاجران ماليایی در جهان و خصوصاً در آمريكای شمالی و اروپای غربی وجود ندارد و علت اصلی آن حضور غيرقانونی مهاجران است كه اكثراً با ويزای سه ماهۀ گردشگری از کشور خارج و مشغول به كار شده‌اند و پس از پايان مدت ويزا، هم‌چنان در کشور میزبان، باقی می‌مانند(www.migration4development.org) . این‌گونه مهاجران از اينكه در آمارهای مهاجران خارجی كشورها‌ی غربی قرار بگيرند، به شدت پرهيز می‌كنند و بيم آن دارند كه در صورت انتشار نامشان در اين ليست ها با خطر اخراج مواجه شوند. براساس شواهد موجود، هم‌اکنون بین 200 تا 300 هزار نفر از مردم کشور مالی، در اروپای غربی، آمریکای شمالی و چین زندگی می‌کنند که حدود یک چهارم از آنان در فرانسه استقرار دارند. این مهاجران از منابع ورود ارز به کشور محسوب می‌شوند و سالانه در حدود 450 تا 500 میلیون دلار به کشور مالی تزریق می‌کنند که برای این کشور فقیر قابل توجّه است. حضور مهاجران غیرقانونی مالیایی در فرانسه، در حال حاضر از مشکلات اصلی بین باماکو و پاریس به‌شمار می‌آید. دولت فرانسه بارها مهاجران مالیایی را که به‌طور غیرقانونی در فرانسه کار می‌کنند، تهدید به اخراج نموده است که این موضوع، در زمان ریاست جمهوری سارکوزی، به اهرم فشاری علیه دولت مالی تبدیل شده بود. با این حال تومانی توره رئیس‌جمهور مالی، از واگذاری هرگونه امتیازی به دولت فرانسه، در مقابل تهدید به اخراج مالیایی‌های مهاجر خودداری کرد.

نیز نگاه کنید به

• جامعه و نظام اجتماعی چین
• جامعه و نظام اجتماعی روسیه

• جامعه و نظام اجتماعی مصر

• جامعه و نظام اجتماعی سنگال

پاورقی

[i]- مسلمانان طوارق درعین تدین، خرافاتی‌‌‌ترین اقوام این کشورند. آنان معمولاً بر لباس خود طلسم‌هایی آویزان می‌کنند و معتقدند این طلسم‌ها آنها را از وقوع بلایا حفظ می‌کند. طوارق در مورد توسل به طلسم و مهره‌های جادویی نیز معتقدند طلسم موجب دور کردن چشم زخم، ارواح پلید، نفرین و شیاطیّن موذی می‌شود. متأسفانه طوارق باوجود آنکه واجبات اسلامی‌نظیر نماز، روزه، حج و سایر تعالیم اسلامی‌را بجای می‌آورند، گاهی در این امر تا آنجا پیش می‌روند که در هنگام بروز مشکل و حادثه، به جادوگری متوسل می‌شوند و این در حالی است که از حرام بودن جادوگری در دین اسلام اطلاع دارند. (مشاهدات عینی نویسنده، تمبوکتو، 1387)[6] - پژوهشگر در مورد حضور در کشور مالی (2008) و بویژه اقامت یک روزه در شهر تمبوکتو بارها و بدفعات جلوه های زیبای مهمان نوازی مسلمانان را با وجود فقر و مسکنت شدید آنان از نزدیک مشاهده نموده است .

[ii] -نویسنده این مراسم را از نزدیک مشاهده و این چای خوش طعم- و البته نه چندان بهداشتی- را نوشیده است .(تمبوکتو، 1387)

[iii]- در برخی از ابیات و اشعار محلی تیجانیه و قادریه مناقب، فضایل و کرامات زیادی از حضرت علی (ع) وجود دارد. مسلمانان مالی معجزاتی را به آن حضرت نسبت می دهند که در کتب موجود در کشورهای اسلامی منطقه خاورمیانه  هیچ اطلاعی از این معجزات نیست و صرفاً نمایانگر میزان والای ارادت مسلمانان این کشور به خاندان اهل البیت (ع) می باشد. شدت علاقه مسلمانان این کشور به امام اول شیعیان تا آن اندازه است که زمانی که می خواهند شجاعت فردی را توصیف نمایند از این عبارت بهره می گیرند: خیبر علی، خیبر علی (گفتگو با شيخ سيدي حنا: استاد مركز فرهنگي ج.ا.ايران، باماكو، آذر 1387)

[iv]  میزان علاقه مسلمانان به امامان دوم و سوم (ع) به‌اندازه‌ای است که چنانچه خانواده‌ای صاحب چند فرزند دوقلوی پسر شود، دوقلوهای بعدی را حسن دوم و حسین دوم می‌نامند.(مطالعات میدانی نویسنده )

[v] - سادات مالی شریف حیدره نامیده می‌شوند. میزان ارادت مسلمانان مالی به سادات در حدی است که اگر سیدی در خانه آنها حضور یابد از وی پذیرایی بسیار مناسبی به‌عمل می‌آورند. آنان درهنگام بيماري اعضای خانواده نیز تکه‌ای از البسه سادات را بر لباس مریض نصب می‌کنند و معتقدند این امر موجب شفای عاجل وی می‌شود.( گفت‌وگو با شيخ محمد جباتي، استاد مركز فرهنگي ج.ا.ايران، ازشيوخ سرشناس شيعه، باماكو: آذر 1387)

[vi] برخی از این اماکن مقدسه و زوایا عبارتند از:

- قبرستان قدیسین در منطقۀ دیلی

- مقبرۀ محمد عبدالله سوده در منطقۀ دینا

- کلبۀ مقدس خانوادۀ کیتا (بازماندگان امپراطور سونجا کیتا در کانگابا)

- صخره‌های عمودی موسوم به ید فاطمه (هم‌چون دستی که به سوی آسمان دراز شده و در حال نیایش است)

- مقبرۀ الحاج عمرتال در حومۀ شهر باندیاگارا

- کلیۀ مقدس کانگابا (در این مکان اشیای مقدسی که از مکه انتقال داده شده‌اند، نگهداری می‌شود)

احمدی، سیروس: همان ص 221

1- طیّ چند سال اخیر این رویۀ محافظه کارانه تا حدودی تغییر یافته و امامان مساجد بارها به انتقاد از سیاست‌های ضد اسلامی‌آمریکا در کشورهای مختلف اسلامی ‌و کشتار وحشیانۀ فلسطیّنیان از سوی رژیم اشغالگر قدس پرداخته‌اند.

[vii]. ابراهیم آگ باهانگا در سال 2010 طیّ سانحۀ رانندگی در منطقه کیدال جان باخت.

[viii]- در بررسی تحلیلی شورش طوارق مالی نباید از نقش فرانسه نیز در جنگ داخلی این کشور غفلت ورزید. فرانسه بارها و از بدو استقلال مالی، به‌محض فاصله گرفتن دولت‌های وقت و خودداری از تبعیت از سیاست‌های استعماری این کشور، قبایل طوارق را اهرم فشاری علیه کشور مالی قرار داده است. این وضعیت در دهه‌های 1960 تا 1990 که دولت‌مردان این کشور، درصدد چرخش به سوی دولت‌های شرقی برآمدند و سیاست نزدیک شدن به کشورهای چین و اتّحاد جماهیر شوروی وقت را در پیش گرفتند، بارها صورت گرفته است .فرانسه در دهه‌های 1990 و 2000میلادی نیز سیاست مزورانۀ خود را بر ضد کشور مالی ادامه داد که نمونۀ بارز آن دخالت در امور داخلی مالی بعد از چند مورد گروگان‌گیری اتباع فرانسه و دیگر کشورهای غربی در شمال این کشور است. دولت فرانسه به‌دنبال به گروگان گرفته شدن چند نفر از اتباع خود و کشورهای غربی دیگر، از طرف گروه‌های وابسته به القاعده مغرب اسلامی، ‌به حمایت از جنبش رهایی بخش ملی آزاواد پرداخت و تلاش کرد با پشتیبانی از این گروه، ضمن حل بحران گروگان‌گیری، به حضور القاعده در مالی پایان دهد. دولت‌مردان فرانسه در جریان جنگ داخلی لیبی نیز برای ضربه زدن به قذافی به مزدوران طوارقی که در ارتش لیبی خدمت می‌کردند، وعده دادند در صورت خروج از لیبی، زمینه‌های لازم برای استقلال شمال مالی را فراهم می‌آورند و از ادعاهای استقلال‌طلبانۀ آنها برای تأسیس دولتی مستقل حمایت نمی‌کنند. در پی این امر، بسیاری از مزدوران طوارق مالیایی، که در قالب ارتش لیبی در حال جنگ با نیروهای انقلابی بودند، با تمام تجهیزات نظامی‌خود اعم از سلاح‌های سنگین و سبک و به کمک صدها دستگاه اتومبیل تویوتا از الجزایر رهسبار مالی شدند. باوجود شناسایی این کاروان توسط ماهواره‌های جاسوسی آمریکا، آنها بدون برخورد با هیچ مانعی به راحتی صحرای آفریقا را طیّ کردند و با هماهنگی دولت فرانسه با رهبران الجزایر و آمریکا، وارد خاک مالی شدند.

[ix] - تومانی توره رئیس‌جمهور مخلوع مالی چند ماه قبل از سرنگونی، طیّ اظهاراتی شورشیان طوارقی را از هم‌پیمانان شاخۀ شمال آفریقا القاعده دانسته بود. با این حال شورشیان مزبور هرگونه ارتباط خود را با القاعده رد و اعلام کردند که صرفاً خواهان استقلال منطقۀ بیابانی وسیع «آزاواد» هستند.با اين حال در حملات اخير نظاميان فرانسه به مواضع شورشيان در كيدال و تمبوكتو مشاركت سازمان هاي اسلام گراي افراطي وابسته به القاعده با طوارق تاييد شد.

[x] - اوج اين امر پس از انتخاب شهر تمبوكتو به‌عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام در سال 2006 از سوي سازمان همكاري اسلامي بود و در پي آن سازمان همكاري اسلامي و برخي كشورهاي اسلامي كمك‌هاي قابل توجّهي را براي بهبود وضعيت اين شهر كوچك و تاريخي شامل ترميم مساجد تاريخي، ترميم راه‌هاي داخل شهري، تعمير منازل قديمي، بهبود وضعيت كتابخانه‌هاي دولتي و خصوصي و ... در اختيار دولت مالي قرار دادند. با اين حال دولت فقط بخش اندكي از اين بودجۀ عظيم را در شهر تمبوكتو هزينه كرد و در حالي كه انتظار مي‌رفت تمبوكتو در سال 2006 تغييرات قابل توجّهي از نظر استانداردهاي زندگي يابد، عملاً بهبودي در وضعيت اين شهر پديد نيامد و بخش اعظم بودجۀ دريافتي نيز در مسيرهاي ديگر هزينه شد. اين امر موجب شده است كه طي چند سال گذشته دولت‌هاي اسلامي و سازمان همكاري اسلامي از اعطاي كمك‌هاي بيشتر به اين كشور فقير خودداري نموده و علت آن را نيز تجربۀ ناموفق در شهر تمبوكتو می‌دانند.در مواردي نيز كه كشورهايي نظير عربستان، كويت و ليبي انجام پروژه‌اي نظير ساخت مسجد، مدرسه يا حفر چاه آب آشاميدني را در نظر دارند، خود رأسا وارد عمل شده و از واگذاري بودجه به بخش‌هاي دولتي خودداري مي‌كنند. بديهي است اين شرایط در درازمدت ،موجب بدبيني بیشتر كشورهاي اسلامي به اين كشور خواهد شد كه خود يكي از اعضاي سازمان همكاري اسلامي محسوب مي‌شود و مسلمانان مالي را از اين منبع مهم كه در صورت استفاده مطلوب نتايج قابل توجّهي براي آنها به‌دنبال خواهد داشت، محروم مي‌سازد.(مطالعات میدانی نویسنده ، تمبوکتو ، 1387)

[xi] -پيشينۀ حضور القاعده در مالي و چند كشور ديگر آفريقايي به سال 2002 ميلادي و شكست نيروهاي طالبان در افغانستان بازمي‌گردد. براساس گزارشات موجود پس از فراري شدن نيروهاي طالبان به مناطق كوهستاني پاكستان و افغانستان، بسياري از آنها به‌تدريج رهسپار الجزاير و مراكش شده و از طريق اين كشورها شبكه فعاليت‌هاي خود را در چاد، نيجر و مالي نيز گسترش دادند و این در حالی بود که اين كشورها به دليل ضعف بنيۀ اطلاعاتي نيروهاي امنيتي و گستردگي صحرا، پايگاه‌هاي مناسبي براي حضور نيروهاي القاعده محسوب مي‌شدند. از سال 2003 به بعد افرادي از جماعت سلفيه موسوم به «جماعت دعوت و قتال» كه تحت رهبري ابومصعب عبدالودود هدايت مي‌شود نيز در مناطق طوارق‌نشين‌ شمال مالي پايگاه‌هايي تأسيس كرده‌اند. گفته شده است كه افراد اين گروه وابسته به القاعده به‌طور مرتب در شمال مالي حضور می‌یابند و روابط خوبي با رهبران طوارق ماليايي دارند. علاوه ‌بر آن مقامات سازمان سيا اعلام كرده‌اند القاعده در حال حاضر رسماً در شمال مالي استقرار يافته و يك شاخه از گروه سلفي «دعوت و قتال» نیز در مالي تشكيل شده است. براساس گزارش سازمان سيا بخش اعظم بودجه و تجهيزات نظامي اين گروه را سازمان القاعده تأمين مي‌کند و فاغارا از رهبران پرنفوذ طوارق و جنگ سالار ضد دولتي كه در درگيري‌هاي دهۀ 1990 طوارق و دولت مالي نيز مشاركت داشته، رهبر اين شاخه است. آمريكايي‌ها معتقدند وي ارتشي با 7350 سرباز ادارد كه در خدمت القاعده بوده و اقدامات تروريستي در مالي و ديگر كشورهاي منطقۀ صحرا را سازماندهي مي‌كند. البته این فرد و ديگر رهبران طوارق كه كماكان در حال جنگ و صلح با دولت مالي به‌سر مي‌برند، از قبول اينكه هزينه‌هاي خود را از القاعده دريافت مي‌كنند، سرباز زده‌اند. با اين حال مقامات آمريكايي ربوده شدن چند اروپايي را طي سال‌هاي اخير از جمله تعدادی آلماني در سال 2003 و اطريشي در سال 2008 كه به‌دست طوارق اتفاق افتاد، دستور صادره از سوي تشكيلات القاعده مي‌دانند. گزارشات موجود حاكي از آن است كه طوارق ساكن شمال و شمال غرب مالي، علاوه ‌بر ارتباط مستقيم با شاخه القاعده اين منطقه، با ديگر شعبات وابسته به القاعده نیز در شمال آفريقا شامل جماعت اسلامي جنگجويان ليبي به رهبري محمد بن فاضل، جماعت اسلامي جنگجويان تونس به رهبري طارق معروفي، جماعت اسلامي جنگجويان مراكش به رهبري عبدالكريم المحاطي و چند شاخه ديگر از القاعده در موريتاني و الجزاير در ارتباط هستند. وجود صحراي بزرگ آفريقا و آشنايي طوارق با راه‌هاي مواصلاتي و ارتباطي بين شمال مالي و جنوب الجزاير نیز موجب شده كه آنها در برخي از فعاليت‌هاي القاعده نظير ترانزيت شبكه‌هاي قاچاق اسلحه و مواد مخدر مشاركت نمايند و از اين طريق جايگاه شعبۀ القاعده در مالي هرچه بيشتر استحكام يابد. هرچند شعبۀ القاعده مالي هنوز اقدامات خرابكارانه‌اي عليه منافع آمريكا در اين كشور سازماندهي نكرده است ولي به گروگان گرفته شدن چند گردشگر اروپايي طي سال‌هاي اخير زنگ خطري براي ايالات متحدۀ آمريكاست. در اين ارتباط دولت امريكا از سال 2007 ميلادي گروهی ورزيده از نيروهاي ضد ترور خود را كه متخصص تاكتيك نبرد با نيروهاي القاعده به‌شمار مي‌روند، به شهرهاي باماكو، گائو و تمبوكتو اعزام نموده است. وظيفۀ اصلي اين نيروها تعليم ارتش مالي براي مقابله با اقدامات القاعده و خنثي ساختن حملات آنان است.این در حالی است که برخي از روشنفكران مسلمان از اينكه نيروهاي آمريكا به بهانه حضور القاعده در اين كشور مسلمان استقرار يافته و پايگاه‌هايي نظامي در مناطق مختلف كشور تأسيس کنند، به‌شدت نگران‌اند و از دولت مالي درخواست كرده‌اند در صورت طرح رسمي اين پيشنهاد از سوی ايالات متحدۀ آمريكا، از پذيرش آن كه عواقب سوئي به‌دنبال خواهد داشت، خودداري كند.

Al Qaeda Sets Up Training Camps in Mauritania & Mali, Says German Intelligence Chief, October 30, 2008, Retrieved from: www.CBS News.com

[xii]- برخی از ناظران سیاسی و تحلیلگران داخلی معتقدند رئیس‌جمهور سابق و بعضی از نظامیان عالی‌رتبۀ مالی با رهبران القاعده مستقر دراین کشور ارتباط داشته و دارند و گواه مدعای خود را نیز مذاکرات مشکوک سرویس‌های اطلاعاتی مالی با سران القاعده در جریان آزاد سازی تعدادی از گروگان‌های غربی و سوءاستفاده از مبالغ نقدی برداختی از سوی کشورهای غربی (برای آزادی گروگان‌ها) می‌دانند. فرانسه در این رابطه شدیدا به رئیس‌جمهور مخلوع مالی (احمدو تومانی توره) مظنون بود و یکی از دلایل حمایت دولت‌مردان فرانسوی از جنبش رهایی بخش ملی آزاواد نیز تلاش برای پاک‌سازی منطقۀ شمالی مالی از گروه‌های وابسته به القاعده بود که در نهایت نتایج معکوسی بدنبال داشت و موجب  اتحاد گروه انصار و جنبش توحيد و جهاد در غرب آفریقا با شورشیان طوارقی شد..

1- کارشناسان معتقدند در صورت بهره‌برداری اصولی، فقط منطقۀ موسوم به دلتای رود نیجر می‌تواند سالیانه سه میلیون تن غلات یعنی یک پنجم نیاز قارة آفریقا را تأمین کند و کشت برنج و شکر در این اراضی درآمد هنگفتی را عايد این کشور و بخشی از وابستگی‌های مالی به این دو کالای حیاتی را کاهش می‌دهد ولی به‌دلیل نیاز فرانسه به پنبه، از دورۀ استعمار کاشت برنج و شکر در این اراضی متوقف و تولید پنبه که در حالت عادی در این منطقه مقرون به صرفه نیست، رايج شده است. (www.ifad.org )

1 در استان گائو سفره‌های عظیم نفت شناسایی شده‌اند ولی متخصصان هزینۀ استخراج آن را به‌دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ای بسیار سخت و کمبود جاده و وسایل حمل نقل در حال حاضر به صرفه نمی‌دانند.

[xiii] فرانک سیفا واحد پول 14 کشور آفریقایی فرانسه زبان در غرب و مرکز آفریقا و از واحدهای پولی قدرتمند آفریقا به‌شمار می‌رود. قبل از یورو، فرانک فرانسه پشتوانۀ فرانک سیفا بود و در حال حاضر این پول مورد حمایت یورو قرار دارد. هر یورو تقریباً 650 فرانک سیفا است. [44] - طي چند سال گذشته و با ورود دستگاه‌هاي ذخيره‌ساز انرژي خورشيدي ساخت چین ، معدودي از روستایيان با خريد اين باطري‌ها و نصب آنها در پشت بام منازل خود، ساعاتي از شب را به مشاهدۀ برنامه‌هاي تلويزيون و يا راديو مي‌گذرانند ولي اين وضعيت عموميت ندارد و در مجموع  شرايط رفاهي روستاها در حد ابتدايي ارزيابي می‌شود.

[xiv] -در سال‌های اخیر چند فوتبالیست مالیایی به‌مدت یک یا چند فصل در باشگاه‌های مهم ایران بازی کرده‌اند.

کتابشناسی

1. ابن‌بطوطه. سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موجد. تهران: علمی فرهنگی، 1364.
2. احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس، 1384.
3. اصلاح محمدالبخاری حموده. انتشار الاسلام و الثقافه‌العربيه فی‌افريقيا فيما وراء الصحرا، دارالكتب الوطينه، 2004.
4. خيرانديش، رسول. شايان، سياوش. ريشه‏يابى نام و پرچم كشورها،1362
5. مولای احمد بابا الاروانی. السعاده‌الابديه فی‌التعريف بعلماء تنبكت البهيه، بنغازی: 2001.
6. مونيه، اليويه. خيزش‌ها و چالش‌های اسلام در آفريقا، ترجمۀ فرزانه شادان‌پور، تهران: انتشارات بعثت، 1383.
7. هيسكت، مروين. گسترش اسلام در غرب آفريقا، ترجمۀ احمد نمائی و محمدتقی اكبری، مشهد: آستان قدس رضوی، 1369