روابط فرهنگی اسپانیا و ایران

در خصوص روابط فرهنگی دو کشور گرچه تاریخ مشخصی از آغاز روابط فرهنگی ایران واسپانیا در دست نیست لکن بنا به گفته مورخان، جای پای ایران در تاریخ و فرهنگ اسپانیا به خوبی قابل تشخیص است. درطول هشت قرن حاکمیت مسلمانان در اندلس، فرهنگ ایرانی به عنوان یکی از ارکان فرهنگ اسلا‌‌‌می‌‌‌‌ نقش شایسته‌ای در شکوه و عظمت فرهنگ و تمدن آندلس ایفاء کرد و حضور مؤثر ایرانیان در زمینه‌های علوم، موسیقی، ادبیات در دوره حکومت اسلا‌‌‌می‌‌‌‌ در آندلس مورد تایید مورخان ‌‌‌می‌‌‌باشد. فرهیختگان اسپانیایی معتقدند ایرانیان هیچ نقشی در لشگرکشی به سرزمین‌شان نداشته‌اند، اما به نقش ایرانیان در انتقال فرهنگ به اسپانیا احترام بسیاری قائل‌اند. به باور آن‌‌ها تمدن اسلا‌‌‌می‌‌‌‌ را دانشمندان ایرانی به اندلس برده‌اند. مطالب ادبی مانند کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه ترجمه شده و به آندلس رفته است. مقامات حریری در پدید آمدن قصه‌‌های امروزی اسپانیا نقش بسیاری داشته و زندگی عمو‌‌‌می‌‌‌‌ و خصوصی مردمان آندلس تحت تأثیر سنت‌‌های شرقی قرار گرفته است. نفوذ فارابی در موسیقی اسپانیایی در تاریخ و مکتوب‌‌های مختلف مشهود است. موسیقی ردیف دستگاهی ایرانی پایه موسیقی «فلا‌‌‌مینگوی» اسپانیا است. آنالیز ردیف‌‌ها و ریتم‌‌های موسیقی ایرانی نشان ‌‌‌می‌‌‌‌دهد که دقیقا همان ریتم‌‌هایی است که در موسیقی فلا‌‌‌مینگوی اسپانیا نیز وجود دارد به خصوص موسیقی کولی‌‌های اسپانیا که اساسا عده‌ای معتقدند آن‌‌ها از جنوب ایران به اسپانیا مهاجرت کرده‌اند.

«زریاب» به عنوان یکی از تاثیرگذارترین اشخاص ایرانی‌تبار در پایه‌گذاری موسیقی فلا‌‌‌مینگوست که توانست کل مبانی موسیقی ایران را به آندلس و اروپا ببرد. تاثیر زریاب بر اسپانیا تنها در زمینه موسیقی نیست بلکه زندگی او نشان ‌‌‌می‌‌‌دهد که حتی نوع لباس پوشیدن و غذا خوردن او هم بر زیست اسپانیایی‌‌ها تاثیرگذار بوده است.

نگاه ابن سینا و داستان‌‌های سهروردی و فخرالدین رازی فرهنگ و ادب شکل گرفته‌ای در تعامل با ایران و اسپانیاست و مولانا در دمشق با ابن عربی ارتباط داشت. نهضت ترجمه نیز توانست کمک‌‌های بسیاری به این مسأله کند و موسیقی، هنر، معماری، هنر‌های دستی مانند بافندگی، ‌‌‌مینیاتوری، خاتم‌کاری در اسپانیا فراوان به چشم ‌‌‌می‌‌‌‌خورد و نظرات فلاسفه ‌ای مانند فارابی، ابن‌سینا و غزالی الهام‌بخش آنان بود. ترجمه متونی چون کلیله و دمنه در سده پنجم هجری (دوازده ‌‌‌میلادی ) به فرمان دون آلفونسوی دهم و یا ترجمه هزار و یک شب و تأثیر آن بر رمان نویسی اسپانیا در سده‌‌های ‌‌‌میانه که مورد تأکید و تأیید خوان برنت قرار گرفته؛ یا ترجمه سندباد نامه به فرمان دون فادریک،که در طلیطله با عنوان (El Libro de los Engaños) در 1253 م ترجمه شده از آن جمله است.

بی شک حضور شماری از ایرانیان با نفوذ در اندلس برای توجه به فرهنگ و زبان ایرانی بسیار تأثیر گذار بوده است. ابن موضوع از دیر باز مورد توجه مورخان قرار گرفته است. از جمله این مورخان، المقّری است که لیستی از اسا‌‌‌می‌‌‌‌ ایرانیانی که در دربار حکومت‌های اسپانیا حضور و نفوذ داشته‌اند، ارائه داده است. هم چنانکه در دوران معاصر نیز لوسین بووا، اسا‌‌‌می‌‌‌‌ ایرانی اسپانیا و پرتغال را استخراج کرده است کسانی چون زریاب، ابو الحکم عمرو کرمانی (ریاضی دان، پزشک و منجم )، عمرو بن مودود فارسی، صحاب بن محمد خراسانی، عبدالله بن محمد خراسانی (هر دو شاعر، ادیب و موسیقی دان )، یحیی بن عبدالرحمن اصفهانی، ابو حاتم رازی، ابوالقاسم رازی، ابوالخیر احمد طالقانی، عمر بن عثمان باخرزی، ابوبکر احمد شیرازی، ابوالفتح سمرقندی، ابو علی فارسی و موسی الفارسی تنها نمونه‌ای از نام بردگان در فهرست‌‌های بلند بالای اینان است.

مقّری در مقابل فهرستی از نام و مشخصات اندلسی‌‌هائی که به ایران سفر کرده ودر آنجا مانده‌اند، نیز ارائه داده که ابوبکر الاندلسی الجیانی، ابوبکر یحیی بن سعدون قرطبی، ابو محمد عبدالله بن عیسی الاندلسی، ابو عبدالله محمد بن صالح المعافری الاندلسی از آن جمله‌اند. هم چنانکه به این لیست باید نام کسانی چون ابن جبیر و کلاویخو را نیز اضافه نمود.

بیشترین ‌‌‌میراث فرهنگ و هنر اسلا‌‌‌می‌‌‌‌ و ایرانی در مساجد، قصر‌ها و کاخ‌‌ها مدیون فرمول‌‌های طراحی شده ایرانیان‌‌ است زیبایی هنر اسلا‌‌‌می‌‌‌‌ از هیچ به‌وجود نیامده و تمام این تأثیرات را از ایران ساسانی گرفته‌اند. عمرخیام معتقد است که زمان به ضرب‌آهنگ خورشید پیش ‌‌‌می‌‌‌‌رود و زبان به ضرب آهنگ عشق پیش ‌‌‌می‌‌‌‌رود. وی خاطرنشان کرد: صنایعی مانند کشت ابریشم، نام ‌‌‌میوه‌‌ها، تجارت، دریانوردی، انواع بادبان‌‌ها، زندگی شهرنشینی، صنعت چاپ، کاغذسازی، سفال‌سازی، سرا‌‌‌میک و... از طریق ایرانیان به اروپا و اسپانیا رفت.

یکی از برترین و شناخته‌ترین ویژگی‌‌های اسپانیا پدیده فرهنگی گاو اوژنی است، اسپانیا سرزمین گاو اوژنان است، این پدیده توسط ماتادور‌های اسپانیا روایی یافته و خاستگاه کهنی را به تصویر ‌کشیده است. ‌‌‌می‌‌‌‌توان انگاشت که پدیده نامدار گاو اوژنی در اسپانیا نمود، نشان و یادگاری باشد که یکی از آیین‌‌های کهن ایرانی در این سرزمین هنوز برجای مانده است. آن آیین مهرپرستی و ‌‌‌می‌‌‌ترائیسم نا‌‌‌میده ‌‌‌می‌‌‌‌شود. در آیین مهرپرستی یکی از نگاره‌‌های بسیار شناخته شده که به‌ویژه نمونه‌‌های فراوان از آن را در روم باستان و اروپا ‌‌‌می‌‌‌‌توان یافت نگاه مهر است، جوان برومند و رخشان‌روی که بر پشت پای ژنده نشسته و خنجری بر آن کشیده است و ‌‌‌می‌‌‌‌خواهد گاو را پی کند. گاو اوژنی یکی از ویژگی‌‌های بنیادی مهر ایرانی است و گاو در نمادشناسی، کهن‌ترین نشانه آفرینش آب و خاک، جهان گیتی و پیکرینه است زیرا گاو، مام ز‌‌‌مین محسوب ‌‌‌می‌‌‌‌شود و در افسانه کهن هم ز‌‌‌مین با شاخ گاوی نهاده شده و در برابر شیر، نماد آفرینش برین و آتشین است. در این پدیده آسمان بر ز‌‌‌مین و گیتی بر ‌‌‌مینو و ‌‌‌مینو بر گیتی چیره ‌‌‌می‌‌‌‌شود، این ورزش و پدیده فرهنگی که در اسپانیا روایی یافته، بخش سرشتی و ساختاری آن ناگزیر از فرهنگ اسپانیاست. مهر، با پی کردن گاو ‌‌‌می‌‌‌‌کوشد آفرینش را از بند بر‌هاند و جان‌‌ها را ر‌هایی ببخشد و ز‌‌‌مین را به آسمان بپیوندد و بازگرداند. پیوند‌های اسپانیایی‌‌ها با ایرانیان به روزگاران بسیار کهن نیز باز‌‌‌می‌‌‌‌گردد.

سال ۱۲۱۸م. مصادف با تاسیس قدیمی‌‌‌‌ترین دانشگاه اسپانیا بود. در این دانشگاه که در زمان تاسیس جزء چهار دانشگاه برتر دنیا بوده، زبان و ادبیات فارسی تدریس ‌‌‌می‌‌‌‌شده که تدریج این رشته از بین رفته است. بین ممالک اروپایی اسپانیا اولین کشوری است که با ایران شروع به برقراری روابط سیاسی ‌‌‌می‌‌‌‌کند. همچنین ایران در سال ۱۳۸۰ قرارداد پژوهش‌‌های دو طرفه‌ای را با شورای عالی تحقیقات اسپانیا که یکی از بهترین شورا‌های عالی تحقیقات اتحادیه اروپاست به امضا رساند. در سال‌‌های ۱۳۷۱، ۱۳۸۲و ۱۳۸۶ نیز سه قرارداد بین سه دانشگاه مهم ایران و سه دانشگاه مهم اسپانیا بسته شد که وجود تفاهم‌نامه‌ی جامع فرهنگی نقش اصلی را در ایجاد این روابط بر عهده داشته است.»

معهذا، نخستین سند فرهنگی بین دو کشور در دوران حکومت پهلوی منعقد ‌‌‌می‌‌‌گردد. سند مذکور در 24 نوامبر 1958 در تهران توسط وزیر خارجه وقت ایران و سفیر اسپانیا در تهران به امضاء رسید. البته تحول اصلی در مناسبات طرفین پس از پیروزی انقلاب اسلا‌‌‌می‌‌‌‌حاصل ‌‌‌می‌‌‌‌شود؛ چرا که تفاهم‌نامه‌ی ناقص دو پاراگرافی سال‌‌های قبل از انقلاب، جای خود را به تفاهم‌نامه‌ی جامع سال ۱۹۷۷م. ‌‌می‌‌‌‌دهد. تفاهم‌نامه‌‌های فرهنگی در برقراری روابط فرهنگی نقش بسیار مهمی دارد.

نیز نگاه کنید به

روابط فرهنگی زیمبابوه و ایران؛ روابط فرهنگی کانادا و ایران؛ روابط فرهنگی روسیه و ایران؛ روابط فرهنگی تونس و ایران؛ روابط فرهنگی ژاپن و ج.ا.ایران؛ روابط فرهنگی کوبا و ج.ا.ایران؛ روابط فرهنگی لبنان و ایران؛ روابط فرهنگی مصر و ایران؛ روابط فرهنگی ایران و چین؛ روابط فرهنگی سنگال و جمهوری اسلامی ایران؛ روابط فرهنگی آرژانتین و ایران؛ روابط فرهنگی فرانسه و ایران؛ روابط فرهنگی مالی و ایران؛ روابط اجتماعی و فرهنگی اوکراین و ایران؛ روابط فرهنگی اردن و ج.ا.ایران؛ روابط فرهنگی اتیوپی و ایران؛ روابط فرهنگی سیرالئون و ایران؛ روابط فرهنگی قطر و ایران؛ روابط فرهنگی تایلند و ایران؛ روابط فرهنگی گرجستان و ایران؛ روابط فرهنگی تاجیکستان و ایران؛ روابط فرهنگی بنگلادش و ایران؛ روابط فرهنگی سریلانکا و ایران

منبع اصلی

فاخری، مهدی(1392). جامعه و فرهنگ اسپانیا. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)

نویسنده مقاله

مهدی فاخری