صنعت چاپ و نشر کتاب در اردن

انتشار کتاب بیشترین دلالت را بر تولیدات فرهنگی یک کشور دارد و پس از آن تولیدات فرهنگی در زمینه‌های دیگر مانند تئاتر، هنرهای تجسمی، موسیقی، سریال‌های تلویزیونی، سینما، گردهمایی‌ها، کنفرانس‌ها و جشنواره‌های فرهنگی جای می‌گیرند. تحقیقات جدیدی که بر عملکرد اقتصادی صنایع حق چاپ از جمله انتشارات کتاب در مراکش، تونس، مصر، اردن و لبنان انجام گرفت حاکی از آن است که عملکرد اقتصادی مناسبی در مورد انتشارات کتاب در لبنان و اردن وجود دارد و این عملکرد به دلیل عوامل تولیدی مثبتی چون وجود کار در اردن و سرمایه در لبنان، شرایط تقاضای مثبت (داخلی در اردن و خارجی در لبنان)، و فعل و انفعالات مساعد با صنایع رو به رشد و رو به نزول می‌باشد. از آنجا که انتشار کتاب و توسعه آن با بخش سخت افزار تولید به ویژه چاپخانه ارتباطی مستقیم و لاینفک دارد، ابتدا به ایجاز به روند توسعه صنعت نشر در اردن می پردازیم.

تاریخچه صنعت چاپ و نشر

مراکز انتشارات عمومی عربی در فلسطین عمدتا تحت مدیریت بخش خصوصی بود. پس از اشغال فلسطین توسط انگلستان، هراس از تبانی و دسیسه انگلستان و رژیم صهیونیستی برای تاسیس دولت یهودی، موجب تاسیس انتشاراتی عمومی در سال 1919 گردید. انگلستان به ندرت کنترل این انتشارات را توسط دستورات مستقیم به عهده می‌گرفت، اما نهایتا به سوء استفاده از یهودی‌ها و فلسطینی‌ها در مقابله با یکدیگر متوسل شد.

پس از تاسیس دولت اسرائیل در سال 1948، مهاجران فلسطینی از فلسطین سابق وارد کرانه خاوری اردن شدند و کرانه باختری در سال 1950 رسما به اردن پیوست. اردن پیش از استقلال تا سال 1946 تنها یک مطبوعه هفتگی داشت؛ الشرق العربی که نخستین بار در سال 1923 به چاپ رسید و اطلاعیه‌های رسمی،‌ قوانین مصوب دولتی و مقررات‌ها را منتشر می‌کرد. تا آن زمان اردن انتشارات عمومی نداشت و مردم وابسته به نشریاتی بودند که از فلسطین، سوریه، لبنان و مصر وارد می‌شد. پس از جنگ جهانی اول منطقه اردن کنونی که میان سوریه، فلسطین و حجاز واقع بود؛ دارای چاپخانه گردید. نخستین چاپخانه در اردن توسط خلیل نصر ایجاد شد. وی در سال 1922 چاپخانه اش را از حیفا به امان منتقل کرد. هم‌چنین در سال 1925 یک چاپخانه دولتی در اردن تاسیس شد.

اولین تلاش‌ها برای ایجاد چاپخانه در اردن توسط خیرالدین زرکلی در سال 1922 انجام شد. وی به قدس رفت تا چاپخانه آنجا را خریداری کند ولی معلوم نیست که درکارش موفق شد یا خیر؟ تمامی منابع اظهار می‌دارند که خیر الدین زرکلی چاپخانه خلیل نصر را که درسال 1909 در حیفا ایجاد شده بود، در سال 1922 به امان منتقل کرد. این چاپخانه کار خود را با چاپ و انتشار جریدة الاردن آغاز کرد و «مطبعــة جریدة الاردن» نامگذاری شد که به انتشار مطبوعات دولتی و نظامی و تجاری در تیراژ کم می‌پرداخت. روزنامه الشرق العربی اولین روزنامه  ای بود که در تاریخ 1923/5/28 یعنی سه روز پس از جشن استقلال اردن چاپ شد. دومین چاپخانه در سال 1925 با نام چاپخانه رسمی دولت برای چاپ نشریات و مطبوعات دولتی آغاز به کار کرد.

سومین چاپخانه در سال 1926 توسط محمد نوری با نام چاپخانه «الوطنیــة» ایجاد گردید. هم اکنون چاپخانه « الوطنیــة» جزء بزرگترین چاپخانه‌های کشور اردن است.

چهارمین چاپخانه‌ای که در اردن تاسیس شد، چاپخانه «الاستقلال العربی» بود که در سال 1932 توسط جودت شعشاعــة تاسیس شد. از مهم‌ترین کتاب‌هایی که منتشر کرد کتاب من انا از ملک عبدالله بود. این چاپخانه‌ها نقش عمده‌ای در چاپ و نشر کتاب‌های درسی و روزنامه‌ها و مطبوعات دولتی و تجاری ایفا کردند.

در دهه چهل تعداد چاپخانه‌ها افزایش یافت و با وحدت دو کرانه شرقی و غربی اردن، چاپخانه‌های بخش غربی به چاپخانه‌های امان اضافه شدند به طوری که در سال 1946 تعداد آن‌ها به 104 چاپخانه رسید. از مهم‌ترین چاپخانه‌هایی که در دهه پنجاه تاسیس شدند، «مطبعــة الشرکــة الصناعیة» در سال 1950، و چاپخانه «الکردی الحدیثــة» در سال 1952 بود، به دنبال آن‌ها چاپخانه‌های «السلام» و «الاتحاد» و «الشعب» نیز در امان تاسیس شد.

در اواسط دهه پنجاه چاپخانه «القوات المسلحــة» و در اواخر دهه پنجاه چاپخانه «جمعیــة عمال المطابع التعاونیــة» تاسیس شد. این دو چاپخانه نقش مهمی در چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایفا کردند. در این دهه، چاپخانه‌ها دچار تحولات زیادی در زمینه‌ی فن‌آوری شدند؛ برای مثال چاپ رنگی وارد شد و تجهیزات و ابزارهای چاپ نیز کم کم جایگزین کار دستی گردید و بدین ترتیب چاپخانه‌های تجاری و صنعتی نیز ایجاد شدند و به تولید کارتن و جعبه پرداختند. تا سال 1979، 105 چاپخانه در کرانه خاوری تاسیس گردید؛ عمان و حومه: 87، اربد: 6، زرقا: 5، و السلط: 2 چاپخانه و در هر یک از شهرهای رمثا و مفرق و عقبه و جرش یک چاپخانه وجود داشت.

در دهه هفتاد صنعت چاپ اردن با ورود دستگاه‌های منظم سازی حروف بار دیگر دچار تحولی بزرگ شد. در طی ده سال بعد تعداد چاپخانه‌ها هم چنان افزایش یافت و به رقم 292 چاپخانه رسید؛ عمان و حومه: 228، زرقا و رصیفه: 21، اربد:11، السلط:7، فحیص: 5، مادبا: 3، کرک: 3، مفرق:3، عقبه:3، و الرمثا:3 چاپخانه و هر یک از شهرهای طفیله و عجلون و دیرابی سعید و الشونــة الجنوبیــة و جرش دارای یک چاپخانه بود. با توسعه و پیشرفت چاپخانه‌ها، برخی از آن‌ها از کامپیوتر و اشعه لیزر در حروف چینی و تفکیک رنگ‌ها استفاده می‌کردند. این چاپخانه‌ها فقط در شهرها قرار نداشتند بلکه در حومه شهرها و در مناطق روستایی نیز وجود داشتند. حدود 70 چاپخانه مخصوص اهداف تجاری و صنعتی بودکه به تولید کارتن و جعبه و نایلون و جلد می‌پرداخت. به این ترتیب می‌توان انتظار داشت که حرکت نشر با نرخی قابل قیاس با توسعه و ایجاد چاپخانه‌ها توسعه یافته باشد.

کم و کیف چاپ و نشر کتاب

در دهه بیست فقط یک عنوان کتاب حقوق زن مسلمان از ندیم ملاح در اردن در چاپخانه ملی به سال 1928 به چاپ رسید. ملاح کتاب دیگر خود را با نام نمونه‌های فضائل اسلامی در سال 1922 در قدس در چاپخانه بیت المقدس منتشر کرد. در همین این دهه پیش از آن سه کتاب دیگر از مولفان اردنی در خارج از اردن به چاپ رسیده بود؛ اغانی الصبا از محمد شریقی به سال 1921، کلمات صحیــة و فوائد طبیــة از دکتر حنا قسوس به سال 1924 و تاریخ آثار جرش القدیمــة ترجمه سیف الدین برغوثی که هر سه در دمشق چاپ شدند.

در دهه سی تنها 4 عنوان کتاب در امان به چاپ رسید؛ دو عنوان از پادشاه اردن بود به نام‌های جواب السائل عن الخیل الاصائل و الامالی السیاســة که به ترتیب در سال‌های 1936 و 1939 به چاپ رسیدند و کتاب بالرفاه و البنین: طلال از مصطفی وهبی التل و خلیل نصر در سال 1934 و القضاء البدوی که در سال 1936 در امان به چاپ رسیدند. در سال 1940 میلادی چاپخانه استقلال عربی در امان کتاب من انا از پادشاه اردن را به چاپ رساند و در دهه چهل 7 عنوان کتاب در اردن به چاپ رسید. هم‌چنین چاپخانه استقلال عربی چاپ دوم سه عنوان کتاب را به انجام رساند؛ هیاکل الحب از حسنی فریز، فتاة من فلسطین از عبدالحلیم عباس، و شرح قانون النقل علی الطرق از محمد سحیمات که در سال 1937 تجدید چاپ شد. در نیمه دوم قرن بیست حرکت نشر و تالیف توسعه قابل‌توجهی یافت.

در طی سال‌های 1950 تا 1970 حدود 603 عنوان در اردن و فلسطین چاپ شده است که 358 عنوان در مرحله‌ی وحدت دو کرانه غربی و شرقی اردن انجام شده است؛ جدول زیر بیانگر این موضوع است:

جدول شماره 1. چاپ و نشر کتاب در اردن

سال های نشر	مکان نشر	مکان نشر	مجموع
	بخش شرقی	بخش غربی
1950-1959	79	72	151
1960-1969	158	49	207
مجموع	237	121	358

این جدول نشان می‌دهد که در طی این سال‌ها تحول بزرگی در حرکت نشر و تالیف اردن روی داده است. هم زمان با شکوفایی حرکت نشر و چاپ در اردن دهه هفتاد، در نیمه اول همین دهه (1971 تا 1975) حدود 1010 عنوان از مولفان فلسطین و اردن در جهان و قریب 195 عنوان در امان و سه عنوان در زرقا و دو عنوان در اربد به چاپ رسید.

جدول شماره 2. وضعیت چاپ و نشر در اردن طی سال های 1971 تا 1975

سال های نشر	مکان نشر	مکان نشر	مکان نشر	مکان نشر	مجموع
	عمان	اربد	زرقا	خارج از اردن
1976	62	3	-	56	121
1977	73	-	1	108	182
1978	60	-	-	115	175
مجموع	195	3	1	279	478

نسبت موضوعی کتاب‌هایی که طی سال‌های 1971 تا 1978 به چاپ رسید به شرح زیر است:

جدول شماره 3. نسبت موضوعی کتاب‌هی چاپ شده ه طی سال‌های 1971 تا 1978

موضوعات	عدد	درصد
ادبیات	530	35/6
تاریخ و جغرافیا	372	25/0
علوم اجتماعی	328	22/0
دین	86	5/8
علوم نظری و تطبیقی	77	5/2
معارف عمومی	31	1/2
هنر	24	1/6
فلسفه	21	1/4
زبان‌ها	19	1/3
مجموع	1488	100درصد

این جدول نشان می‌دهد که در دهه هفتاد، موضوعاتی از قبیل ادبیات و علوم انسانی و اجتماعی و دین درصد قابل‌توجهی از موضوعات کتاب‌های چاپ شده را تشکیل می دهند. قریب 1446 عنوان (97/2درصد) از این کتب به زبان عربی و بقیه به سایر زبان‌ها (انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، و ایتالیایی) است. 90/5 درصد آن‌ها تالیف، 6/4 درصد آن‌ها ترجمه شده و 2/1 درصد آن‌ها تحقیقی هستند. طی سال‌های 1979 تا 1983 موضوعات و تعداد عناوین منتشر شده در هر موضوع به شرح زیر است:

جدول شماره 4. موضوعات و عناوین چاپ شده طی سال های 1979 تا 1983

موضوعات	1979	1980	1981	1982	1983	مجموع
معارف عمومی	6	3	8	14	29	60
فلسفه و روانشناسی	1	-	2	2	6	11
دین	16	19	71	78	113	297
علوم اجتماعی	60	61	115	101	136	473
زبان ها	4	2	8	6	13	33
علوم نظری و تطبیقی	15	39	52	72	61	239
هنر	1	3	7	5	16	32
ادبیات	27	45	40	87	139	338
تاریخ و جغرافیا	22	24	32	36	43	157
مجموع	152	196	335	401	556	1640

از سال 1983 به بعد کلیه مولفان و ناشران و چاپخانه‌های اردن موظف شدند دونسخه از منشورات خود را به سازمان مدیریت کتابخانه‌ها و اسناد ملی تحویل دهند. توزیع نسبی موضوعات کتاب‌هایی که در سال‌های 1984 تا 1988 به سازمان مدیریت کتابخانه‌ها و اسناد ملی تحویل داده شده به شرح زیر است:

جدول شماره 5. توزیع نسبی موضوعات کتاب های چاپ شده طی سال های 1984 تا 1988

موضوع	1984	1985	1986	1987	1988	مجموع
معارف عمومی	17	9	11	27	23	87
فلسفه و روانشناسی	18	13	5	1	2	39
دین	75	93	61	82	114	425
علوم اجتماعی	95	152	155	118	165	685
زبان ها	22	25	15	13	26	101
علوم نظری و تطبیقی	46	55	38	52	52	243
هنر	15	16	13	24	20	88
ادبیات	183	193	153	214	240	983
تاریخ و جغرافیا	42	34	50	75	118	319
مجموع	513	590	501	606	760	2970

در مجموع 108 عنوان به زبان انگلیسی است که حدود 3/6 درصد کل را تشکیل می‌دهد که این میزان در مقایسه با قبل افزایش قابل‌توجهی داشته است. تعداد و درصد موضوعات کتاب‌های منتشر شده طی سال‌های 1979 تا 1988 براساس جدول زیر می‌باشد:

جدول شماره 6. تعداد و درصد موضوعات کتاب های منتشره طی سال های 1979 تا 1988

موضوعات	عدد	درصد
ادبیات	1321	28/6
علوم اجتماعی	1158	25/1
دین	722	15/7
علوم نظری و تطبیقی	482	10/5
تاریخ و جغرافیا	476	10/3
معارف عمومی	147	3/2
زبان‌ها	134	2/9
هنر	120	2/6
فلسفه و روانشناسی	50	1/1
مجموع	4610	100 درصد

موضوع ادبیات در دهه هفتاد نسبت به دهه قبل با کاهش مواجه شده است، اما هم چنان رتبه اول را دارد. اما موضوعات دیگری مانند دین و علوم نظری و تطبیقی افزایش قابل‌توجهی داشته‌اند. کتاب‌های علوم نظری و تطبیقی از 77 عنوان در سال‌های 1978-1971 به 482 عنوان در سال‌های 1979 تا 1988 رسید. در این دهه عناوین ترجمه شده افزایش قابل‌توجهی داشته و موسساتی مانند مجمع زبان عربی اهتمام ویژه‌ای به آن نشان داده اند. اما موضوعاتی مانند فلسفه و روانشناسی و هنر نرخ نزولی داشته‌اند.

فاروق منصور از پژوهشگران اردن بر این عقیده است که اغلب تالیفات نویسندگان در تاریخ ادبیات جدید در کشور اردن و فلسطین پیش از به نیمه رسیدن قرن بیستم، در چارچوب کتاب‌هایی با محوریت یک موضوع نبوده بلکه این تالیفات مجموعه‌ای از مقالات نویسندگان و ادیبان به شمار می رود که به صورت روزانه، ‌هفتگی یا ماهانه در جراید به چاپ رسیده و پس از آن به صورت کتاب گردآوری شده و به چاپ رسیده است.

به اعتقاد فاروق منصور حرکت تالیف و نشر در اردن به نیمه دوم دهه پنجاه میلادی بازمی‌گردد. اولین تلاش برای احصاء تولید فکری اردنی فلسطینی، تهیه بیوگرافی مشترک دو کشور است که شامل 2740 عنوان و با نظارت محمود الاخرس انجام شده است. با تحلیل این کتاب شناسی می‌توان گفت که آنچه بین سال‌های 1920 تا 1970 در اردن و کرانه غربی (فلسطین) به چاپ رسیده 358 عنوان کتاب است که در نیمه اول دهه هفتاد میلادی دارای رشد چشمگیری بوده است. همچنین طی سال‌های 1976، 1977 و 1978 میلادی 41/5 درصد از تالیفات نویسندگان اردنی در داخل اردن چاپ و نشر شده است.

نیز نگاه کنید به

صنعت چاپ و نشر کتاب در زیمبابوه؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در تونس؛ کتاب در ژاپن؛ چاپ و نشر کتاب در لبنان؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در مصر؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در چین؛ چاپ و نشر کتاب در سنگال؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در آرژانتین؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در فرانسه؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در مالی؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در اوکراین؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در اسپانیا؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در اتیوپی؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در سیرالئون؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در تایلند؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در گرجستان؛ صنعت چاپ و نشر کتاب در تاجیکستان