ادیان در لبنان

جایگاه و نقش دین در جامعه و سیاست

لبنان یكی از متنوع‌ترین كشورها به لحاظ دینی و مذهبی است. پیروان مذاهب گوناگون و در طول تاریخ در قالب طوایف مذهبی در روند تحولات سیاسی اجتماعی این سرزمین نقش‌آفرین بوده‌اند و لذا امروز از این طوایف به عنوان واحدهای سیاسی اجتماعی نام برده می‌شود. هر چند در طول قرن های گذشته در میان طوایف ، اختلاف و نزاع كه گاه با درگیری های خشونت‌بار و خونین همراه بوده است، استمرار داشته است، اصل همزیستی همواره مورد توجه و تأكید رهبران و نخبگان دینی و مذهبی بوده است؛ اصولاً یكی از عوامل بقای این جامعه متكثر مذهبی، همین اصل بوده است.

علی رغم تأثیرات فرهنگی و آموزش های غربی در فرهنگ عمومی كشور، پایبندی به سنت‌های مذهبی به وضوح قابل مشاهده است. البته نسبت این پایبندی در میان مسلمانان بیشتر از مسیحیان و در میان مذاهب مسیحی، پیروان مذاهب شرقی از پایبندی های بیشتری برخوردارند.

در قانون اساسی لبنان بر دین و مذهب خاصی تأكید نشده است و تنها از آزادی اندیشه و اعتقادات سخن رفته است؛ در عین حال طوایف مذهبی به رسمیت شناخته شده و بر جایگاه آنان در ساختار سیاسی كشور تأكید شده است. بر همین مبناست که نمایندگان این طوایف در اركان حكومت و نظام سیاسی و مدیریتی كشور حضور دارند. طوایف مذهبی بر اساس قوانین مصوب دارای استقلال بوده و رسیدگی به احوال شخصی پیروان هر مذهب همچون ازدواج، طلاق، ارث، سرپرستی و... بر اساس رویه قضایی ویژه همان مذهب انجام می‌شود.

از آنجا که از سال 1923 كه آخرین سرشماری رسمی و تحت قیمومیت فرانسویان صورت گرفت و نشان می‌داد كه مسیحیان از اكثریت برخوردارند، تاكنون آمار رسمی از جمعیت طوایف مذهبی ارائه نشده است، تعداد دقیق جمعیت پیروان مذاهب چندان روش نیست؛ برخی قرائن و آمارهای تخمینی مجامع بین‌المللی و برخی پژوهش‌ها[i] حاكی از اكثریت داشتن مسلمانان نسبت به مسیحیان است.

از 18 طائفه مذهبی لبنان، مسیحیان 12 طائفه، مسلمانان 5 طائفه و یهودی‌ها هم یك طائفه با جمعیتی بسیار اندک را تشكیل می‌دهند.

 

طوائف مسیحی

مارونی

مارونی ها خود را پیروان مارون زاهد می‌دانند كه در اواخر قرن چهارهم و اوایل قرن پنجم میلادی در منطقه‌ای میان حلب و انطاكیه در شمال شام می‌زیسته است . او با تبلیغ دین مسیح در منطقه‌ای كه عموماً مشرك بودند، موفق شد تا بسیاری از مردم را به مسیحیت درآورد . پس از مرگ او، پیروانش به تبلیغ آیین او پرداختند و به مسیحیان مارونی اشتهار یافتند. از آنجا كه مارونی ها معتقد به مشیت یگانه مسیح بودند پس از آن كه مجمع مسكونی ششم در قسطنطنیه در سال 680م، با تصویب طبیعت و مشیت دوگانه مسیح، اعتقاد به یگانگی مشیت او را تكفیر كرد، آنان ضمن خودداری از تأیید مصوبه مزبور، رابطه خود را با كلیسای رم نیز قطع كردند ودر همان سال كلیسای مستقل خود را بنیان گزاردند . درگیری‌های ناشی از اختلافات اعتقادی میان مارونی ها و مسیحیان پیرو كلیسای رم به تدریج باعث مهاجرت های پراكنده مارونی ها به مناطق امن كوهستانی لبنان شد. مهاجرت های عمده اما در بین سال های 969 م و 1071م تحت فشار و سركوب دولت بیزانس صورت گرفت . مارونی ها در جبل لبنان كلیساهای خود را یكی پس از دیگری ایجاد كردند و با ورود جنگجویان صلیبی به حمایت از آنان پرداختند .

ارتباطات نزدیك و حمایت همه جانبه مسیحیان مارونی از صلیبی ها سبب شد تا به تدریج مسئله اتحاد با كلیسای رم مورد توجه بخش وسیعی از رهبران مذهبی آنان قرار گیرد. علی رغم مخالفت های صورت گرفته با این مسئله، در سال 1180 م این اتحاد صورت واقع به خود گرفت و از آن پس اعتقاد به مشیت یگانه مسیح نیز مورد اظهار و نفی قرار گرفت . در دوره مملوكی، پس از آن كه شیعیان كسروان از سوی  سپاهان دمشق به شدت سركوب و بخش عمده‌ای از آنان ناگزیر این منطقه را ترك كردند، مارونی های بسیاری جایگزین آنان شدند . همچنین در دوره امارت خاند‌‌ان های معن و شهاب در قرون 17 و 18 بسیاری از مارونی ها به جنوب مهاجرت و در منطقه كوهستانی شوف سكنی گزیدند و بدین سان به تدریج منطقه نفوذ آنان گسترش یافت. دردوره قیمومیت فرانسه، مارونی ها با حمایت حاكمان فرانسوی در حوزه‌های گوناگون سیاسی و اقتصادی از نفوذ بیشتری برخوردار شدند كه زمینه را برای نقش‌آفرینی آن ها در ساختار حاكمیت پس از استقلال این كشور فراهم ساخت.

امروز، ماورنی ها بزرگترین طائفه در میان طوائف مسیحی لبنان بشمار می‌روند و مرجعیت دینی آن ها كلیسای بكركی وپاتریاک بشارة المرعی كه در سال 2011 به این سمت انتخاب شد، رهبری مذهبی آنان را بر عهده دارد.

مارونی های لبنان در تحولات دو قرن اخیر به ویژه بحران های 1841 و 1860 و نیز جنگهای داخلی 15 ساله این سرزمین نقش مؤثری داشتند. پس از جنگ، هر چند از وزن سیاسی آنان نسبت به گذشته تا حدودی كاسته شد، در ساختار قدرت همچنان حضوری تأثیرگذار دارند؛ ازجمله رئیس جمهور از میان آنان انتخاب می شود.

روم ارتدوكس

دومین مذهب مسیحی به لحاظ جمعیت پیروان و پس از طائفه مارونی قرار دارد. آنان از اعراب مسیحی شام‌اند كه در گذشته پیرو كلیسای واحد ملكی بودند كه همه مسیحیان شام و مصر را تحت پوشش خود داشت. با بروز انشقاق میان كلیسای رم و كلیسای بیزانس در سال 1054، ملكی ها به كلیسای بیزانس پیوستند در سال 1684، ملكیها خود دچار انشعاب شدند و سرانجام در سال 1724 دو كلیسای مستقل روم ارتدوكس و روم كاتولیك شكل گرفت . پس از این انشعاب، بسیاری از ارتدوكس ها به لبنان مهاجرت كردند. گروهی از آنان نیز در پی حملات وهابی ها در اوائل قرن 19، به لبنان گریختند . آنان عموماً در منطقه الكوره در شمال لبنان سكونت دارند و گروه‌هایی از آنان نیز در بیروت و برخی شهرهای ساحلی اقامت دارند. مرجعیت دینی روم ارتدوكس در دمشق استقرار دارد پیروان این مذهب بیشتر در كار تجارت و مشاغل حرفه‌ای هستند و با مسلمانان دارای رابطه تفاهم‌آمیز و جمعیت آنان در حدود 10% كل جمعیت لبنان تخمین زده می‌شود .

روم كاتولیک

این مذهب در میان مسیحیان لبنان، پس از روم ارتدكس، بیشترین پیرو را دارد. مسیحیان روم كاتولیك كه به ملكی هم معروفند، به دلیل پیوستن به كلیسای رم در اواخر قرن 17 به دنبال درگیری‌هایی كه با ارتدوكس ها داشتند و برای رهایی از آزار آنان، به لبنان مهاجرت كردند . مرجعیت دینی روم کاتولیک در دمشق مستقر است و جمعیت آنان حدود 250000 نفر تخمین زده می‌شود .

سریان ارتدوكس

پیروان این مذهب به یعقوبی هم مشهورند و مرجعیت مذهبی آنان پاتریاك انطاكیه و مناطق شرق است كه در دمشق اقامت دارد و جمعیت آنان در حدود 20000 نفر تخمین زده می‌شود .

سریان كاتولیك

انشعابی از سریان ارتدوكس است كه در سال 1798 كلیسای رم آن را به رسمیت شناخت. پاتریاك آنان در انطاكیه مستقر است و جمعیت آنان حدود 15000 نفر تخمین زده می‌شود

قبطی

قبطی های لبنان جمعیتی كمتر از 2000 تن دارند و عموماً مصری الاصلند. مرجعیت مذهبی آنان در مصر مستقر است و به عنوان هجدمین طائفه مذهبی به رسمیت شناخته شده‌اند و به دلیل جمعیت اندك، به عنوان یكی از مذاهب اقلیت بشمار می‌روند.

كلدانی

مذهب كلدانی انشعابی از كلیسای نسطوری است كه در سال 1828 از سوی كلسیای رم به رسمیت شناخته شد. مرجعیت دینی آنان پاتریاك بابل و در بغداد مستقر است. كلدانی های لبنان عموماً از اواخر قرن نوزدهم از عراق به لبنان مهاجرت كرده‌اند. پیروان این مذهب در حدود 60000 تن تخمین زده می‌شوند و در شمار طوائف اقلیت قرار دارند.

نسطوری

نسطوری ها عراقی الاصلند كه درسال 1933 به لبنان مهاجرت كرده‌اند. جمعیت آنان تا 10000 تن تخمین زده می‌شود و مرجعیت دینی آنان در بغداد مستقر است . نسطوری ها از جمله طوائف مذهبی اقلیت در لبنان به شمار می‌روند.

لاتین

بیشتر كاتولیك های لاتین یا مسیحیان شرقی، ریشه اروپایی دارند و تعداد كمی از آنان اصالتاً لبنانی‌اند. آنان از كلیسای واتیكان پیروی می‌كنند و جمعیتی حدود 25000 نفر دارند. .

ارمنی

در نتیجه انشعاباتی كه در نیمه‌های قرن هجدهم در كلیسای ارمنی كیلیكیا در شمال سوریه روی داد، گروه‌های زیادی از ارمنی‌های كاتولیك برای رهایی از آزار ارتدوكس ها به لبنان مهاجرت كردند. همچنین در اواخر قرن نوزدهم و در پی سركوب ارمنی‌های آسیای صغیر و كیلیكیا توسط عثمانی‌ها، بسیاری از آنان كه عمدتاً ارتدكس بودند رو به سوی لنبان گزاردند . با ادامه سركوب و كشتار ارمنی‌ها، این مهاجرتها در سال 1915 نیز تكرار شد .

ارمنی های لبنان عموماً در بیروت و در مناطق خاص همچون برج حمود و انطلیاس سكونت داشته و به سنت های قومی خود شدیداً وفادارند. آنان به دلیل ویژگی‌های زبانی و فرهنگی از پیروان دیگر مذاهب و ادیان باز شناخته می‌شوند. در میان طائفه ارمنی، ارتدوكس‌‌ها با حدود 150000 نفر بیشترین و كاتولیك‌ها  با 20000 نفر، كمترین جمعیت را دارا می‌باشند .

پروتستان

بیشتر آنان در نیمه دوم قرن نوزدهم و تحت تأثیر تبلیغاتی گروه‌های تبشیری آمریكایی انگلیسی (انجیلی)، از دیگر مذاهب مسیحی به این مذهب گرویدند . پروتستان ها شامل چند فرقه هستند كه مهم ترین آن ها انجیلی های سوری لبنانی با جمعیتی حدود 15000 تن و انجیلی های بیروتی با حدود 5000 تن هستند.

پروتستان ها عمدتآً در بیروت و در دو منطقه رأس بیروت و اشرفیه ساكن و در زمره طوائف اقلیت بشمار می‌روند و دارای كلیساهای مستقل از واتیكان می‌باشند.

طوائف مسلمان

شیعه

از چگونگی پدید آمدن تشیع در لبنان، روایت های مختلفی وجود دارد. روایت‌های عمدتاً شیعی حضور ابوذر غفاری در عهد خلافت عثمان در منطقه جبل عامل را زمینه‌ساز آن دانسته‌اند.[ii] در صورت پذیرش این روایت ها، با توجه به قدرت امویان و برخورد خشن با مخالفان، حضور شیعیان در جنوب لبنان در دوره اموی بسیار محدود بوده است. آنچه مسلم است آن كه با سقوط امویان در سال 745م(128ه) و دور شدن مركز خلافت از شام، زمینه حضور شیعیان در لبنان بیشتر و با ظهور دولت‌های شیعی در مصر و شام، گرایش به تشیع در جبل عامل رو به فزونی گزارد و طی قرون بعد، مناطق وسیعی از این سرزمین تحت سیطره شیعیان قرار گرفت. هر چند جمعیتی از شیعیان لبنان دارای گرایش های نُصیری و اسماعیلی بودند، بیشتر آن ها به ویژه اكثریت مطلق ساكنان جبل عامل، گرایش شیعی اثنی عشری داشتند.

ساكنان طرابلس در شمال لبنان نیز تا پیش از حمله صلیبی ها عمدتاً شیعه بوده و علی رغم سال ها مقاومت در برابر محاصره و حملات آنان، سرانجام دولت شیعی بنی‌عمار سقوط كرد. ساكنان منطقه كسروان، واقع در جبل لبنان نیز تا قرن چهاردهم میلادی عموماً شیعه بوده‌اند . با پایان كار صلیبی ها، مملوكی ها به بهانه همكاری شیعیان با صلیبی ها و با  اتهام عدم اعتقاد آنان به اسلام، حملاتی را علیه آنان آغاز كردند كه به دلیل مقاومت سرسختانه شیعیان درمراحل اولیه چندان با توفیق همراه نبود. سرانجام با فتوای ابن‌تیمیه فقیه حنبلی شام و بسیج نیروی بسیار با حمله‌ای گسترده و سنگین در سال 1305، توانستند شیعیان را در این منطقه قلع و قمع كنند؛ تعداد بسیاری كشته و آنان كه جان سالم به در برده بودند ناگزیر از فرار به جنوب و یا منطقه بقاع شدند و جمعیت اندكی از آنان نیز برای در امان ماندن به تغییر مذهب روی آورد. علی رغم جمعیت معتنابه به شیعیان در دوره مملوكی و عثمانی از آنجا كه آنان را دشمن می‌پنداشتند، نه تنها از حیات سیاسی به دور نگه داشته شدند كه تحت فشارها و محرومیت‌های فراوان قرار گرفتند. در دوره عثمانی اصولاً شیعیان را به رسمیت نمی‌شناختند و تنها در دوره نظام اداری خودمختار (متصرفیة) بود كه اندك سهمی در اداره امور به آنان داده شد.

علی رغم محرومیت های اشاره شده، تحولات فرهنگی اجتماعی جامعه شیعه این سرزمین قابل توجه است. نهضت علمی جبل عامل(ازنیمه های قرن هشتم تا نیمه های قرن دهم هجری) كه به تاسیس حوزه های علمی و ظهور ده ها فقیه و عالم نامدار شیعی انجامید، تنها یکی از فرازهای تاریخی شیعیان لبنان است . محمدبن مکی الجزینی مشهور به شهیداول،علی بن عبدالعالی معروف به محقق کرکی وزین الدین بن علی الجباعی مشهور به شهیدثانی که هرکدام در پربار ساختن فقه شیعی و استمرار حرکت اجتهادی در تشیع نقش موثری داشتند، از بستر این نهضت دینی و فرهنگی برآمدند.حضور تعداد قابل توجهی از عالمان جبل عاملی در ایران که به دعوت شاهان صفوی صورت گرفت نیز در تعمیق و گسترش فرهنگ و آموزه های شیعی و استحكام پایه‌های حكومت صفویان تأثیرغیرقابل انکاری داشت.

تحولات سیاسی اجتماعی در جامعه لبنان از جمله جنبش اصلاحی در میان شیعیان در نیمه اول قرن بیستم و ادامه آن در نیمه دوم آن قرن كه به شكل‌گیری جنبش محرومین و سازمان امل توسط امام موسی صدر انجامید، پس از قرن ها، زمینه حضور آنان در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی را فراهم ساخت. ظهور جنبش حزب‌الله در سال های اولیه دهه هشتاد قرن گذشته، تحت تأثیر پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، در واقع ادامه روند تحولات مزبور بود.

جمعیت شیعیان بر اساس آمار وزارت كشور لبنان در سال 1992، حدود25/8% ساكنان این كشور بوده است و امروز جمعیت آنان تا حدود 33% از كل جمعیت تخمین زده می‌شود . مذهب شیعه در سال 1967 همچون دیگر مذاهب به رسمیت شناخته شد و شورای عالی اسلامی شیعیان به عنوان مسئول دفاع از حقوق و ارتقای سطح اقتصادی و اجتماعی آنان تأسیس گردید .این شورا علاوه برمحاكم قضایی، بر موقوفات مربوط به شیعیان نیز نظارت می‌كند. مسئول فعلی شورای مزبور شیخ عبدالامیر قبلان است كه پس از درگذشت شیخ مهدی شمس‌الدین، جانشین او شد. مؤسس و اولین رئیس این شورا نیز امام موسی صدر بود كه در سال 1979 و درسفر به لیبی مفقود و تاكنون از سرنوشت او اطلاع موثقی در دست نیست،به همین جهت و تا روشن شدن وضعیت وی،مسئولان این شورا از عنوان نایب رئیس استفاده می کنند.

امروز علاوه بر جبل عامل و بقاع، بسیاری از شیعیان در حومه جنوبی بیروت و برخی آن ها نیز در غرب بیروت سكنی دارند و از فعالیت‌های گسترده سیاسی اجتماعی و اقتصادی و حضوری تأثیرگذار در ساختار قدرت برخوردارند؛ از جمله رئیس مجلس نمایندگان از میان سیاستمداران شیعه برگزیده می‌شود.

سنی

جمعیت مسلمانان سنی درسرزمین لبنان تاپیش از برآمدن مملوکی ها،اندک بود. با سقوط دولت شیعی فاطمی و به ویژه پس از شكست صلیبی ها و ظهور مملوكی ها در صحنه قدرت، بسیاری از سنی‌های شام به تدریج به لبنان مهاجرت و در طرابلس، بیروت و صیدا و سایر مناطق ساحلی كه تحت حاكمیت مملوكی ها قرار داشت سكنی گزیدند.

جمعیت‌ سنی‌های‌ لبنان در دوره حاكمیت عثمانی‌ها نیز به دلیل حمایت حكومتی و هم مذهب بودن، از افزایش چشمگیری برخوردار شد؛ به گونه‌ای كه امروز بیشترین جمعیت ساكن در دو شهر صیدا و طرابلس و نیز غرب بیروت سنی مذهبند و برخی از آنان در منطقه بقاع از جمله بعلبلك سكنی دارند .

مرجع رسمی سنی‌های لبنانی كه عموماً  حنفی مذهب و حدود 30% از جمعیت را تشكیل می‌دهند دارالفتوی است كه علاوه بر مسائل دینی و احوال شخصیه، امور موقوفات آنان را نیز اداره می‌كند. مفتی اهل سنت لبنان، شیخ محمد رشید قبانی است كه از سال 1990 در این سمت قرار دارد. طائفه سنی لبنان از طوائف اصلی و در ساختار قدرت سیاسی نیز حضوری تعیین كننده دارد، از جمله نخست‌وزیر بایستی از میان آنان برگزیده شود.

درزی

مذهب درزی در قرن پنجم هجری در دوره حكومت الحاكم با مرالله ششمین خلیفه فاطمی مصر و با حمایت او در میان گروهی از اسماعیلیان و توسط شخصی به نام محمد بن اسماعیل درزی معروف به انشتكین بنیان گزارده شد. در نتیجه اختلافاتی كه در همان اوان در میان هوداران مذهب جدید بروز كرد، محمد بن اسماعیل كشته شد و حمزة بن علی الزوزنی از داعیان بزرگ آن به امامت رسید.[iii] او اهتمام بسیاری برای سامان دادن به اوضاع مذهب و تجدید اصول آن به كار برد اما به دلیل اختلافات اصولی میان مبانی اعتقادی آن و مذهب اسماعیلیه و دیگر مذاهب سنی، هواداران آن ناگزیر از كتمان فعالیت‌های تبلیغی بودند و لذا به ایجاد نظام سری آن روی آوردند. در پی ناپدید شدن اسرار آمیز الحاكم با مرالله، حمزة بن علی از این رویداد، به عنوان غیبت نام برد و پیروان را به انتظار بازگشت پیروزمندانه او دعوت كرد. از آنجا كه مذهب جدید نتوانست گسترش چندانی در مصر داشته باشد، رهبران آن ، فعالیت‌های تبلیغی خود را به شام كه عشایر عرب آنجا اكثراً اسماعیلی و یا قرمطی مذهب بودند منتقل كردند و با استقبال ساكنان مناطق وادی التیم و شوف روبرو شدند . در جریان جنگ های صلیبی، شجاعت و جنگ‌آوری درزی‌ها مورد توجه حاكمان سنی دمشق قرار گرفت؛ مسئله‌ای كه تأثیر بسزایی در تثبیت جامعه درزی و قدرت گرفتن رهبران فئودال آن داشت. پس از سقوط دولت مملوكی و ورود عثمانی‌ها به شام، فخرالدین اول از رهبران خاندان درزی معن به رهبری منطقه درزی‌نشین دست یافت وزان پس درزی ها همواره در تحولات سیاسی اجتماعی لبنان حضوری تأثیر گذار داشته‌اند.

مذهب درزی از جمله مذاهب باطنی منسوب به اسلام[iv] و آموزه‌های آن آمیزه‌ای از مبانی اعتقادی اسلام و دیگر ادیان است. پس از آن كه در سال 1043 باب دعوت درزی بسته شد،مبانی اعتقادی و فقهی آنان همچنان سری و تنها عقال درزی از آن آگاهند و آنانند كه بایستی اعمال مذهبی را انجام ‌دهند و طبقه جهال وظیفه عملی در این خصوص ندارند.

درزی‌ها حمزة بن علی را مؤسس حقیقی مذهب خود و بنیانگذار مبانی نظری آن می‌دانند و به پیروی از او، خود را موحدین درزی می‌خوانند. مناطق سنتی سكونت درزی های لبنان، عمدتاً الشوف، وادی التیم و المتن است و البته در برخی از دیگر مناطق همچون بیروت نیز پراكنده‌اند و جمعیت آنان در حدود 170000 تن تخمین زده می‌شود. مرجعیت مذهبی درزی‌ها، شورای مذهبی درزی است كه در رأس آن شیخ العقل قرار دارد. شیخ العقل فعلی درزی‌های لبنان شیخ نعیم حسن است كه از سال 2006 در این سمت قرار دارد. درزی‌های لبنان همچنین دارای مؤسسات اوقاف، محاكم مذهبی، مراكز بهداشت و شورای درزی تحقیقات و توسعه‌اند و برخی دیگر از مؤسسات خیریه آموزشی را نیز در اختیار دارند .

علوی: علوی‌های لبنان گرچه از مذاهب شیعی شمرده می‌شوند، آموزه‌ی آنان از دیگر ادیان و مذاهب تأثیر پذیرفته است. خاستگاه اصلی علوی ها سوریه است و حضور نیروهای نظامی سوریه  طی سه دهه گذشته در لبنان، زمینه‌ساز مهاجرت بسیاری از آنان به این كشور شد. در سالهای اخیر از سوی دولت لبنان به رسمیت شناخته شده‌اند و بنابراین همچون دیگر طوائف مذهبی رسمی، دارای محاكم خاص و دارای نماینده در پارلمان‌اند . جمعیت آنان بین 80000 تا 120000 تن برآورد شده است كه عمدتاً در شمال این كشور و در منطقه مشهور به جبل محسن در طرابلس سكونت دارند.

طائفه یهود

گرچه حضور یهودیان در لبنان به قرن دهم میلادی بازمی‌گردد ولی بیشتر آنان در قرن هجدهم از مغرب غربی به این كشور آمدند پس از تأسیس دولت اسرائیل در سرزمین‌های اشغالی فلسطین، بسیاری از آنان به آنجا مهاجرت كردند  جمعیت آنان در سال 1958 حدود 15000 نفر بود كه به ویژه پس از آغاز جنگ های داخلی گروهی دیگر از آن ها لبنان را ترك كردند. امروز جمعیت بسیار اندكی از آنان در لبنان باقی مانده است.[v]

پاورقی

[i]از جمله:درایسدل، آالیسدیر و بلیک، جرالد اچ؛ 1369، 365

[ii] از جمله: آل صفا؛ 1998، 233؛ مكی ؛1991، 34

[iii] برخی از پژوهشگران برآنند كه الزوزنی، فردی ایرانی و متولد زوزن خراسان است؛ از جمله نگاه كنید به: كردعلی، 1972، 265 و نیز، زهرالدین، صالح، 1994، 37.

[iv]در خصوص وابستگی مذهب درزی به اسلام، نظریات گوناگونی وجود دارد. گروهی اساس آن را آمیزه‌ای از باورهای شیعی، مسیحیت و زرتشتی می‌دانند كه با اساطیر رنگ و بوگرفته از فرهنگ بومی درآمیخته است. برخی نیز درزی ها را در زمره مسلمانان می‌دانند كه در طول زمان و به دلیل در اقلیت بودن و برای اجتناب از شكنجه و فشار، اعتقادات خود را  مخفی نگه داشته‌اند.

[v] حیدر،محمود؛2011،الطوائف اللبنانیۀ،سیرة ذاتیة،رایزنی فرهنگی ج.ا.ا،بیروت

نیز نگاه کنید به

• لبنان؛ ادیان در مصر؛ ادیان در چین؛ ادیان در روسیه
• ادیان در لبنان؛جامعه و نظام اجتماعی لبنان؛ سیاست و حکومت لبنان
• ادیان در لبنان ؛ دين در جامعه و سياست لبنان
• ادیان در لبنان؛ طوائف مسيحی لبنان
• ادیان در لبنان؛ اسلام و مسلمانان لبنان