تجارت فرهنگی روسیه

با وجود برداشت رایج عمومی از انحطاط فکری مردم روسیه و علاقه فزآینده آن‌ها به انواع تکنولوژیکی محصولات فرهنگی، کتابخوانی مانند سابق یکی از انواع مورد علاقه گذراندن اوقات فراغت محسوب می‌شود. طبق نظرسنجی‌های مرکز "لودا سنتر" تنها حدود یک سوم مردم روسیه قطعا کتاب نمی‌خوانند که طی ده سال اخیر این رقم تغییری نکرده است. کمتر از همه شهروندانی با تحصیلات ابتدایی، مسن(بالای 60 سال) و روستاییان کتاب می‌خوانند. از سوی دیگر ساکنان کلان شهرها در سنین جوان و متوسط با تحصیلات عالی بیشتر از همه به کتاب علاقه دارند. زنان دو سوم کتابخوانان را تشکیل می‌دهند. البته زنان در مصرف انواع دیگر محصولات فرهنگی هم فعال هستند. آنها بیشتر از مردان برنامه‌های تلویزیونی را تماشا می‌کنند.

طی چند سال اخیر شمارگان کلی کتاب‌های منتشر شده در روسیه دو برابر افزایش یافته است. طبق آمار اطاق کتاب روسیه، در سال‌هاش 1999-1998 هر سال حدود 400 میلیون نسخه کتاب و جزوه منتشر می‌شد که در سال‌های 2004-2003 این رقم به 700 میلیون رسید. این رقم برابر حجم حجم انتشار کتاب در روسیه در سال‌های 1950 است. البته قبل از سال‌های 1980 شمارگان کتاب‌ها دو برابر بیشتر بود ولی نباید فراموش کرد که در دوران شوروی کتاب‌های عقیدتی مانند آثار مارکس، انگلس و لنین، مواد کنگره‌های حزبی (که انتشار این آثار با تقاضای مردم ارتباط نداشت) و فعالیت انتشارات جمهوری‌های شوروی سابق، بخش عمده کتاب‌های منتشر شده را تشکیل می‌داد. بازار فعلی کتاب از نظر کثرت عناوین از دوران شوروی بیشتر است. لیکن همین امر برای صنعت نشر کتاب مشکلات ایجاد می‌کند. بازار اشباع شده و جای خالی در این بازار باقی نمانده است. میانگین شمارگان یک کتاب در سال‌های اخیر تغییر نکرده و حدود 9-8 هزار نسخه را تشکیل می‌دهد. با توجه به سطح بالای رقابت انتشار کتاب با تیراژ بالاتر امر خطرناکی است. بعد از بحران 1998 قیمت کتاب به تعبیر دلاری افت قابل توجهی کرده بود و میزان سود انتشارات و کتاب فروشی‌ها چندان بالا نبود. ولی بعد از آن رشد تدریجی قیمت‌های کتاب شروع شد و در سال 2004 قیمت دلاری کتاب به سطح قبل از بحران (2.8 دلار) رسید و به سیر تصاعدی خود ادامه داد. عدم توسعه شبکه کتابفروشی مانع از توسعه بازار کتاب می‌شود. رقابت بر سر اماکن تجاری باعث رشد حق اجازه می‌شود که کتابفروشی در این رقابت از انواع دیگر تجارت با میزان بالاتر سود شکست می‌خورد. تجزیه و تحلیل گرایشات بازار کتاب امکان کشف تغییرات در علاقه مندی‌های خوانندگان را می‌دهد. این تحولات به خصوص در زمینه ادبیات داستانی مورد مصرف عمومی مشهود است. با توجه به اینکه مدتهاست این بخش بازار از نفوذ ایدئولوژی خارج شده است، نوسانات تقاضا منعکس کننده فرآیندهای مختلف اجتماعی است.

بازار کتاب روسیه توسط 6-5 شرکت بزرگ انتشاراتی کنترل می‌شود که %80 بازار را کنترل می‌کنند. به نظر می‌آید که بعضی از آن‌ها به فعالیت‌های تجاری دیگری مشغولند. برای مثال قبلا ادبیات داستانی ابتدا به صورت کتاب منتشر می‌شد و سپس بر اساس آن فیلم ساخته می‌شد. ولی اکنون متون مخصوصا برای سریال‌ها نوشته می‌شوند و سپس به صورت کتاب درمی آیند که این نوع فعالیت را می‌توان بی‌احترامی به خواننده دانست. در واقع فعالیت انتشاراتی در روسیه امری غیر شفاف است. در حالی که در اروپا و در امریکا همه ارقام و حتی حق الزحمه مولفان و نویسندگان اعلام می‌شود، در حالی که در روسیه این اطلاعات کاملا محرمانه است. بخش اعظم انتشارات تاکنون سازمان‌های نسبتا کوچک، مستقل، منزوی و غیرشفاف هستند. تقریبا هیچ کدام از آنها عضو گروه مالی و صنعتی بزرگ روسی نیستند. طبیعی است که اطلاعات درباره سرمایه گذاری‌های مهم و علنی در فعالیت انتشاراتی فاش نمی‌شود. ولی اعضای بازار همه مشکلات خود را ناشی از آن می‌دانند که قیمت کتاب در روسیه بسیار ارزان است و از غرب به مراتب کمتر است. به عقیده ناشران و فروشندگان، قیمت پایین نهایی کتاب به شرکت‌ها اجازه نمی‌دهد توسعه یابند.

%60-40 گردش بازار کتاب نصیب مسکو و سن پطرزبورگ می‌شود. امروزه تقاضای کتاب از مغازه‌ها به اینترنت منتقل شده است. بعضی از پایگاه‌های اینترنتی امکان دریافت کاملا رایگان متون ادبی را فراهم می‌کنند. در کتابفروشی‌های اینترنتی هم قیمت کتاب از کتابفروشی‌های واقعی پایین‌تر است. در سال‌های اخیر افت دائمی تقاضا کتاب از سوی خوانندگان مشاهده می‌شود. این امر نتیجه توسعه گسترده شبکه اینترنت و تلویزیون است. شمارگان جمعی کتاب‌ها از 702 میلیون نسخه در سال 200 تا 600 میلیون در سال 2008 کاهش یافت.

بحران در زمینه تجارت کتاب، نتیجه نه ازدیاد تولید بلکه عدم توسعه ارتباطات تجاری است. عواقب منفی بحران مالی جهانی در بازار کتاب روسیه کاملا مشخص و عیان شده است. غول‌های کتابفروشی مانند "تاپ کنیگا" (%10 تمام حجم فروش کتاب در کشور) و "بوکبری" متزلزل شده‌اند. گفتنی است بحران مالی سال 1998 بر نشر کتاب در روسیه اثر چندانی نگذاشته بود. در آن زمان بازار کتاب دور از اشباع بود و تعداد کتاب‌های خریده شده به قیمت کتاب‌ها وابسته نبود. ولی عواقب بحران جاری برای تجارت کتاب به مراتب سنگین‌تر است. ظاهرا علت این امر این است که زمانی که بحران مالی جهانی رخ داد، صنعت نشر کتاب طی چند سال قبل وارد مرحله بحران بزرگی شده بود. بحران سیستم داخلی این بازار با شرایط منفی بیرونی (کمبود شدید نقدینگی، مشکلات در زمینه دریافت وام‌هاو نرخ سنگین تنزیل بانکی) توام شد.درحال حاضر کتاب ناگزیر باید با تلویزیون، رادیو، اینترنت، برنامه‌های آموزشی رایانه‌ای و صنعت تفریح رقابت کند. ناشران و کتابفروشان در این رقابت شدید به دنبال راه‌های تازه جلب مشتریان هستند.

نیز نگاه کنید به

• تجارت فرهنگی ژاپن

• تجارت فرهنگی کانادا

• تجارت فرهنگی کوبا

• تجارت فرهنگی لبنان

• صنایع دستی و تجارت فرهنگی در چین

• تجارت فرهنگی تونس

• تجارت فرهنگی سنگال