نهادها و مراکز فرهنگ و هنر تاجیکستان

در جمهوری تاجیکستان نهاد‌ها و مرکز رسمی و دولتی متعددی متولی امو فرهنگی و هنری هستند.  از جمله این نهاد‌ها می‌توان به (وزارت فرهنگ، شهرداری‌ها، فیلارمونی دولتی، خانه‌‌های مدنیت و گروه‌‌های موسیقی و ارکستر رادیو و تلویزیون) اشاره کرد. در ادامه این بخش به بررسی نقش این نهاد‌ها و مرکز‌ها پرداخته می‌شود.

وزارت فرهنگ تاجیکستان

مهمترین نهاد مسئول فعالیت­‌های فرهنگی و هنری در کشور است و مدیریت و نظارت بر اکثر این گونه  فعالیت­‌ها را برعهده دارد. تئاتر، باله و اپرا، ارکستر‌های موسیقی، کتابخانه‌‌ها، موزه‌‌ها، باغ­‌های عمومی، مؤسسات باستان­‌شناسی و مراکز فعالیت­‌های آماتور، همگی در حیطه مسئولیت این وزارت­خانه است. سینما و رادیو و تلویزیون خارج از مسئولیت وزارت فرهنگ است. در حدود 25% بودجه ملی تاجیکستان صرف فعالیت­‌های فرهنگی و هنری می‌شود. وزارت فرهنگ از ادارات و بخش­‌های مختلف تشکیل شده‌است، مانند مرکز حفظ بنا‌های تاریخی و فرهنگی «مرکز تولیدات مردم» (نظیر صنایع دستی، آثار هنری و موسیقی). این وزارتخانه همچنین مالک شرکت­‌ها و کارگاه­‌های تولیدی نیز هست که یکی از آن‌ها تولیدکننده ساز‌های موسیقی است. بسیاری از این شرکت­‌ها در گذشته زیر نظر وزارت صنایع سبک و خدمت­ رسانی معیشتی که مالک کارگاه­‌های فرش­بافی و کارخانه­‌های کوچک دیگری بود، قرار داشت.

مرکز تولیدات مردم

در نظام سابق، این مرکز بخشی از سازمانی بود که مرکز آن در مسکو قرار داشت و در کل اتحاد شوروی دارای 9 شعبه بود. این مرکز در تاجیکستان در اول ژانویه 1993 تبدیل به مرکز تولیدات مردمی شد. این مرکز که به طور اساسی نقشی مشورتی و حمایتی دارد و تن‌ها با فعالیت­‌های غیرحرفه­‌ای در ارتباط است، سه بخش دارد. بخش فعالیت‌‌های فرهنگی و سرگرمی، بخش صنایع دستی و فعالیت­‌های هنری مردم و بخش انتشارات. بخش فعالیت­‌های «فرهنگی و فراغتی» مسئولیت­ پارک­‌های تفریحی (باغ­‌های فراغتی) را برعهده دارد. وظیفه آن شامل مدیریت وسایل سرگرمی و برگزاری جشنواره­‌ها در این پارک­‌ها است. این پارک­‌ها به طور معمول به وسیله کمیته اجرایی شهرداری­‌ها مدیریت می­شود. بخش صنایع دستی و فعالیت­‌های هنری مردم چهار شاخه‌است موسیقی، رقص، فعالیت­‌های تئاتری (سیرک، تئاتر سنتی و روایت داستان­‌های فولکولر) و هنر‌های گرافیک(مانند نقاشی، عکاسی و طراحی). این مرکز در محدوده گسترده­ای از فعالیت­‌ها مشاکت دارد.

در دوره اتحاد جماهیر شوروی، این مرکز در این کشور کوهستانی، متخصصانی را برای ضبط نغمه­‌ها و رقص­‌های محلی به‌استان­‌ها و مناطق گوناگون می­فرستادند. نوار‌ها در مرکز، مطالعه و تحلیل می­شد. این مرکز بر اساس این نوار‌ها ادبیات آموزشی را درباره لباس­‌ها، موسیقی و رقص محلی منتشر می­کرد و آن‌ها را در اختیار موسیقی­‌دانان، رقصندگان و هنرمندان غیرحرفه‌ای علاقمند قرار می‌داد. می توان گفت انتشار این آثار، به دلیل ضعف مالی، به طور کامل متوقف شده‌است. این مرکز رابطه­‌ی کاری با فرهنگستان و مدرسه هنر‌های زیبای دوشنبه دارد. آن‌ها سمینار‌های مشترکی را برای مدیران خانه‌‌های فرهنگی برگزار می‌کنند. منطقه خودمختار بدخشان یک مرکز مستقل دارد.

شهرداری­‌ها

شهرداری­‌ها نقش مهمی در مدیریت و ترویج فرهنگ دارند و پارک‌ها و باغ­‌های عمومی از جمله مسئولیت­‌های آن‌ها است. اجرای بسیاری از برنامه­‌های هنر برای مردم توسط گروه­‌ها و ارکستر‌های موسیقی و هنری را شهرداری­‌ها هماهنگ و برنامه­‌ریزی می­‌کنند. بخشی از بودجه و فعالیت­‌های فرهنگی شهرداری­‌ها از طریق اجرای این گونه برنامه‌‌ها تأمین می­‌شود، اما این شهرداری­‌های سهم قابل توجهی نیز از بودجه عمومی کشور دارند.

فیلارمونی دولتی

فیلارمونی دولتی نهاد منحصر به فردی است که از زمان اتحاد شوروی ایجاد شده و در روسیه و در کشور‌های استقلال یافته از شوروری به چشم می‌خورد. این نهاد فرهنگی معمولاً در مجتمعی باشکوه در پایتخت قرار دارد و تعداد بسیاری از ارکستر‌ها و گروه­‌های هنری را در خود جای می‌دهد. هنرمندان این گروه­‌ها همگی در استخدام دولت ­اند و حقوق خود را از آنجا دریافت می‌کنند. فیلارمونی دولتی تاجیکستان در تالار باشکوه «باربد» در مرکز دوشنبه واقع شده‌است و گروه‌‌های گوناگون هنری، مانند گروه فولکلور گنجینه، گروه هنری گهواره و نیز گروه زرافشان را در خود جای داده‌است.

خانه­‌های فرهنگ

یکی از مهم‌ترین نهاد‌های فرهنگی در اتحاد جماهیر شوروی بود و نقشی اساسی در شکل­ دادن ذائقه فرهنگی مردم و ترویج فرهنگ و هنر مورد نظر مسکو داشت. این نهاد در تاجیکستان امروز با قوت به کار خود ادامه می‌دهد و در تمام نواحی و مناطق کشور یافت می‌شود. خانه‌‌های فرهنگ[i] متناسب با شهر و روستا و محلی که در آن واقع شده‌اند، امکانات و تجهیزات متفاوت دارند. اما به طور کلی یک خانه فرهنگ، دست کم یک تالار بزرگ اجتماعات، اتاق‌‌های متعدد، امکانات آموزش فنی و حرفه‌ای مانند خیاطی دارد. این خانه‌‌ها، مرکزی برای فعالیت­‌های هنری آماتور نیز هست و امکانات لازم از قبیل لباس و آلات موسیقی در اختیار هنرمندان می‌گذارد. خدماتی که خانه­‌های فرهنگ ارائه می‌کنند همیشه رایگان بوده است. پس از استقلال کوشش­‌هایی برای کسب درآمد آغاز شد. یک نمونه موفق آن مرکز فرهنگی قبادیان در ولایت ختلان بود که بلافاصله پس از استقلال مورد آزمایش قرار گرفت.

ارکستر رادیو و تلویزیون

سازمان رادیو و تلویزیون تعدادی از بهترین گروه‌‌های رقص و موسیقی منطقه را در اختیار دارد. به طور تقریبی همه خوانندگان، نوازندگان، رقصندگان و آهنگسازان رادیو و تلویزیون تحصیلات رسمی در زمینه موسیقی یا رقص دارند. اکثر آن‌ها فارغ التحصیلان مدرسه موسیقی دانشگاه دوشنبه اند (مدرسه‌ای که بخشی هم برای موسیقی فولکلور و سنتی دارد). همچنین برخی از آن‌ها در هنرستان‌های مسکو، سنت پترزبورگ یا کیف آموزش دیده‌اند. همه گروه‌‌ها با محدودیت مالی فعالیت می‌کنند. در گذشته، اکثر ساز‌های موسیقی از سایر جمهوری‌‌های اتحاد شوروی یا اروپا وارد می شد. امروزه، خرید این ساز‌ها نیازمند هزینه گزافی است که قابل دسترسی نیست. تجهیزات الکترونیکی که در گذشته از مسکو وارد می‌شد دیگر به کشور نمی‌رسد. همه تجهیزات قدیمی موجود در استودیو‌ها در جریان جنگ داخلی آسیب­‌دیده یا به غارت رفته‌است. این گروه‌‌های رقص و موسیقی در رادیو و تلویزیون تاجیکستان فعالیت دارند. گروه‌‌های موسیقی فضل الدین شهاب، ارکستر ساز‌های ملی، گروه ملی رقص زیبا، گروه رقص جهان آرا، گروه رقص فولکلور دریا.

گروه موسیقی فضل الدین شهاب

این گروه که در سال 1961م. تشکیل شد، «موسیقی کلاسیک» تاجیکستان، شش مقام، را اجرا کرده‌است. (موسیقی تاجیک، موسیقی دستگاهی است و در شش مقام، راست، بوزروک، نوا، دوگاه، سه گاه و عراق نواخته می‌شود). آواز‌ها از اشعار کلاسیک فارسی انتخاب می‌شوند. این گروه در میان اعضای خود اساتیدی چون شاه نظر و سیف‌الدین را دیده است. استادان بزرگ از بین تاجیک‌‌های ساکن بخارا در ازبکستان و دوشنبه می‌آمدند. در حال حاضر، در حالی که تصویر استادان بر دیوار‌های استودیو‌های رادیو و تلویزیون آویخته شده‌است، آن‌ها یا فوت کرده‌اند یا به اسرائیل، اروپا یا ایالات متحده مهاجرت کرده‌اند. این موضوع بر کیفیت کار گروهی تأثیر داشته است.

ارکستر ساز‌های ملی

ارکستر ساز‌های ملی در سال 1938م. تشکیل شد. این گروه که در ابتدا یک گروه موسیقی فولکلور بود، به واسطه تلاش‌‌های استادانی مانند بالاسانیان و لینسکی، که هر دو فارغ التحصیلان هنرستان مسکو بودند، به ارکستری در سطح جهانی تبدیل شد. این ارکستر دارای چهل و دو نوازنده می‌شود. تمام اعضای ارکستر از آموزش رسمی موسیقی بهره مند بوده‌اند. ارکستر قطعات محبوب آهنگسازان مشهور روس و سایر کشور‌های اروپایی را نیز اجرا می‌کند. این ارکستر که در اصل برای رادیو و تلویزیون برنامه اجرا می­کند، برخی اوقات در برابر مخاطبان به اجرای زنده نیز می­‌پردازد. این ارکستر به دلایلی در شرایط نامساعدتری قرار داشته است. نخست، از آن جایی که این گروه به عنوان بخشی از سازمان رادیو و تلویزیون است، بودجه کمتری نسبت به گروه‌‌های هنری که از طرف وزارت فرهنگ حمایت می‌شوند، دریافت می­‌کند. دوم، به دلیل تعداد زیاد اعضا، این ارکستر به طور معمول از تور‌های خارجی حذف می‌شود و اعضای گروه فرصت سفر به خارج از کشور و اجرا برای مخاطبان خارجی را از دست می‌دهند. یک تور خارجی، به اعضا این فرصت را می‌دهد تا کار هنری خود را به مخاطبان جهانی ارائه کنند و از این طریق روحیه آن‌ها تقویت خواهد شد.

گروه موسقی فولکلور گنجینه

گنجینه یکی از قدیمی‌ترین و محبوب‌­ترین گروه­‌های موسیقی تاجیکستان است. این گروه آواز‌هایی از کوه‌‌های تاجیکستان را اجرا می­‌کند. همه ساز‌های سنتی تاجیک در این گروه نواخته می‌شود. مضمون آواز‌ها متفاوت است و از غزل تا فلک خوانی را شامل می‌شود. فلک خوانی ژانر به خصوص جالب توجهی است که در مراسم خاکسپاری و سایر مناسبت‌‌ها خوانده می‌شود. در این آواز‌ها فلک (جهان) مورد خطاب قرار می‌گیرد و مسئول مشکلات و مصائب زندگی خوانده می‌شود. این گروه بیست و پنج خواننده، نوازنده و رقصنده و نیز دوازده کارمند، شامل کارگردان و تکنسین دارد.

اپرا و باله تاجیکستان (1403). برگرفته از سایت جدید آنلاین، قابل بازیابی از https://www.jadidonline.com/story/09082011/frnk/tajik_opera_ballet_book

اپرا و باله

اپرا و باله به وسیله روس‌ها در ده 1930م. به تاجیکستان معرفی شد. اولین اپرای تاجیک با نام شورش وسیع نوشته بالاسانیان، در سال 1941م. به روی صحنه رفت. اپرا‌های دیگری بر اساس شاهنامه فردوسی نوشته و در تئاتر اپرا، باله صدرالدین عینی اجرا می شد. این ژانر‌های موسیقی و رقص در طول دهه‌‌های 1970 و 1980م. به اوج رسید. ستاره‌‌های باله تاجیک، به خصوص در اتحاد شوروی و خارج از آن به شهرت رسیدند. ملک صابراوا یکی از بالرین­‌های تاجیکستان بود که موفق به دریافت جوایز معتبری از جشنواره­‌ها و مسابقات بین المللی شد. جنگ داخلی صدمه‌‌های زیادی به اپرا و باله وارد آورد.

بهترین خوانندگان اپرا و رقصندگان باله، اعم از تاجیک یا روس، به مسکو، اروپا و ایالات متحده امریکا مهاجرت کردند یا به مناطق دیگر کشور گریختند. آنچه در زیر آمده است نام تئاتر‌های اپرا و باله در تاجیکستان است. اپرا باله صدرالدین عینی در شهر دوشنبه، اپرا باله تحفه فاضل در شهر کانی بادام استان خجند، اپرا باله در منطقه ناو در استان خجند، اپرای روسی سعیدعلی ولی زاده در کولاب در استان ختلان، اپرای فرغان تپه در استان ختلان.

جدول شماره 1. گروه‌‌های اپرا و باله در تاجیکستان

نام گروه	محل استقرار
گروه اپرا و باله صدرالدین عینی	دوشنبه
گروه تحفه فاضل	کانی­آباد خجند
گروه اپرا و باله ناو	ولایت خجند
گروه اپرا و باله روسی سیدعلی ولی­زاده	کولاب در ولایت ختلان
گروه اپرای فرغان تپه	فرغان تپه در ولایت ختلان

پاورقی

[i] - در زبان تاجیکی به آن‌ها «خانه‌‌های مدنیت» نیز گفته­ می­‌شد.