زیستبوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در اردن
زیستبوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در اردن
میترا صمیعی
دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه علامه طباطبائی
مقدمه
اردن به عنوان یک کشور عربی کوچک ،با موقعیت جغرافیایی راهبردی، به یک رهبر منطقهای در توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات(آی.سی.تی.) تبدیل شده است و از سرمایه انسانی و سیاستهای مترقی خود برای ایجاد یک اقتصاد دیجیتال قوی استفاده کرده است. با تکیه بر دادههای پایگاه های اطلاعاتی بین المللی در زمینه اتصال به اینترنت، پذیرش فناوری تلفن همراه، ابتکارات هوش مصنوعی در این بخش به ارائه یک تحلیل جامع از فضای مجازی و زیستبوم هوش مصنوعی اردن می پردازیم و زیرساختها، ضریب نفوذ، چشمانداز رسانههای اجتماعی، نهادهای دولتی و غیردولتی، چارچوبهای نظارتی و نوآوریهایی رابررسی می کنیم که مشخصه تحول دیجیتال در کشور اردن است.
زیرساخت های فضای مجازی
زیرساخت فضای مجازی اردن طی دو دهه گذشته توسعه چشمگیری داشته است و اردن را به یکی از متصلترین کشورهای دیجیتالی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا[1]، در دسترسی با سرعت بالا به اینترنت و خدمات دیجیتالی، تبدیل کرده است. زیرساخت مخابراتی اردن، شامل ترکیبی از شبکههای فیبر نوری، سیستمهای پهن باند تلفن همراه و اتصالات ماهوارهای است که پوشش سراسری مناسبی را در کل کشور ارائه می کند. بدنه اصلی زیرساخت مخابراتی اردن عمدتاً توسط سه اپراتور بزرگ شبکه تلفن همراه راهبری ومدیریت میشود. این سه اپراتور عبارتند از: زین اردن[2]، اورنج اردن[3] و امنیه[4].
این اپراتورها سرمایهگذاری قابل توجهی را، با تأکید ویژه بر توسعه ال.تی.ای.4جی.( 4G LTE )[5] و اخیراً آمادهسازی برای استقرار 5G، در ارتقاء قابلیتهای شبکه انجام دادهاند (کمیسیون تنظیم مقررات مخابرات[6]، 2023). شبکه فیبر نوری در سراسر مراکز عمده شهری، از جمله امان، اربد، زرقا و عقبه گسترش یافته است و توسعه آن به مناطق روستایی به عنوان بخشی از راهبرد فراگیری دولت دیجیتالی اردن ادامه دارد. موقعیت جغرافیایی راهبردی اردن، این کشور را قادر ساخته است تا به عنوان یک مرکز مخابراتی منطقهای عمل کند. این کشور میزبان چندین مرکز بینالمللی و مراکز داده جهانی است که خاورمیانه را به اروپا، آسیا و آفریقا متصل میکند. ابتکار شبکه ملی پهن باند(ان.بی.ان.)[7] در اردن با هدف ارائه دسترسی به اینترنت پرسرعت برای همه شهروندان، توسط دولت با مشارکت نهادهای بخش خصوصی وبا هدف دستیابی به پوشش جهانی پهن باند تا سال 2025 راهاندازی شد. توسعه زیرساختها توسط سرمایهگذاری قابل توجه دولتی و خصوصی پشتیبانی شده است. دولت زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات را به عنوان سنگ بنای توسعه اقتصادی در اولویت قرار داده است و اذعان دارد که اتصالات دیجیتالی برای جذب سرمایهگذاری خارجی، حمایت از کارآفرینی و فعالسازی خدمات دولت الکترونیکی ضروری است(وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی[8]، 2022). سازمانهای بینالمللی، از جمله بانک جهانی و اتحادیه اروپا، نیز بودجه و کمکهای فنی قابل ملاحظه ای را نیز برای پروژههای زیربنایی اردن ارائه کردهاند.
ضریب نفوذ اینترنت، تلفنهای هوشمند و پهنای باند اینترنت خانگی
تا سال ۲۰۲۴، نفوذ اینترنت به حدود 85 درصد از کل جمعیت اردن رسید که این نشاندهنده رشد قابل توجهی نسبت به سالهای گذشته است و تعهد دولت به شمول دیجیتال را منعکس میکند(دیتاریپورتال، 2024). این ضریب نفوذ بالا به ویژه با توجه به جمعیت تقریباً ۱۱ میلیون نفری اردن قابل توجه است و این پوشش نفوذ شامل مناطق شهری و به طور فزاینده ای روستاها هم میشود. نفوذ تلفنهای هوشمند حتی چشمگیرتر است، به طوری که تخمینها نشان میدهد نفوذ تلفن همراه از ۱۰۰٪ جمعیت فراتر میرود، با احتساب افرادی که دارای چندین دستگاه یا سیم کارت هستند(اینتلیجنت جی.اس.ام.ای[9]، 2024). رواج تلفنهای هوشمند در اردن، نحوه دسترسی اردنیها به اطلاعات، انجام تجارت و تعامل با خدمات دولتی را متحول کرده است. راهبردهای مبتنی بر موبایل، به رویه استاندارد برای مشاغل و سازمانهای دولتی تبدیل شده است، زیرا اکثر شهروندان از طریق دستگاههای هوشمند موبایل خود به جای رایانههای رومیزی از خدمات دیجیتالی استفاده می کنند. در مورد پهنای باند اینترنت خانگی، اردن گامهای قابل توجهی در بهبود سرعت و قابلیت اطمینان از اتصالات اینترنتی برداشته است. میانگین سرعت باند پهن ثابت در اردن به طور قابل توجهی افزایش یافته است و بسیاری از خانوارهای شهری اکنون به سرعتهایی بیش از ۵۰ مگابیت در ثانیه دسترسی دارند(شاخص جهانی اسپیدتست[10]، 2024).
سرعت باند پهن تلفن همراه در اردن با استقرار گسترده شبکههای ال.تی.ای.4 جی.( 4G LTE)، بهبود یافته است، به طوری که میانگین سرعت دانلود تلفن همراه در شهرهای بزرگ به 30 تا 40 مگابیت در ثانیه نزدیک میشود. با این حال، نابرابریهایی بین مناطق شهری و روستایی وجود دارد و جوامع روستایی اغلب سرعتهای کمتری را تجربه میکنند و اتصال کمتری دارند(اینتلیجنت جی.اس.ام.ای.، 2024). کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات(تی.آر.سی.)، سیاستهایی را برای تشویق رقابت بین ارائه دهندگان خدمات اینترنتی اجرا کرده است که به بهبود کیفیت خدمات و قیمتگذاری مقرون به صرفهتر کمک کرده است. هزینههای خدمات اینترنتی در اردن پایین است و دسترسی به اتصالات اینترنتی را برای خانوارهای با درآمد متوسط و پایین در کشور اردن را آسانتر کرده است. با وجود این، مقرون به صرفه بودن هزینه های اتصالات اینترنتی، همچنان یک چالش برای برخی از بخشهای جمعیت اردن است ، به ویژه در مناطق روستایی که فرصتهای اقتصادی محدودتردارند، (کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات، 2023).
شبکههای اجتماعی و پیامرسانها
پلتفرمهای رسانههای اجتماعی و برنامههای پیامرسانی به طور گسترده در اردن مورد استفاده قرار گرفتهاند و به طور اساسی الگوهای ارتباطی، مصرف اطلاعات و تعاملات اجتماعی را تغییر دادهاند. فیسبوک همچنان پلتفرم غالب شبکههای اجتماعی است و حدود 5/5 میلیون کاربر دارد که بیش از نیمی از جمعیت اردن را تشکیل میدهند(دیتاریپورتال، 2025). این پلتفرم عملکردهای متعددی از جمله، ارتباطات شخصی و سرگرمی گرفته تا بازاریابی تجاری و گفتمان سیاسی را انجام میدهد. واتساپ به عنوان برنامه پیامرسانی اصلی در اردن ظهور کرده است، به طوری که ضریب نفوذ نشان میدهد تقریباً همه کاربران تلفنهای هوشمند به طور فعال از این پلتفرم برای ارتباطات شخصی و به طور فزاینده حرفهای استفاده میکنند. رمزگذاری سرتاسر برنامه، قابلیتهای اشتراکگذاری چندرسانهای و نیازهای کم داده ای این اپلیکیشن، به محبوبیت آن در بین تمام گروههای جمعیتی کمک کرده است. کسبوکارها و مشاغل از واتساپ بیزینس[11] برای ارتباط با مشتریان، پردازش سفارشها و ارائه پشتیبانی مشتری استفاده میکنند (کِمپ[12]، 2024). اینستاگرام به ویژه در بین جوانان اردنی محبوبیت زیادی پیدا کرده است و در سالهای اخیر رشد قابل توجهی داشته است. رویکرد بصری محور این پلتفرم برای کاربرانی که به محتوای سبک زندگی، مد، غذا و سفر علاقهمند هستند، جذاب است. اینفلوئنسرهای اردنی دنبالکنندگان قابل توجهی ایجاد کردهاند و مشاغل به طور فزاینده از اینستاگرام برای بازاریابی و برندسازی استفاده میکنند. یوتیوب نیز توجه قابل توجهی را به خود جلب میکند و سازندگان محتوای اردنی محتوای زبان عربی تولید میکنند که به مخاطبان در سراسر جهان عرب میرسد.
توییتر (اکنون ایکس) حضور خود را در زیست بوم رسانههای اجتماعی اردن، بهویژه در بین روزنامهنگاران، فعالان، دانشگاهیان و شهروندان فعال سیاسی، حفظ کرده است. این پلتفرم به عنوان فضایی برای گفتمان عمومی در مورد رویدادهای جاری، مسائل مربوط به سیاستگذاری و دغدغههای اجتماعی عمل میکند. لینکدین در بین متخصصانی که به دنبال فرصتهای شبکهسازی و توسعه شغلی هستند، رشد کرده است، اگرچه نفوذ آن کمتر از پلتفرمهای مصرفگرا باقی مانده است. تلگرام، کاربرانی را که به دنبال پلتفرمهای پیامرسانی جایگزین با ویژگیهای حفظ حریم خصوصی پیشرفته هستند، جذب کرده است، در حالی که تیکتاک رشد انفجاری را در بین جوانان اردنی تجربه کرده و به یک پلتفرم اصلی برای سرگرمی و بیان خلاقانه تبدیل شده است. دولت و سازمانهای جامعه مدنی به طور فزایندهای رسانههای اجتماعی را به عنوان کانالهای ضروری برای ارتباطات عمومی، واکنش به بحران و مشارکت شهروندان تشخیص دادهاند( دیتاریپورتال، 2025).
هوش مصنوعی
رویکرد اردن به هوش مصنوعی، سرمایه گذاری کلان در زمینه به کارگیری فناوری هوش مصنوعی در بخش های مختلف کشور است تا اردن را به عنوان یک رهبر منطقهای در پذیرش و نوآوری هوش مصنوعی در بین کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، قراردهد. دولت، هوش مصنوعی را به عنوان یک اولویت راهبردی برای تنوع بخشیدن به اقتصاد، نوسازی بخش دولتی و رسیدگی به چالشهای اجتماعی شناسایی کرده است. در حالی که زیست بوم هوش مصنوعی اردن در مقایسه با رهبران جهانی هنوز در حال توسعه است، این کشور پیشرفتهای قابل توجهی در ایجاد قابلیتهای اساسی و ایجاد شتاب دهندگان داخلی برای پذیرش هوش مصنوعی در کشور داشته است. وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی، ابتکارات ملی هوش مصنوعی را رهبری کرده و در تلاش است تا یک راهبرد ملی جامع هوش مصنوعی را توسعه دهد و به تحقیق و توسعه، توسعه استعدادها، چارچوبهای اخلاقی و کاربردهای سازمانی بپردازد (وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی، 2023). این راهبرد بر کاربردهای عملی در زمینههایی که اردن دارای مزیتهای نسبی است، از جمله پردازش زبان طبیعی عربی، هوش مصنوعی مراقبتهای بهداشتی، فناوری آموزشی و راهکارهای شهر هوشمند، تأکید دارد.
دانشگاههای اردن، مراکز تحقیقاتی هوش مصنوعی و برنامههای دانشگاهی را برای ایجاد تخصص های داخل کشور را ایجاد کردهاند. دانشگاه علم و صنعت اردن[13]، دانشگاه اردن[14] و دانشگاه آلمانی اردنی[15]، برنامههای تخصصی در هوش مصنوعی، یادگیری ماشین و علم داده را ارائه کردهاند. این مؤسسات با شرکای بینالمللی همکاری میکنند و به شبکههای تحقیقاتی منطقهای که بر کاربردهای هوش مصنوعی مرتبط با جوامع عربی تمرکز دارند، کمک میکنند. بخش خصوصی شروع به پیادهسازی راهکارهای هوش مصنوعی در صنایع مختلف کرده است. در مراقبتهای بهداشتی، برنامههای کاربردی هوش مصنوعی از تجزیه و تحلیل تصویربرداری پزشکی، تشخیصهای پیشبینیکننده و سیستمهای مدیریت بیمار، پشتیبانی میکنند. مؤسسات مالی از هوش مصنوعی برای تشخیص تقلب، ارزیابی ریسک و خودکارسازی خدمات مشتری استفاده میکنند. شرکتهای مخابراتی از هوش مصنوعی برای بهینهسازی شبکه و تجزیه و تحلیل مشتری استفاده میکنند. بخش کشاورزی کاربردهای هوش مصنوعی را برای کشاورزی دقیق و مدیریت منابع، بهویژه با توجه به چالشهای کمبود آب اردن، بررسی کرده است. استارتآپهایی که بر راهکارهای هوش مصنوعی تمرکز دارند، در زیست بوم کارآفرینی اردن ظهور کردهاند و توسط انکوباتورها و شتابدهندههایی مانند اواسیس 500[16]، پراپلر[17]، و لیوا[18]، پشتیبانی میشوند. این سرمایهگذاریها، محصولاتی و خدماتی را توسعه میدهند که به نیازهای بازار محلی و منطقهای پاسخ میدهند، از چتباتهای زبان عربی گرفته تا راهکارهای نگهداری پیشبینیکننده برای کاربردهای صنعتی. شرکتهای فناوری بینالمللی، از جمله مایکروسافت، آیبیام و گوگل، با مؤسسات اردنی مشارکتهایی را برای ارائه خدمات هوش مصنوعی ابری، برنامههای آموزشی و انتقال فناوری ایجاد کردهاند(رهبران بین المللی[19]، 2024؛ وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی، 2022).
ساختارهای حاکمیتی و غیر حاکمیتی
زیست بوم فضای مجازی اردن توسط مجموعهای از سازمانهای دولتی، نهادهای نظارتی، نهادهای بخش خصوصی و سازمانهای جامعه مدنی شکل میگیرد که هر کدام نقشهای متمایز اما مرتبط به هم در توسعه و اداره محیط دیجیتالی ایفا میکنند.
1.ساختارهای دولتی
وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی، به عنوان نهاد اصلی دولتی مسئول تدوین و اجرای سیاستهای دیجیتالی، ترویج توسعه بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات و تقویت کارآفرینی عمل میکند. وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی که در سال ۲۰۱۶ به عنوان سازماندهی مجدد ساختارهای وزارتی قبلی تأسیس شد، بر ابتکارات تحول دیجیتالی در سراسر دولت نظارت میکند، از رشد صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات حمایت میکند و با شرکای بینالمللی در زمینه همکاریهای فناوری ها و ارتباطات بین المللی همکاری می کنند (وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی، ۲۰۲۲).کمیسیون تنظیم مقررات مخابرات(تی.آر.سی.)، به عنوان مرجع نظارتی مستقل برای بخشهای مخابرات و پست عمل میکند. کمیسیون تنظیم مقررات مخابرات، مجوزهایی را برای ارائه دهندگان خدمات اینترنتی ارائه میکند، تخصیص پوشش مخابراتی را مدیریت میکند، رقابت منصفانه را تضمین میکند، از حقوق مصرف کننده محافظت میکند و استانداردهای فنی را تعیین میکند. این کمیسیون نقش مهمی در ایجاد تعادل بین توسعه صنعت و حمایت از مصرف کننده دارد و در گسترش ارتباطات و بهبود کیفیت خدمات نقش بسزایی داشته است (کمیسیون تنظیم مقررات مخابرات، ۲۰۲۳). مرکز ملی امنیت سایبری(ان.سی.اس.سی.)[20]، تلاشهای ملی را برای حفاظت از زیرساختهای اطلاعاتی مراکز حساس دولتی، پاسخگویی به تهدیدات سایبری و ایجاد قابلیتهای امنیت سایبری را هماهنگ میکند. مرکز ملی امنیت سایبری که زیر نظر نخست وزیری فعالیت میکند، با سازمانهای دولتی، اپراتورهای زیرساختهای مراکز حساس دولتی و شرکای بینالمللی برای تقویت تابآوری سایبری اردن همکاری میکند. این مرکز خدمات پاسخگویی به حوادث و تهدیدات امنیتی را ارائه میدهد، ارزیابیهای امنیتی را انجام میدهد و آگاهی از امنیت سایبری را ارتقا میبخشد.
اداره آمار[21] و واحدهای مختلف وزارتخانهها در جمعآوری دادهها، تجزیه و تحلیل و سیاستگذاری مبتنی بر شواهد مرتبط با اقتصاد دیجیتالی در کشور مشارکت دارند. برنامه دولت الکترونیک[22] در دفتر نخست وزیری، دیجیتالسازی خدمات دولتی را هماهنگ میکند و ابتکاراتی مانند پلتفرم دولت الکترونیک "سند"[23]، دسترسی شهروندان به خدمات مختلف را از طریق کانالهای دیجیتال یکپارچه فراهم میکند.
2.ساختارهای غیردولتی
INT@J (انجمن فناوری اطلاعات و ارتباطات اردن)[24]، نماینده بخش خصوصی فناوری اطلاعات و ارتباطات است، از منافع بخش صنعت دفاع میکند، گفتگوی عمومی و خصوصی را تسهیل میکند و اردن را به عنوان یک مرکز فناوری منطقهای ترویج میکند. این انجمن رویدادهایی را سازماندهی میکند، اطلاعات بازار را ارائه میدهد و با دولت برای شکلدهی سیاستهایی که از رشد صنایع حمایت میکنند، همکاری میکند(انجمن فناوری اطلاعات و ارتباطات اردن، 2023). مؤسسات دانشگاهی، به ویژه دانشگاه فناوری پرنسس سمیه[25] و دانشگاه علم و صنعت اردن[26]، به عنوان مراکز آموزشی، تحقیقاتی و نوآوری در فناوری اطلاعات و ارتباطات و هوش مصنوعی فعالیت میکنند. این دانشگاهها، پارکهای علم و فناوری، مراکز رشد و مراکز تحقیقاتی را حمایت میکنند تا با این کار به توسعه سرمایه انسانی و تولید دانش در اردن کمک کنند. سازمانهای پشتیبانی از کارآفرینی، از جمله اواسیس 500، پراپلر، اندایور اردن[27]، فرصتهای مربیگری(منتوری)، تأمین مالی و شبکهسازی را برای استارتآپهای فناوری فراهم میکنند. این سازمانها در پرورش زیست بوم استارتآپی اردن و ارتباط کارآفرینان با منابع منطقهای و بینالمللی نقش بسزایی داشتهاند. سازمانهای جامعه مدنی، برحقوق دیجیتالی نظارت داشته و از آزادی اینترنت حمایت میکنند و سواد دیجیتالی را ترویج میکنند. رنسانس عربی برای دموکراسی و توسعه(اِی.آر.دی.دی.)[28] و سازمانهای مشابه در زمینه مسائلی از جمله حفاظت از حریم خصوصی، آزادی بیان آنلاین و دسترسی عادلانه به فناوریهای دیجیتالی فعالیت میکنند.
سیاستها، قوانین و برنامههای راهبردی و کلان
اردن چارچوب قانونی و سیاستی جامع برای حاکمیت بر فضای مجازی و فناوریهای نوظهور ایجاد کرده است که نشاندهنده تلاشها برای ایجاد تعادل بین ترویج نوآوری با مقررات لازم برای امنیت، حریم خصوصی و حمایت از مصرفکننده است.
1.چارچوب قانونی
قانون مخابرات[29] (قانون شماره 13 سال 1995، اصلاح شده) مبنای قانونی اساسی برای بخش مخابرات را ایجاد کرده است، اختیارات و مسئولیتهای کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات را تعریف میکند و اصولی را برای صدور مجوز، رقابت و ارائه خدمات تعیین میکند. اصلاحات و بازنگری ها، قانون را برای رسیدگی به تغییرات فناوری و شرایط متغیر بازار بهروز کرده است. قانون جرایم سایبری[30] (قانون شماره 27 سال 2015) به جرایم دیجیتال از جمله هک، سرقت هویت، کلاهبرداری الکترونیکی و آزار و اذیت آنلاین میپردازد. در حالی که این قانون ابزارهای لازم را برای پیگرد قانونی جرایم سایبری فراهم میکند، سازمانهای جامعه مدنی نگرانیهایی را در مورد مقرراتی مطرح کردهاند که میتواند آزادی بیان آنلاین را به ویژه مقالات مربوط به افترا و انتشار اطلاعات را محدود کند (دیدهبان حقوق بشر[31]، 2018). دولت از این قانون به عنوان ابزاری ضروری برای حفظ نظم عمومی و محافظت از شهروندان در برابر تهدیدات سایبری استفاده می کند. قانون حفاظت از دادههای شخصی اردن(پی.دی.پی.ال.)[32] که در سال 2022 به تصویب رسید، چارچوبی برای حفاظت از دادهها مطابق با استانداردهای بینالمللی، به ویژه مقررات عمومی حفاظت از دادههای اتحادیه اروپا را ایجاد میکند. این قانون اصولی را برای جمعآوری، پردازش و ذخیرهسازی دادهها تعریف میکند، حقوقی را برای افراد در مورد دادههای شخصی خود، قائل میشود و مجازاتهایی را برای تخلفات تعیین میکند. اجرای این قانون توسط یک مرجع اختصاصی حفاظت از دادهها نظارت میشود که مسئول اجرای قانون و ارائه راهنمایی است (روزنامه رسمی[33]، 2022). حفاظت از دادههای شخصی در اردن تحت قانون حمایت از دادههای شخصی شماره (۲۴) سال ۲۰۲۳ (که از این پس "قانون" نامیده میشود) تنظیم میشود. اردن گامهای جدی برای تصویب این قانون با هدف حمایت از دادههای شخصی برداشته است. قانون حمایت از دادهها در روزنامه رسمی شماره ۵۸۸۱ صفحه ۴۳۳۸ در تاریخ ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳ منتشر شد. در این قانون، محدودیتهای متعددی برای پردازش دادههای شخصی اعمال شده است که مهمترین و قابل توجهترین آنها، الزام به رضایت قبلی است که باید "صریح و مستند به صورت کتبی یا الکترونیکی باشد، همچنین باید از نظر مدت و هدف مشخص باشد." این قانون همچنین تصریح میکند که شهروندان باید از قبل از تاریخ و دلایل جمعآوری دادههای خود مطلع شوند. همچنین پردازش دادهها برای مقاصدی غیر از هدف مورد نظر را جرم انگاری میکند(دیالای پایپر[34]، 2025).
قانون معاملات الکترونیکی[35] (قانون شماره 15 سال 2015)، شناسایی قانونی برای امضاهای الکترونیکی، قراردادها و اسناد را فراهم میکند و تجارت الکترونیکی و خدمات دولت دیجیتالی را تسهیل میکند(انجمن بانکهای اردن، 2015).
2. برنامهها و سیاستهای راهبردی
برنامه رشد اقتصادی اردن (2018-2022)[36] ، تحول دیجیتال را به عنوان یک رکن کلیدی برای توسعه اقتصادی شناسایی کرد و اهدافی را برای رشد بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات، اجرای دولت دیجیتالی و حمایت از کارآفرینیدر زمینه فناوری تعیین می کند. این طرح بر ایجاد یک محیط توانمندساز برای نوآوری ضمن رسیدگی به شکافهای زیرساختی و کمبود مهارتها تأکید دارد. راهبررد ملی تحول دیجیتالی، یک نقشه راه برای نوسازی خدمات دولتی، بهبود حاکمیت دادهها و افزایش مشارکت شهروندان از طریق کانالهای دیجیتالی ترسیم میکند. این راهبرد شامل ابتکارات خاصی برای بخشهایی از جمله آموزش، بهداشت، حمل و نقل و مدیریت دولتی با اهداف قابل اندازهگیری برای بهبود ارائه خدمات است. دولت از طریق بیانیههای سیاستی و اسناد برنامهریزی، ابتکارات خود را در زمینه هوش مصنوعی ارائه کرده است، اگرچه یک راهبرد ملی جامع هوش مصنوعی تا سال 2024 در دست تدوین دولت است. ابتکارات اعلام شده شامل ایجاد مراکز تحقیقاتی هوش مصنوعی، تدوین دستورالعملهای اخلاقی برای استقرار هوش مصنوعی، ترویج آموزش و تربیت هوش مصنوعی و شناسایی بخشهای اولویتدار برای کاربردهای هوش مصنوعی است. این رویکرد بر توسعه مسئولانه هوش مصنوعی تأکید دارد و به حقوق بشر و ارزشهای اجتماعی احترام میگذارد و در عین حال به دنبال مزایای اقتصادی است (وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی، 2023).
اردن همچنین با چارچوبها و مشارکتهای بینالمللی همکاری دارد تا بتواند زیست بوم دیجیتالی خود را تقویت کند. این کشور در سازمانهای منطقهای و بینالمللی که در زمینه های حکمرانی داده، همکاری در زمینه امنیت سایبری و توسعه دیجیتالی فعالیت می کنند، شرکت و همکاری می کنند. اردن مشارکت با سازمانهایی از جمله اتحادیه بینالمللی مخابرات(آی.تی.یو.)[37]، مجمع جهانی اقتصاد[38] دارد و توافقنامههای مختلف همکاری دوجانبه فناوری، دسترسی به تخصص، بودجه و بهترین شیوههای جهانی را نیز فراهم کرده است.
تجربیات و نوآوریها
زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی اردن، تجربیات و نوآوریهای قابل توجهی را ایجاد کرده است که ظرفیت کشورر اردن را برای انطباق با فناوری و پیاده سازی فناوری های نوین، علیرغم محدودیتهای منابع رایج در اقتصادهای کوچک در حال توسعه، نشان میدهد.
دولت الکترونیک و خدمات دیجیتال
اردن در اجرای دولت الکترونیکی پیشگام منطقهای بوده است و پلتفرم سند دسترسی یکپارچه به خدمات دولتی را فراهم میکند. شهروندان میتوانند از طریق کانالهای دیجیتالی به خدماتی از جمله اسناد وضعیت مدنی، ثبت وسایل نقلیه، مجوز کسب و کار و گواهینامههای مختلف دسترسی داشته باشند و نیاز به مراجعه حضوری به ادارات دولتی را کاهش دهند. این پلتفرم اصول طراحی کاربر محور را به نمایش میگذارد و به ضریب های پذیرش قابل توجهی، به ویژه در بین شهروندان جوانتر و باسواد دیجیتالی، دست یافته است (وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی، ۲۰۲۲). پاسخ دولت به همهگیری کووید-۱۹، باعث شد که تحول دیجیتالی در کشور تسریع شود و این مسئله باعث استقرار سریع پلتفرمهایی برای نظارت بر سلامت، مجوز سفر و ثبت نام واکسیناسیون در کشور شد. پلتفرم امان.جو[39] که در طول همهگیری کووید 19 راهاندازی شد و ظرفیت دولت را برای توسعه و استقرار سریع راهکارهای دیجیتالی برای مدیریت بحران را به تصویر کشیده است. این تجربیات نشان دهنده تلاشهای اخیر دولت برای ارتقای قابلیتها و انعطافپذیری دیجیتالی دولت است.
فناوری اطلاعات و ارتباطات و موفقیت در صادرات
بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات( آی.سی.تی) اردن در صادرات خدمات و ارائه راهکارها به بازارهای منطقهای به موفقیت، دست یافته است. شرکتهایی از جمله موضوع، یک پلتفرم محتوای زبان عربی، پایگاه کاربری قابل توجهی را در سراسر جهان عرب ایجاد کردهاند. تاتام گیمز[40]، با تمرکز بر بازیهای موبایلی به زبان عربی، عناوین موفقی از بازی های موبایلی را منتشر کرده است که با ترجیحات فرهنگی عربی سازگار شدهاند و میلیونها بار دانلود شدهاند. این سرمایهگذاریها نشان میدهد که کارآفرینان اردنی میتوانند کسبوکارهای دیجیتالی مقیاسپذیر را برای خدمت به بازارهای منطقهای و بینالمللی ایجاد کنند(تاتام گیمز، 2025).
برونسپاری فرآیندهای تجاری(بی.پی.اُ.)[41]، به عنوان یک خدمت صادراتی مهم ظهور کرده است. اردن قراردادهایی را از شرکتهای بینالمللی جذب کرده که به دنبال پشتیبانی مشتریان به زبان عربی، پردازش دادهها و خدمات فنی هستند. ترکیب نیروی کار ماهر و چند زبانه، هزینههای رقابتی و زیرساختهای قابل اعتماد، اردن را به عنوان یک مقصد جذاب برای برونسپاری فرآیندهای تجاری معرفی کرده است(ویلانوئوا[42]، 2024).
فینتک و پرداختهای دیجیتال
بخش مالی اردن شاهد نوآوری در پرداختهای دیجیتالی و راهحلهای فینتک بوده است. خدمات کیف پول موبایلی، از جمله کلیک[43] - یک سیستم پرداخت فوری که انتقال بین بانکی از طریق شماره موبایل را امکانپذیر میکند- به طور گستردهای مورد استفاده قرار گرفته و تراکنشهای بدون پول نقد و شمول مالی را تسهیل کرده است(شرکت پرداخت و تسویه اردن[44]، 2025).
بانک مرکزی اردن[45] رویکردی پیشرو در تنظیم مقررات فینتک اتخاذ کرده و یک محیط آزمایشی نظارتی ایجاد کرده است که به شرکتها اجازه میدهد محصولات مالی نوآورانه را در شرایط کنترلشده قبل از عرضه کامل به بازار آزمایش کنند (بانک مرکزی اردن، 2021). پلتفرمهای وامدهی دیجیتالی برای ارائه دسترسی اعتباری جایگزین برای افراد و کسبوکارهای کوچکی که به طور سنتی توسط بانکهای متعارف خدمات کافی دریافت نمیکنند، ظهور کردهاند. این پلتفرمها از تجزیه و تحلیل دادهها و روشهای نمرهدهی اعتباری جایگزین برای ارزیابی اعتبار و تصمیمگیری در مورد وامدهی استفاده میکنند و در عین مدیریت ریسک، دسترسی مالی را گسترش میدهند.
فناوری آموزشی
مؤسسات آموزشی رویکردهای یادگیری مبتنی بر فناوری را اتخاذ کردهاند و دانشگاهها سیستمهای مدیریت یادگیری، دورههای آنلاین و منابع دیجیتالی را پیادهسازی کردهاند. تغییرات آموزشی ناشی از همهگیری کووید 19 به سمت یادگیری از راه دور، پذیرش این فناوری را تسریع کرد و هم فرصتها و هم چالشها را در ارائه آموزش دیجیتالی/ الکترونیکی را نیز آشکار کرد. استارتآپهای بسیاری، راهحلهای فناوری آموزشی که به نیازهای بازار محلی پرداخته اند را توسعه دادهاند. از جمله این استارآپ ها می توان به پلتفرمهای یادگیری زبان عربی، ابزارهای آمادگی آزمون و سیستمهای مدیریت مدرسه، اشاره کرد( یونسکو، 2025).
بنیاد ملکه رانیا برای آموزش و توسعه[46]، از نوآوری های آموزشی حمایت کرده و از ابتکاراتی که از فناوری برای بهبود نتایج یادگیری، توسعه حرفهای معلمان و عدالت آموزشی استفاده میکنند، پشتیبانی میکند. برنامهها بر ادغام متفکرانه فناوری در آموزش متمرکز بودهاند، به جای فقط دنبال کردن پذیرش فناوری به خاطر خود فناوری، متمرکز بوده اند(بنیاد ملکه رانیا، 2017).
ابتکارات شهر هوشمند
تلاشهایی برای پیادهسازی راهحلهای شهر هوشمند در امان و سایر مراکز شهری انجام شده است که بر مدیریت ترافیک، مدیریت پسماند، بهرهوری انرژی و ارائه خدمات عمومی متمرکز است. در حالی که تحول جامع شهر هوشمند همچنان در اردن آرمانی و در سطح آرزو است، پروژههای آزمایشی در اردن در حال انجام است تا امکانپذیری این کار را بررسی و تجربیات یادگیری را پیاده سازی کند. دولت اردن، مشارکت با فروشندگان بینالمللی فناوری، دسترسی به پلتفرمها و تخصصها در زمینه طراحی و معماری شهر هوشمند را فراهم کرده است، اگرچه تأمین مالی پایدار و عملیات بلندمدت آن همچنان یک چالش اساسی دولت است(وزارت اقتصاد دیجیتال و کارآفرینی، ۲۰۲۲).
نوآوری در مراقبتهای بهداشتی
ارائهدهندگان مراقبتهای بهداشتی، پلتفرمهای پزشکی از راه دور، پروندههای الکترونیکی سلامت و ابزارهای تشخیصی مبتنی بر هوش مصنوعی را پیادهسازی کردهاند. مرکز سرطان ملک حسین[47] در خط مقدم پذیرش فناوریهای پیشرفته پزشکی، از جمله کاربردهای هوش مصنوعی برای تشخیص سرطان و برنامهریزی درمان بوده است. همهگیری کووید 19، پذیرش پزشکی از راه دور را تسریع کرد و تعدیلات نظارتی مشاورههای از راه دور و نسخههای الکترونیکی را امکانپذیر کرد. در حالی که نوآوری در سلامت دیجیتالی در اردن می تواند امیدوارکننده باشد، چالشهایی از جمله قابلیت همکاری، حریم خصوصی دادهها و دسترسی عادلانه نیازمند توجه مستمر است(تمیمی و همکاران[48]، 2024).
چالشها و چشمانداز آینده
با وجود پیشرفتها، زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی اردن با چالشهایی روبرو است که توسعه آن را محدود کرده و نیازمند توجه راهبردی است. تهدیدات امنیت سایبری همچنان در حال تحول هستند و نیازمند سرمایهگذاری مداوم در قابلیتهای دفاعی و آگاهیبخشی میباشند. شکافهای سواد دیجیتال، به ویژه در میان بزرگسالان مسنتر و جمعیت روستایی، مزایای تحول دیجیتال را محدود کرده و خطر ایجاد شکافهای دیجیتالی را افزایش میدهد که نابرابریهای موجود را تشدید میکند. محدودیتهای اقتصادی، از جمله بیکاری بالای جوانان و فشارهای مالی، بر توانایی دولت برای سرمایهگذاری در زیرساختهای دیجیتالی و برنامهها تأثیر میگذارد. بازار کوچک داخلی، پتانسیل شرکتهای فناوری اردنی را برای دستیابی به مقیاس در داخل کشور محدود میکند و مستلزم راهبردهای توسعه منطقهای و بینالمللی است که با چالشهای خاص خود از جمله رقابت و موانع دسترسی به بازار روبرو هستند.
نتیجه گیری
چارچوبهای نظارتی باید بین اولویتهای رقابتی ترویج نوآوری، حفاظت از امنیت، حفاظت از حریم خصوصی و حفظ ثبات اجتماعی تعادل ایجاد کنند. یافتن تعادل مناسب نیازمند گفتگوی مستمر سیاستگذاری، تصمیمگیری مبتنی بر شواهد و تمایل به تعدیل رویکردها بر اساس تجربه است. چالش تنظیم مقررات فناوریهای به سرعت در حال تحول ،ضمن جلوگیری از نوآوری، همچنان یک تنش پایدار است. با وجوداین، اردن دارای مزایای قابل توجهی از جمله جمعیت تحصیلکرده و آشنا به فناوری، موقعیت جغرافیایی راهبردی، ثبات سیاسی نسبت به همسایگان منطقهای و تعهد دولت به تحول دیجیتال است. تجربیات اردن به عنوان یک کشور با درآمد متوسط که توسعه دیجیتال را هدایت میکند، بینشهای مرتبطی را برای کشورهای مشابه ارائه میدهد. با سرمایهگذاری مداوم در زیرساختها، آموزش و حمایت از نوآوری، همراه با مقررات سنجیده و مشارکت بینالمللی، اردن در موقعیتی قرار دارد که نقش خود را به عنوان یک قطب دیجیتال منطقهای تقویت کرده و قابلیتهای فضای مجازی و هوش مصنوعی را توسعه دهد که به رونق اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی برای شهروندانش کمک میکند.
منابع مورد استفاده:
Central Bank of Jordan. (2021). Regulatory sandbox framework, Available for https://www.cbj.gov.jo/EN/Pages/Regulatory_laboratory
DataReportal. (2024). Digital 2024: Jordan, Available for https://datareportal.com/reports/digital-2024-jordan
DataReportal. (2025). Digital 2025: Jordan, Available for https://datareportal.com/reports/digital-2025-jordan
GSMA Intelligence. (2024). The mobile economy: Middle East and North Africa 2024. GSMA Intelligence, Available for https://www.gsmaintelligence.com/research/the-mobile-economy-middle-east-and-north-africa-2024
Human Rights Watch. (2018). Jordan: New cybercrime law threatens rights. Human Rights Watch. https://www.hrw.org/news/2018/05/30/jordan-new-cybercrime-law-threatens-rights
Information and Communications Technology Association of Jordan ,INT@J. (2023). Jordan ICT sector report 2023, Available for https://intaj.net/
Kemp, S. (2024). Digital 2024: Global overview report, Available for https://indd.adobe.com/view/8892459e-f0f4-4cfd-bf47-f5da5728a5b5
Ministry of Digital Economy and Entrepreneurship. (2022). Digital transformation strategy 2022-2025, Available from https://www.modee.gov.jo/ebv4.0/root_storage/en/eb_list_page/strategicdirection.pdf
Official Gazette. (2022). Personal Data Protection Law No. 15 of 2022. Hashemite Kingdom of Jordan Official Gazette, Available for https://www.officialgazette.gov.ph/
DLA PIPER(2025).Data protection laws in Jordan, Available for file:///C:/Users/asus/Downloads/DLA-Piper-Data-Protection-Laws-of-the-World-Jordan.pdf
Association of Banks in Jordan(2015). Electronic Transactions Law Law No. 15 of 2015, Available for file:///C:/Users/asus/Downloads/electronic_transactions_law.pdf
Tamatem Games ( 2025). OUR STORY, Available for https://tamatem.co/
Villanueva, A. (2024).Top 15 BPO companies in Jordan, Available for https://www.outsourceaccelerator.com/guide/top-bpo-companies-in-jordan/
The Jordan Payments and Clearing Company, JoPACC(2025). CliQ User Handbook, Available for https://www.jopacc.com/sites/default/files/2023-10/cliq_user_handbook_2021-0.pdf
Speedtest Global Index. (2024). Jordan broadband and mobile speeds. Ookla. https://www.speedtest.net/global-index/jordan
Telecommunications Regulatory Commission. (2023). Annual report 2023, Available from https://www.trc.gov.lk/content/files/reports/Annual%20Report%202023_ENG.pdf
Leaders International (2024).The Role of AI in Transforming Jordan’s Entrepreneurial Landscape, Available for https://leadersinternational.org/results-insights/the-role-of-ai-in-transforming-jordans-entrepreneurial-landscape/
Ministry of digital economy and entrepreneurship (2022).Artificial intelligence strategy and implementation plan (2023-2027), Available for http://www.modee.gov.jo/ebv4.0/root_storage/en/eb_list_page/40435648.pdf
Tamimi, A., Al-Abbadi, M., Tamimi, I. et al. (2024)The transformation of Jordan’s healthcare system in an area of conflict. BMC Health Serv Res 24, 1033 , https://doi.org/10.1186/s12913-024-11467-1
Queen Rania Foundation (2017). Educational technology in Jordan, Available for https://qrf.org/sites/default/files/2023-11/educational_technology_in_jordan_brief_en_condensed.pdf
UNESCO (2025). Technology competencies of learners and teachers, Available for https://education-profiles.org/northern-africa-and-western-asia/jordan/~technology#2.3
[1] . The Middle East and North Africa (MENA)
[2] .Zain Jordan
[3] . Orange Jordan
[4] . Umniah
[5] . سیمکارت 4G LTE یک تراشه است که به دستگاه اجازه میدهد به شبکه تلفن همراه 4G LTE متصل شود و به خدمات داده پرسرعت آن دسترسی پیدا کند. سیمکارت حاوی اطلاعات کاربری منحصربهفردی است که دستگاه را برای انتقال داده در شبکه 4G احراز هویت و شناسایی میکند. سیمکارتهای LTE با سیمکارتهای معمولی متفاوت هستند و بهطور خاص برای اتصال به فرکانسهای 4G بهجای شبکههای قدیمیتر 2G یا 3G طراحی شدهاند. تلفنهای هوشمند مدرن و دستگاههای دارای قابلیت اتصال به شبکه تلفن همراه از سیمکارتهای LTE در اندازه نانو برای بهرهگیری از سرعتهای 4G استفاده میکنند. سیمکارتهای LTE با سیمکارتهای معمولی متفاوت هستند و بهطور خاص برای اتصال به فرکانسهای 4G بهجای شبکههای قدیمیتر 2G یا 3G طراحی شدهاند. تلفنهای هوشمند مدرن و دستگاههای دارای قابلیت اتصال به شبکه تلفن همراه از سیمکارتهای LTE در اندازه نانو برای بهرهگیری از سرعتهای 4G استفاده میکنند.
[6] .Telecommunications Regulatory Commission
[7] .The National Broadband Network (NBN)
[8] .Ministry of Digital Economy and Entrepreneurship
[9] GSMA Intelligence
[10] Speedtest Global Index
[11] WhatsApp Business
[12] Kemp
[13] . The Jordan University of Science and Technology
[14] . University of Jordan
[15] . German Jordanian University
[16] Oasis500: https://oasis500.com/
[17] Propeller: https://propellerinc.me
[18] Liwwa : https://liwwa.com
[19] Leaders International: https://leadersinternational.org
[20] .The National Cybersecurity Center (NCSC)
[21] The Department of Statistics
[22] The E-Government Program
[23] The Sanad e-government platform
[24] INT@J (Information and Communications Technology Association of Jordan)
[25] the Princess Sumaya University for Technology
[26] Jordan University of Science and Technology
[27] Endeavor Jordan
[28] The Arab Renaissance for Democracy and Development (ARDD)
[29] The Telecommunications Law
[30] The Cybercrime Law
[31] Human Rights Watch
[32] Jordan's Personal Data Protection Law (PDPL),
[33] Official Gazette
[34] DLA PIPER
[35] The Electronic Transactions Law
[36] The Jordan Economic Growth Plan (2018-2022)
[37] The International Telecommunication Union (ITU)
[38] World Economic Forum
[39] Aman.jo
[40] Tamatem Games
[41] . Business process outsourcing (BPO)
[42] Anthony Villanueva
[43] CliQ
[44] The Jordan Payments and Clearing Company( JoPACC)
[45] . The Central Bank of Jordan
[46] The Queen Rania Foundation for Education and Development
[47] The King Hussein Cancer Center
[48] Tamimi, A., Al-Abbadi, M., Tamimi, I. et al