زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در سوریه
زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در سوریه
میترا صمیعی
دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه علامه طباطبائی
مقدمه
در این بخش به ابعاد گوناگون زیست بوم فضای مجازی سوریه و توسعه هوش مصنوعی در چارچوب درگیری طولانی مدت و بازسازی در کشور سوریه پرداخته می شود. این تحلیل شامل توسعه زیرساخت، ضریب نفوذ اینترنت، پذیرش رسانه های اجتماعی، ابتکارات هوش مصنوعی، ساختارهای دیجیتال دولتی و غیردولتی، چارچوب های نظارتی و نوآوری های نوظهور است. علیرغم تخریب قابلتوجه زیرساختها ناشی از بیش از یک دهه درگیری های داخلی در سوریه، چشمانداز دیجیتال سوریه از طریق فناوریهای تطبیقی و مشارکتهای بینالمللی با هدف تحول دیجیتال و بهبود اقتصادی، انعطافپذیری مناسبی را نشان میدهد.
زیرساخت فضای مجازی
سوریه در طول درگیری داخلی طولانی مدت که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد، دچار تخریب قابل توجهی شده است. بخش مخابرات تحت نظارت دولت فعالیت می کند و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، اقتدار نظارتی را بر تمام ارتباطات دیجیتال و توسعه زیرساخت دیجیتالی کشور اعمال می کند (وزارة الاتصالات وتقانة المعلومات[1]، ۲۰۲۴). پیش از درگیری ها، سوریه حرکت تدریجی به سوی خصوصی سازی مخابرات داشت و مجوزهایی را به ارائه دهندگان خدمات اینترنتی(ای.اس.پی.) در کشور اعطا کرد و اصلاحات بازار را مطابق با تعهدات خود به اتحادیه اروپا اجرا کرد (مخابرات در سوریه[2]، ۲۰۲۴). چشم انداز زیرساخت های مجازی سوریه با دارایی های فیزیکی مخابراتی، از جمله کابل های فیبر نوری، برج های تلفن همراه و ایستگاه های سوئیچینگ مشخص می شود. اتصال بین المللی در درجه اول به سه کابل ارتباطی زیردریایی که در طرطوس[3] به پایان می رسند و یک کابل زمینی که از طریق ترکیه مسیریابی می شود، متکی است. شرکت مخابرات سوریه(اس.تی.ای)[4] که متعلق به دولت است، کنترل انحصاری بر خدمات تلفن ثابت را حفظ کرده و از طریق پروتکل های مسیریابی اجباری و کنترل های متمرکز، اقتدار بالفعل بر ارائه دهندگان خدمات اینترنتی(ای.اس.پی.) خصوصی را به عهده دارد (شرکت مخابرات سوریه، ۲۰۲۴). ابتکارات اخیر دولت تحت دولت انتقالی که در سال ۲۰۲۵ تأسیس شد، بازسازی زیرساخت ها را در اولویت قرار داده است و وزیر عبدالسلام هیکل[5] از اجرای آزمایشی فناوری بی سیم نسل پنجم (۵G) در دمشق و پروژه شبکه اینترنت منطقه ای با هدف قرار دادن سوریه به عنوان یک مرکز داده منطقه ای خبر داد (لوانت ۲۴[6]، ۲۰۲۵). الزامات سرمایه گذاری برای بازسازی جامع زیرساخت های مخابراتی تقریباً ۲۰۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است که مستلزم همکاری بین المللی و تخصص فنی است(سمکس[7]، ۲۰۲۵).
ضریب نفوذ اینترنت، تلفنهای هوشمند و پهنای باند خانگی
1. نفوذ اینترنت
در ژانویه ۲۰۲۵، بر اساس گزارش دیتاریپورتال ۲۰۲۵، جمعیت کاربران اینترنت در سوریه به 01/9 میلیون نفر رسید که نشاندهنده نرخ نفوذ 8/35 درصدی از کل جمعیت 2/25 میلیون نفری است. این رقم نشاندهنده افزایش اندک ۳۵۶,۰۰۰ کاربر (41درصد) نسبت به ژانویه ۲۰۲۴ است، اگرچه 2/16 میلیون نفر - شامل 2/64 درصد از جمعیت - در ابتدای سال ۲۰۲۵ بدون دسترسی به اینترنت باقی ماندند(دیتاریپورتال، 2025). این آمار، سوریه را در میان کشورهایی در منطقه خاورمیانه قرار میدهد که پایین ترین سطح دسترسی به اینترنت را دارد و از بین چهارده کشور، رتبه سیزدهم را دارد و تنها از نظر ضریب پذیرش اینترنت از یمن پیشی میگیرد (مخابرات در سوریه، ۲۰۲۴). توزیع جغرافیایی دسترسی به اینترنت، نابرابریهای قابل توجهی بین جمعیت شهری و روستایی را نشان میدهد، به طوری که 3/58 درصد از جمعیت سوریه در مراکز شهری ساکن هستند که زیرساختهای اتصال در آنجا توسعه یافتهتر است(دیتاریپورتال، 2025). مناطق آسیبدیده از درگیری و مناطقی که قبلاً خارج از کنترل دولت بودند، به راهحلهای اتصال جایگزین، از جمله اتصالات ماهوارهای و خدمات مخابراتی فرامرزی از کشورهای همسایه، به ویژه ترکیه، متکی بودهاند(سمکس، 2025).
2. تلفن هوشمند و اتصال موبایل
تعداد اتصالات تلفن همراه در اوایل سال ۲۰۲۵ به 5/19 میلیون نفر رسید که معادل 6/77درصد از کل جمعیت است و نشاندهنده افزایش 3/1 میلیون اتصال (70درصد) نسبت به سال قبل است. دادههای دیتاریپورتال، نشان میدهد که 7/91 درصد از اتصالات تلفن همراه به عنوان "پهنای باند" واجد شرایط هستند و از فناوریهای شبکه 3G، 4G یا 5G استفاده میکنند، اگرچه این معیار لزوماً با استفاده از اینترنت تلفن همراه بستگی ندارد، زیرا برخی از طرحهای اشتراک فقط خدمات صوتی و پیامکی ارائه میدهند(دیتاریپورتال، 2025). بازار مخابرات سیار پس از خروج گروه ام.تی.ان.[8] از بازار سوریه در اوت ۲۰۲۱، سيريتل[9] را به عنوان اپراتور مخابراتی غالب در مناطق تحت کنترل دولت باقی گذاشته است. دولت انتقالی در سال ۲۰۲۴ به وفا تيليكوم[10]، به عنوان سومین اپراتور تلفن همراه مجوز داد(بادکام[11]، ۲۰۲۵). پوشش تلفن همراه تقریباً 96 درصد از جمعیت سوریه را شامل میشود، اگرچه کیفیت تماس و سرعت انتقال دادهها، تغییرپذیری قابل توجهی را نشان میدهد (مخابرات در سوریه، ۲۰۲۴).
3.پهنای باند و سرعت اینترنت خانگی
زیرساخت پهنای باند ثابت سوریه در مقایسه با استانداردهای جهانی، عملکرد بسیار پایینی را نشان میدهد. از ماه می ۲۰۲۴، میانگین سرعت دانلود برای اتصالات اینترنت ثابت 60/4 مگابیت بر ثانیه اندازهگیری شد و سوریه را در رتبه ۱۷۹ از بین ۱۸۱ کشور در رتبهبندی جهانی سرعت اینترنت قرار داد (مخابرات در سوریه، ۲۰۲۴). در ژانویه ۲۰۲۴، میانگین سرعت دانلود اینترنت تلفن همراه ، 82/11 مگابیت بر ثانیه بود که نشاندهنده بهبود اندکی نسبت به دورههای قبل است، اما همچنان به طور قابل توجهی کمتر از میانگینهای منطقهای است(دیتاریپورتال، 2024). میانگین سرعت آپلود برای اتصالات ثابت 05/4 مگابیت بر ثانیه بود، در حالی که سرعت آپلود تلفن همراه به ۶ مگابیت بر ثانیه رسید(فناوری TS2، 2025). هزینه بسیار بالای خدمات اینترنتی نسبت به میانگین درآمد خانوار، همراه با کاهش ارزش پول و تحریمهای اقتصادی، موانع مهمی را برای شمول دیجیتالی در کشور ایجاد کرده است( بادکام، ۲۰۲۵). خدمات خط مشترک دیجیتال نامتقارن(اِی.دی.اس.ال)، که از سال ۲۰۰۳ در دسترس است، به دلیل کافی نبودن پورت های مخابراتی و محدودیتهای زیرساختی، در بسیاری از مکان های سوریه، همچنان در دسترس نیست (مخابرات در سوریه، ۲۰۲۴).
شبکههای اجتماعی و پیامرسانها
پلتفرمهای رسانههای اجتماعی و برنامههای پیامرسان، کانالهای اصلی برای انتشار اطلاعات، سازماندهی اجتماعی و ارتباطات بین فردی در زیست بوم دیجیتال سوریه را تشکیل میدهند. بر اساس دادههای شرکت کیپیوس[12]، تقریباً ۶ میلیون سوری در سال ۲۰۲۰ از پلتفرمهای رسانههای اجتماعی استفاده میکردند که نشاندهنده ضریب نفوذ ۳۵ درصد است. واتساپ به عنوان برنامه پیامرسان غالبا ظاهر می شود و تقریباً در بین کاربران رسانههای اجتماعی به طور جهانی مورد استفاده قرار میگیرد و پس از آن فیسبوک به عنوان دومین پلتفرم پرکاربرد قرار دارد(چشماندازهای رسانهای[13]، 2020). تلگرام به عنوان یک کانال ارتباطی امن، به ویژه به دلیل قابلیتهای رمزگذاری و مقاومت در برابر نظارت دولتی، کشش قابل توجهی به دست آورد(جنبش آینده سوریه[14]، 2024).
توییتر( شبکه ایکس)، پایگاه کاربری نسبتاً کوچکتری را در میان روشنفکران، فعالان و روزنامهنگاران حفظ میکند و تقریباً ۱۳۶۰۰۰ کاربر فعال در سال ۲۰۱۴ ثبت شده است، اگرچه در جهان عرب، بالاترین ضریب استفاده و تعاملات روزانه را دارد (چشماندازهای رسانهای، 2020). یوتیوب به عنوان یک پلتفرم حیاتی برای مستندسازی و به اشتراک گذاری اطلاعات عمل میکند و شهروندان را قادر میسازد تا از طریق آپلود ویدیوهایی که اعتراضات، اقدامات نظامی و شرایط بشردوستانه را ثبت میکنند، روایتهای رسانههای خود را ثبت کنند(مکزیکوهیستوریکو[15]، 2024). تحقیقات انجام شده توسط مجله علوم محاسباتی، توییتر، تلگرام و فیسبوک را به عنوان سه پلتفرم رسانه اجتماعی رایج و مورد استفاده در سوریه شناسایی کرده است( والک و همکاران[16]، 2023). این پلتفرمها هماهنگی بین فعالان، انتشار اطلاعات به مخاطبان بینالمللی و بسیج حمایت از جنبشهای مختلف سیاسی را تسهیل کردند، و به طور همزمان به عنوان ابزاری برای تبلیغات دولتی و کمپینهای اطلاعات عمل میکردند. اعتراضات سال ۲۰۱۱ در سوریه، نقطه عطفی در استفاده از رسانههای اجتماعی سوریه بود و پلتفرمهایی مانند فیسبوک و توییتر، فعالیتهای سازمانی، به اشتراک گذاری اخبار و مستندسازی رویدادها را امکانپذیر کردند(مکزیکوهیستوریکو،2024). پس از انتقال سیاسی در اواخر سال ۲۰۲۴، دولت جدید از حذف محدودیتها بر روی وبسایتهای سانسور شده قبلی و رفع محدودیتهای پهنای باند در برخی استانها خبر داد(سمکس، 2025).
هوش مصنوعی
1. ابتکارات توسعه هوش مصنوعی
بخش هوش مصنوعی سوریه نشاندهنده یک حوزه نوظهور در دستور کار گستردهتر تحول دیجیتالی است، به طوری که ذینفعان دولتی و بینالمللی، هوش مصنوعی را به عنوان کاتالیزوری برای بهبود اقتصادی و ارائه خدمات میشناسند. در ماه می ۲۰۲۵، دمشق میزبان اولین کنفرانس منطقهای در مورد هوش مصنوعی و کارآفرینی بود که توسط اتحادیه عرب برای اینترنت و ارتباطات با مشارکت وزارت ارتباطات و فناوری[17]، انجمن کامپیوتر سوریه[18] و با حمایت سازمان عربی فناوری اطلاعات و ارتباطات (ای.آی.سی.تی.اُ)[19]، کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای غرب آسیا(ای.اس.سی.دبلیو.اِی)[20] و برنامه توسعه سازمان ملل متحد(یو.ان.دی.پی.)[21] برگزار شد. این کنفرانس با اجرای توافقنامه همکاری سه جانبه بین سازمان عربی فناوری اطلاعات و ارتباطات (ای.آی.سی.تی.اُ)، وزارت ارتباطات و فناوری و اتحادیه عرب برای اینترنت و ارتباطات به اوج خود رسید و چارچوبهایی را برای ظرفیتسازی، تدوین سیاست و فرصتهای آموزشی در زمینه حکمرانی هوش مصنوعی ایجاد کرد. این ابتکارات با چشمانداز ۲۰۳۰ سازمان عربی فناوری اطلاعات و ارتباطات (ای.آی.سی.تی.اُ) همسو هستند: "ایجاد آینده دیجیتال عربی هوشمند، ایمن و پایدار"، که شامل منشور عربی اخلاق هوش مصنوعی و اتحاد عربی برای حکمرانی هوش مصنوعی است(سازمان عربی فناوری اطلاعات و ارتباطات، 2025). در مارس ۲۰۲۴، سوریه رسماً به ابتکار حکمرانی جهانی هوش مصنوعی پیوست، ابتکاری که توسط رئیس جمهور چین، شی جین پینگ، در "سومین فروم کمربند و راه" [22] مطرح شد و نشاندهنده تعهد به همکاری بینالمللی در تحقیق و توسعه هوش مصنوعی است. وزارت امور خارجه و مهاجران[23] از ایجاد چارچوبهای اخلاقی جهانی حاکم بر تحقیقات بینالمللی مشترک هوش مصنوعی و دستورالعملهای نظارتی برای حکمرانی هوش مصنوعی حمایت کرد (ناظر سوری[24]، ۲۰۲۴).
2.کاربردهای هوش مصنوعی
شرکت ایان ریالیتی[25]، یک رهبر جهانی در انتقال دانش مبتنی بر واقعیت مجازی و افزوده است که در ژوئن ۲۰۲۴ از تأسیس اولین مرکز هوش مصنوعی فضایی سوریه خبر داد و ۱۰,۰۰۰ دوره آموزشی سفارشیسازی شده را برای رفع نیازهای خاص سیستم آموزشی و بازار کار سوریه معرفی کرد. این ابتکار بر توسعه مهارتها در بخشهایی تأکید دارد که فرصتهای منحصربهفردی در اقتصاد در حال تحول سوریه دارند، از جمله معدن، کشاورزی، انرژیهای تجدیدپذیر، علوم محیطی، گردشگری و برنامهریزی شهری(گروه بانک جهانی، 2024).
در بخش مراقبتهای بهداشتی، هوش مصنوعی پتانسیل رسیدگی به کمبودهای بحرانی نیروی کار مراقبتهای بهداشتی ناشی از مهاجرت را نشان میدهد. از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸، نسبت پزشک به جمعیت از 529/0 به 291/0 در هر ۱۰۰۰ نفر کاهش یافت و کمبودهای شدیدی در خدمات پزشکی تخصصی از جمله مراقبتهای ویژه، انکولوژی، رادیولوژی و تشخیص آزمایشگاهی در سوریه ایجاد کرد. ادغام فناوری های هوش مصنوعی در بخش مراقبتهای بهداشتی شامل تشخیص از راه دور، قابلیتهای نظارت و سیستمهای تجزیه و تحلیل پیشبینیکننده مانند هالا سیستمز[26] است که از هوش مصنوعی برای پیشبینی حملات هوایی به مراکز مراقبتهای بهداشتی استفاده میکند و هشدارهای بیدرنگ را به پرسنل پزشکی ارائه میکند(الخلیل و همکاران[27]، ۲۰۲۴).گزارش سازمان جهانی کار[28] در سال ۲۰۲۵ در مورد دیجیتالسازی و هوش مصنوعی در بازارهای کار عربی، پتانسیل قابل توجهی برای افزایش بهرهوری ناشی از هوش مصنوعی شناسایی کرد و در عین حال بر ضرورت مدیریت سیاست فراگیر، سرمایهگذاری در زیرساختهای دیجیتال، توسعه سواد دیجیتال و سازوکارهای حمایت اجتماعی برای کاهش اختلالات فناوری تأکید کرد.این گزارش پیشبینی میکند که افزایش ۱۰ درصدی در نفوذ تلفن همراه تقریباً 2/1 درصد به رشد تولید ناخالص ملی در اقتصادهای در حال توسعه کمک میکند و اهمیت اقتصادی ابتکارات تحول دیجیتال را برجسته میکند( سازمان جهانی کار، 2025)
ساختارهای حاکمیتی و غیر حاکمیتی
1. نهادهای دولتی
وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، که از طریق قانون شماره ۲۵ سال ۲۰۲۴ بازسازی شد، به عنوان مرجع اصلی دولتی مسئول تنظیم مقررات مخابرات، اجرای سیاست فناوری اطلاعات و توسعه زیرساختهای دیجیتالی عمل میکند. مأموریت این وزارتخانه شامل طراحی و اجرای برنامههای عملیاتی برای بخشهای مخابراتی، خدمات پستی و فناوری اطلاعات، تشکیل هیئتهای مشورتی برای نظارت بر عملکرد و توسعه چارچوبهای قانونی برای فناوریهای نوظهور است. سازمان تنظیم مقررات مخابرات و پست سوریه(اس.وای.پی.تی.آر.اِی.)[29]، به عنوان نهاد نظارتی مستقل عمل می کند و نظارت بر صدور مجوز و رقابت در بازار در بخش مخابرات را بر عهده دارد (گزارش سوریه[30]، ۲۰۲۴). سازمان ملی خدمات فناوری اطلاعات[31] که بر اساس قانون شماره ۷ سال ۲۰۲۳ تأسیس شده است، خدمات دیجیتالی دولتی، زیرساختهای رایانش ابری و سیستمهای مدیریت داده را مدیریت میکند. قانون شماره ۱۲ سال ۲۰۲۴ در مورد حمایت از دادههای شخصی، چارچوبهای قانونی برای حفظ حریم خصوصی دادهها، امنیت و حمایت از حقوق کاربر را ایجاد کرد (ناظر سوری، ۲۰۲۴).
سازمان اطلاعات سوریه(اس.آی.اُ.)[32]، بر اساس دستورالعملهای اجرایی رهبری، بر فیلتر کردن محتوا، مسدود کردن وبسایتها و اجرای سیاست سانسور اعمال نفوذ میکند. این سازمان با سرویسهای امنیتی و اپراتورهای مخابراتی برای اجرای اقدامات کنترل اطلاعات و پروتکلهای نظارتی هماهنگی میکند(اخبار سی.بی.اس[33]، 2013).
2. بازیگران غیردولتی و شبهدولتی
ارتش سایبری سوریه(اس.ای.اِی.)[34]، نماینده یک بازیگر سایبری برجسته وابسته به دولت سوریه است که عملیات سایبری تهاجمی، تخریب وبسایتها، کمپینهای فیشینگ و توزیع بدافزار را علیه گروههای مخالف، سازمانهای رسانهای بینالمللی و نهادهای دولتی خارجی انجام میدهد ارتش سایبری سوریه که تقریباً در سال ۲۰۱۱ تأسیس شد، در ابتدا به عنوان یک واحد تهاجمی مخفی فعالیت میکرد که حملات پیچیدهای را علیه سازمانهایی که به عنوان مخالف دولت سوریه تلقی میشدند، از جمله آسوشیتدپرس، نیویورک تایمز، بیبیسی، فایننشال تایمز، دیدهبان حقوق بشر و وبسایتهای ارتش ایالات متحده انجام میداد(الراوی[35]، ۲۰۱۴). یاسر الصادق[36]، فرمانده ارتش سایبری سوریه، وابستگی این سازمان را با مقامات دولتی و نیز به مأموریت آنها، به عنوان "نیروهای کمکی رسانهای ارتش سوریه" ، را تأیید کرد(اُپن کانادا[37]، 2020). شکایات کیفری وزارت دادگستری ایالات متحده که در سال ۲۰۱۶ فاش شد، سه تبعه سوری - احمد عمر آغا[38]، فراس دردار[39] و پیتر رومار[40] - را به اتهام توطئههای متعدد هک رایانهای، کلاهبرداری از دستگاههای دسترسی و دسترسی غیرقانونی به ارتباطات ذخیره شده متهم کرد (وزارت دادگستری ایالات متحده[41]، ۲۰۱۶). انجمن کامپیوتر سوریه[42] که توسط باسل اسد[43] در سال ۱۹۸۹ تأسیس شد و متعاقباً قبل از ریاست جمهوری توسط بشار اسد اداره میشد، میزبان و ثبتکننده وبسایتهای ارتش سایبری سوریه بود که نشاندهنده وابستگی دولتی و پشتیبانی زیرساختهای فنی است( مرکز مطالعات امنیتی[44]، 2017). سازمانهای بینالمللی بشردوستانه و کمکهای فنی، از جمله خوشه ارتباطات اضطراری(ای.تی.سی.)[45] به رهبری برنامه جهانی غذا[46] با همکاری کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد(یو.ان.اچ.سی.آر.)[47]، دفتر امنیت و ایمنی سازمان ملل متحد(یو.ان.دی.اس.اس.)[48] و یونیسف، از سال 2013 خدمات معمول مخابراتی را به عملیاتهای بشردوستانه در سراسر سوریه، اردن، لبنان و ترکیه ارائه کردند(خوشه ارتباطات اضطراری، 2024).
سیاستها، قوانین و طرحهای کلان و راهبردی
1. چارچوب قانونی
بخش مخابرات سوریه تحت قانون مخابرات سوریه (قانون شماره ۱۸ سال ۲۰۱۰) فعالیت میکند. این بخش ساختارهای نظارتی را ایجاد کرده، نقشهای ذینفعان را مشخص کرده و اهدافی را برای رقابت عادلانه بین اپراتورها و ارائه دهندگان خدمات ارائه کرده است(خوشه ارتباطات اضطراری، 2024). این بخش، قانون شماره ۲۵ سال ۲۰۲۴ وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را بازنگری کرد و مسئولیتهای وزارتی را برای اجرای تحول دیجیتال، کاربردهای علم داده، زیرساخت محاسبات ابری و توسعه جامعه دانشی را گسترش داد(ناظر سوری، 2024). قانون حمایت از دادههای شخصی[49] (قانون شماره ۱۲ سال ۲۰۲۴)، چارچوبهای قانونی را در زمینه های گرداوری، پردازش و ذخیرهسازی دادهها، حقوق کاربر را ارائه کرده است. اگرچه هنوز مکانیزمها و پروتکلهای اجرایی هنوز در حال بررسی و توسعه است. سازمان ملی خدمات فناوری اطلاعات[50] ، تحت اختیارات قانونی ناشی از قانون شماره ۷ سال ۲۰۲۳ فعالیت میکند و پلتفرمهای دیجیتال دولتی، سیستمهای پرداخت الکترونیکی و سیاستهای امنیت اطلاعاتی را مدیریت میکند(ناظر سوری، 2024). در آوریل ۲۰۲۵، وزارت ارتباطات تصمیم شماره ۱۶ را صادر کرد که در آن سیستمهای صدور مجوز، مجوزها و هزینههایی را که قبلاً برای خدمات برنامههای الکترونیکی اعمال میشد را لغو کرد و رویکرد مبتنی بر اطلاعرسانی را جایگزین آن کرد. در نتیجه آن نهادهای تجاری پس از تکمیل ثبت تجاری به سازمان ملی خدمات فناوری اطلاعات، باید اطلاع دهند. این تصمیم میزبانی برنامهها در خارج از سوریه را مجاز میداند، به جز برنامههایی که به عنوان نگرانیهای امنیت ملی تعیین شدهاند و دسترسی دولت به دادههای برنامه یا پنلهای کنترل را در غیاب مجوز قضایی ممنوع میکند و بر حفاظت از حریم خصوصی کاربر تأکید دارد(عنب بلدی[51]، 2025)
2. برنامههای راهبردی و تحول دیجیتال
دولت سوریه اهداف تحول دیجیتال را از طریق مجموعه قوانین تحول دیجیتال ۲۰۲۱ بیان کرد که شامل تأسیس سازمان ملی خدمات فناوری اطلاعات، چارچوبهای حفاظت از دادههای شخصی، سیاستهای امنیت اطلاعات و مرکز ملی محاسبات ابری[52] است (ناظر سوری، 2024). این ابتکارات نشاندهنده اولویتبندی دولت برای خدمات دولت الکترونیک، توسعه اقتصاد دیجیتال و نوسازی فناوری برای همسویی با استانداردهای دیجیتال جهانی است. پروژه شبکه اینترنت منطقهای که در ماه می ۲۰۲۵ ارائه شد، یک ابتکار راهبردی است که برای افزایش اتصال سوریه به مسیرهای داده های جهانی طراحی شده است. این پروژه، سوریه را به دلیل موقعیت جغرافیایی آن، به عنوان یک مرکز بالقوه ترانزیت داده منطقهای قرار میدهد، و این مسئله، مشارکت با پرسنل فنی داخلی و همکاران بینالمللی را در سوریه تقویت میکند. چارچوبهای همکاری بینالمللی سوریه شامل مشارکت با آلمان است که از ابتکارات توسعه دیجیتال سوریه حمایت می کند، عربستان سعودی، کمکهای فنی و همکاری در بازسازی پروژههای مخابراتی ارائه کرده است(لوانت ۲۴[53]، 2025). اگر چه ایالات متحده و اتحادیه اروپا، تحریمهای جزئی را برای تسهیل واردات تجهیزات مخابراتی و همکاری فنی سوریه اعمال کردهاند ولی دسترسی به اینترنت را برای کمکهای بشردوستانه، بهبود اقتصادی و توسعه جامعه مدنی در سوریه، ضروری میدانند( بادکام، 2025).
تجربیات و نوآوریها
1.کنشگری دیجیتالی
درگیری های داخلی در سوریه باعث گسترش روزنامهنگاری شهروندی و کنشگری رسانههای اجتماعی شد و منابع اطلاعاتی جایگزینی را برای رسانههای تحت کنترل دولت فراهم کرد(فریدام هاوس[54]، 2019). پلتفرمهایی از جمله فیسبوک، یوتیوب و توییتر(ایکس) امکان مستندسازی رویدادها، قانون حقوق بشر و عملیات نظامی را فراهم کردند و اطلاعات را به مخاطبان داخلی و بینالمللی منتقل کردند( مکزیکوهیستوریکو، 2024). زلزله سال ۲۰۲۳ در جنوب شرقی ترکیه و شمال سوریه نقش حیاتی رسانههای اجتماعی را در هماهنگی واکنشهای بشردوستانه و انتشار اطلاعات در طول رویدادهای بحرانی نشان داد. تحقیقات مخاطبان که در سال ۲۰۲۳ انجام شده، نشان می دهد که سوریها بهطور فزایندهای از رسانههای اجتماعی و برنامههای پیامرسانی بهعنوان کانالهای اصلی دسترسی به اخبار استفاده میکنند. آمار جمعیتی زنان و جوانان نشان می دهد که آنها اتکای ویژه ای به پلتفرمهای رسانههای اجتماعی دارند و در آن علایق و دیدگاههای آنها در مقایسه با کانالهای رسانهای سنتی بازنمایی بیشتری داشته و مخاطب بیشتری را جذب کرده است(آزادی مطبوعات نامحدود[55]، 2023).
2. خدمات مالی سیار و اقتصاد دیجیتال
خدمات پول سیار، توسط اپراتور ام.تی.ان سوریه قبل از خروج این شرکت از بازار انجام می شد، امکان انتقال پول همتا به همتا داخلی و بینالمللی، خرید شارژ تلفن همراه، معاملات کالا و پرداخت قبوض را از طریق شبکههای نمایندگی آن در سراسر کشور سوریه فراهم بود فراهم کرد(خوشه ارتباطات اضطراری، 2024). این خدمات سازوکارهای شمول مالی را برای جمعیتی که به زیرساختهای بانکی سنتی دسترسی ندارند، را در سوریه فراهم کرد، که بهویژه با توجه به اختلال اقتصادی ناشی از درگیری و بیثباتی های ارز یاریگر و کمک کننده است. تصمیم دولت انتقالی برای حذف الزامات صدور مجوز برای برنامههای الکترونیکی و جایگزینی پروتکلهای مبتنی بر اطلاعرسانی، نشاندهنده یک کاتالیزور بالقوه برای کارآفرینی دیجیتال و نوآوری است. این آزادسازی مقررات می تواند به توسعه برنامههای کاربردی توسعهیافته محلی، پلتفرمهای تجارت الکترونیکی و ارائهدهندگان خدمات دیجیتالی منجر شود و به تنوع اقتصادی و ایجاد اشتغال در کشور نیز کمک کند(عنب بلدی، 2025)
3. فناوری آموزشی و ظرفیتسازی
تاسیس مرکز هوش مصنوعی فضایی توسط شرکت ایان ریالیتی و استقرار ۱۰,۰۰۰ دوره آموزشی سفارشی، نشاندهنده یک نوآوری قابل توجه در ادغام فناوری آموزشی است. این برنامه درسی بر موضوعات علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات همراه با شایستگیهای سواد دیجیتالی که برای بازار کار در حال تحول سوریه ضروری است، تأکید دارد. تجزیه و تحلیل آموزش مبتنی بر هوش مصنوعی، راهبردهای یادگیری هدفمند و آموزش شخصیسازیشده متناسب با نیازهای یادگیرندگان فردی را ممکن میسازد. این ابتکار، شکافهای اساسی بین برنامههای آموزشی موجود و الزامات صنعت را برطرف میکند و دانشآموزان را برای فرصتها در انرژیهای تجدیدپذیر، حفاظت از محیط زیست، توسعه پایدار و بخشهای مبتنی بر فناوری آماده میکند. مشارکت با ارائه دهندگان بینالمللی فناوری آموزشی، مسیرهای بالقوهای را برای انتقال دانش، ظرفیتسازی فنی و ادغام بهترین شیوههای جهانی در مؤسسات آموزشی سوریه نشان میدهد(گروه بانک جهانی، 2024).
نتیجهگیری
زیست بوم فضای مجازی سوریه بازتابدهنده تعامل پیچیده تخریب زیرساخت ناشی از درگیری، مکانیسمهای کنترل دولتی، رفتارهای انطباقی کاربر و ابتکارات بازسازی نوظهور است. علیرغم ضریب نفوذ اینترنت در سوریه، ولی نفوذ اینترنت در این کشور پایینتر از میانگین کشورهای منطقه است. پلتفرمهای رسانههای اجتماعی به زیرساختهای حیاتی برای هماهنگی بشردوستانه، انتشار اطلاعات و انسجام اجتماعی مردم در سوریه تکامل یافتهاند.
توسعه هوش مصنوعی، در عین حال که نوپا است، یک اولویت راهبردی در دستور کار تحول دیجیتال سوریه است، به طوری که ذینفعان دولتی و بینالمللی به سهم بالقوه هوش مصنوعی در مراقبتهای بهداشتی، آموزش، بهبود اقتصادی و ارتقای ارائه خدمات اذعان دارند. مسیر زیست بوم فضای مجازی به طور قابل توجهی به سرمایهگذاری در زیرساختها، چارچوبهای همکاری بینالمللی، رفع تحریمها، نوسازی مقررات و ابتکارات ظرفیتسازی بستگی دارد. ایجاد تعادل بین گسترش اتصال با حمایت از حقوق بشر، حفاظت از حریم خصوصی و اصول حکمرانی دموکراتیک، یک چالش اساسی برای سیاستگذاران، سازمانهای جامعه مدنی و شرکای بینالمللی درگیر در آینده دیجیتال سوریه است. تجربیات و نوآوریهای توسعهیافته از طریق شیوههای روزنامهنگاری شهروندی و خدمات مالی تلفن همراه - عناصر اساسی را فراهم میکنند که بر اساس آن زیست بوم فضای مجازی سوریه قویتر، فراگیرتر ساخته شود.
منابع مورد استفاده
وزارة الاتصالات وتقانة المعلومات(2024). خدمات الحكومة الالكترونية، قابل بازیابی از https://moct.gov.sy/%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%A7%D8%AA/%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%88%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A9
The Arab ICT Organization. (2025). The Arab ICT Organization participates in the first regional conference on
artificial intelligence and development in Syria. Arab ICT Organization. https://www.aicto.org/the-arab-ict-organization-participates-in-the-first-regional-conference-on-artificial-intelligence-and-development-in-syria/
Alkhalil, M., Abbara, A., Grangier, C., & Ekzayez, A. (2024). AI in conflict zones: The potential to revitalise healthcare in Syria and beyond. BMJ Global Health, 9(8), e015755. https://doi.org/10.1136/bmjgh-2024-015755
Al-Rawi, A. (2014). Cyber warriors in the Middle East: The case of the Syrian Electronic Army. Public Relations Review, 40(3), 420-428. https://doi.org/10.1016/j.pubrev.2014.05.001
BuddeComm. (2025). Syria - Telecoms, mobile and broadband - Statistics and analyses. https://www.budde.com.au/Research/Syria-Telecoms-Mobile-and-Broadband-Statistics-and-Analyses
CBS News. (2013, December 13). Surveillance and censorship: Inside Syria's Internet. https://www.cbsnews.com/news/surveillance-and-censorship-inside-syrias-internet/
Center for Security Studies .(2017). Cyber activities in the Syrian conflict. Center for Security Studies, ETH Zurich. https://css.ethz.ch/content/dam/ethz/special-interest/gess/cis/center-for-securities-studies/pdfs/Cyber-Reports-2017-05.pdf
DataReportal. (2024). Digital 2024: Syria. https://datareportal.com/reports/digital-2024-syria
DataReportal. (2025a). Digital 2025: Syria. https://datareportal.com/reports/digital-2025-syria
Enab Baladi. (2025, April 16). Communications Ministry lifts restrictions on electronic applications. https://english.enabbaladi.net/archives/2025/04/communications-ministry-lifts-restrictions-on-electronic-applications/
World Bank Group. (2024, June 17). EON Reality announces national rollout in Syria with the launch of Spatial AI Center and introduction of 10,000 tailored courses. https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/099859204262232856
The Emergency Telecommunications Cluster (ETC). (2024). Syria. Emergency Telecommunications Cluster. https://www.etcluster.org/countries/syria
Freedom House. (2019). Syria: Freedom on the Net 2019 country report. https://freedomhouse.org/country/syria/freedom-net/2019
Freedom House. (2020). Syria: Freedom on the Net 2020 country report. https://freedomhouse.org/country/syria/freedom-net/2020
Free Press Unlimited. (2023). Earthquake made reliable information even more important for Syrians. https://www.freepressunlimited.org/en/current/earthquake-made-reliable-information-even-more-important-syrians
ILO. (2025, September 22). Digitalization and artificial intelligence promise to boost jobs in the Arab States. International Labour Organization. https://www.ilo.org/resource/news/digitalization-and-artifical-intelligence-promise-boost-jobs-arab-states
Levant24. (2025). Syria makes digital strides with focus on technological revival. https://levant24.com/news/2025/05/syria-makes-digital-strides-with-focus-on-technological-revival/
Media Landscapes. (2020). Syria - Media landscapes. https://medialandscapes.org/country/syria
Mexicohistorico. (2024). Connecting Syria: How social media shapes public opinion. https://www.mexicohistorico.com/paginas/connecting-syria-how-social-media-shapes-public-opinion-d6e9abcf.html
Open Canada. (2020, September 22). The new face of the Syrian Electronic Army. https://opencanada.org/new-face-syrian-electronic-army/
Walk, E. , Garimella, K. , Fotini Christia, F. (2023). Displacement and return in the internet era: Social media for monitoring migration decisions in Northern Syria. Journal of Computational Science, 81, 102371. DOI:10.1016/j.worlddev.2023.106268
SMEX. (2025, March 5). Syria's telecom sector: Between neglect and reconstruction. https://smex.org/syrias-telecom-sector-between-neglect-and-reconstruction/
Syrian Telecommunications Establishment (2024). Syrian Telecommunications Establishment : about, Available for http://www.syriantelecom.com.sy/
Levant24(2025). News, Available for https://levant24.com/
Syrian Future Movement. (2024, May 18). Social media is a popular platform for transmitting images. https://sfuturem.org/en/2024/05/social-media-is-a-popular-platform-for-transmitting-images/
Syrian Observer. (2024a, July 2). President Assad issues law establishing Ministry of Communications and Information Technology. https://syrianobserver.com/syrian-actors/president-assad-issues-law-establishing-ministry-of-communications-and-information-technology.html
Syrian Observer. (2024b). Syria aligns with China's global AI governance initiative. https://syrianobserver.com/foreign-actors/syria-aligns-with-chinas-global-ai-governance-initiative.html
Syria Report. (2024). Syrian Telecommunication and Post Regulatory Authority. https://syria-report.com/directory/syrian-telecommunication-regulatory-authority-sytra/
Telecommunications in Syria. (2024). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Telecommunications_in_Syria
TS2 Technology. (2025, February 7). Internet access in Syria. https://ts2.tech/en/internet-access-in-syria/
U.S. Department of Justice. (2016, March 22). Computer hacking conspiracy charges unsealed against members of Syrian Electronic Army. https://www.justice.gov/archives/opa/pr/computer-hacking-conspiracy-charges-unsealed-against-members-syrian-electronic-army
Wikipedia. (2024). Syrian Electronic Army. https://en.wikipedia.org/wiki/Syrian_Electronic_Army
[1] . Ministry of Communications and Information Technology: https://www.moct.gov.sy/
[2] Telecommunications in Syria
[3] Tartous
[4] Syrian Telecommunications Establishment (STE)
[5] Minister Abdulsalam Heikal
[6] Levant24
[7] SMEX
[8] MTN
[9] Syriatel (به عربی: سيريتل) یکی از دو اپراتور تلفن همراه در سوریه است، دیگری MTN سوریه است. سیریاتل LTE را با سرعت 150 مگابیت بر ثانیه، تحت نام تجاری Super Surf ارائه میدهد.
[10] Wafa Telecom (به عربی: وفا تيليكوم) سومین اپراتور تلفن همراه در سوریه بود. دو اپراتور دیگر Syriatel و MTN Syria بودند.
[11] BuddeComm
[12] . Kepios برخی از پرمخاطبترین گزارشهای جهان در مورد روندهای دیجیتال و رفتارهای آنلاین، از جمله مجموعه گزارشهای جهانی دیجیتال تحسینشده را تولید میکند. محتوای معتبر و جذاب ما برای موارد زیر ایدهآل است: برنامهریزی و پیشبینی داخلی، از جمله تجزیه و تحلیل بازار.
[13] Media Landscapes
[14] Syrian Future Movement
[15] Mexicohistorico
[16] Walk, E. , Garimella, K. , Fotini Christia, F.
[17] Ministry of Communications and Technology
[18] Syrian Computer Society
[19] The Arab ICT Organization (AICTO)
[20] United Nations Economic and Social Commission for Western Asia (ESCWA)
[21] United Nations Development Programme (UNDP)
[22] Third Belt and Road Forum
[23] The Ministry of Foreign Affairs and Expatriates
[24] Syrian Observer
[25] . EON Reality: یک شرکت چندملیتی توسعهدهنده نرمافزارهای واقعیت مجازی و واقعیت افزوده است که دفتر مرکزی آن در ایروین، کالیفرنیا قرار دارد. این شرکت در سال ۱۹۹۹ توسط دن لیرسکار، میکائیل یاکوبسون و متس دبلیو. یوهانسون تأسیس شد.از جمله مشتریان آن میتوان به بوئینگ، مایکروسافت، لکسوس و دانشگاه کرنل اشاره کرد.این شرکت دارای شرکتهای تابعه در گوتنبرگ (سوئد)، سنگاپور، ایتالیا (بولونیا)، چین و جمهوری دومینیکن است. آدرس اینترنتی: www.eonreality.com
[26] : Hala Systems یک شرکت اجتماعی است که بر توسعه راه حلهای مؤثر و مبتنی بر فناوری برای چالشهای دشوار بشردوستانه در جهان متمرکز است. در حال حاضر، تمرکز هالا بر حفاظت از غیرنظامیان، پاسخگویی و جلوگیری از افراطگرایی خشونتآمیز قبل، در حین و بعد از درگیری است.
[27] Alkhalil, M., Abbara, A., Grangier, C., & Ekzayez, A
[28]The International Labour Organization(ILO)
[29] The Syrian Telecommunications and Post Regulatory Authority (SYPTRA)
[30] Syria Report
[31] National Authority for Information Technology Services
[32] The Syrian Information Organization (SIO)
[33] CBS News
[34] The Syrian Electronic Army (SEA(
[35] Al-Rawi
[36] Yaser al-Sadeq
[37] Open Canada
[38] Ahmad Umar Agha
[39] Firas Dardar
[40] Peter Romar
[41] U.S. Department of Justice
[42] The Syrian Computer Society
[43] Bassel al-Assad
[44] Center for Security Studies(CSS)
[45] . The Emergency Telecommunications Cluster (ETC)
[46] World Food Programme
[47] United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR)
[48] United Nations Department of Safety and Security (UNDSS)
[49] The personal data protection law
[50] The National Authority for Information Technology Services
[51] Enab Baladi
[52] The National Center for Cloud Computing
[53] Levant24
[54] Freedom House
[55] Free Press Unlimited