طب سنتی چینی
ممکن است از نظر برخی از خوانندگان محترم، درج اطلاعات و مطالب در خصوص طب سنتی چینی در فصل مربوط به نظام فرهنگی چین، قابل توجیه نباشد. لذا، به نظر می‌رسد پیش از ورود به مبحث فوق، ارایه‌ی توضیحات زیر لازم و ضروری باشد.
با در نظر گرفتن تاریخ دیرینه‌ی طب سنتی چین و نقش متقابل فرهنگ سنتی و طب سنتی چین در رشد و کمال یکدیگر، و وجود کتب و اسناد تاریخی و ادبی بسیار فراوان و تأثیر گذاری که پیرامون این رشته از علم تندرستی و بهداشت که در طول تاریخ ملت سرزمین چین و در درون فرهنگ عمومی چین خلق شده است، باید پذیرفت که طب سنتی چینی، به گونه‌ای با فرهنگ سنتی این مردم در هم آمیخته و تلفیق شده است که جدا سازی این دو از یکدیگر را غیر ممکن ساخته است.
در واقع، طب سنتی چینی به بخشی از فرهنگ این سرزمین تبدیل شده است. به همین جهت، تاریخچه‌ی شکل گیری، تنوع و تحولات طب سنتی چینی نیز در این اثر، جزو فصل مربوط به نظام فرهنگ سنتی چین لحاظ شده است.
مفهوم و چگونگی شکل گیری طب سنتی چینی
طب‌سنتی چینی، نام عمومی علم پزشکی ملیت‌های مختلف این کشور، ازجمله نژادهای خَن، تبتی، مغولی واویغوری است که در طول تاریخ و بر اثر تبادل اندوخته‌های تجربی و علمی میان آنها شکل گرفته و رشد یافته و فرهنگی غنی و تأثیر گذار در این منطقه از جهان از خود برجای گذاشته است که امروزه به نام «طب‌سنتی چینی» معروف است. براساس اسناد و مدارک تاریخی، هسته‌ی اولیه‌ی طب‌سنتی چینی، ابتدا در حوضه‌ی رودخانه‌ی زرد چین بوجود آمده و سپس بر اثر افزایش تجارب و نوآوری و خلاقیت اقوام مختلف ساکن در این سرزمین گسترش یافته و پیشرفت کرده است. در طول تاریخ، این رشته‌ی علمی نه تنها نقش مؤثری در بهداشت و سلامت جامعه داشته، بلکه زمینه را برای توسعه‌ی ادبیات و فرهنگ خاص این بخش از علوم مورد نیاز جامعه فراهم ساخته است.
اگرچه معتقدان به جاودانگی، پزشکان قدیمی، و پیروان تائو، خدمات بزرگی به تشکیل و توسعه‌ی طب‌سنتی و علمِ حفظ تندرستی در سرزمین چین کرده‌اند، ولی نباید خدمات پیروان اولیه‌ی آیین کنفوسیوس را در این زمینه نا دیده گرفت. یکی از گفته های مشهور کنفوسیوس این است که
«طول عمر از خیر‌خواهی می‌آید».
این قدیمی‌ترین تئوری حفظ تندرستی در چین باستان است. براساس نظریه‌ی او، انسان تنها وقتی می‌تواند عمر طولانی داشته باشد که از زندگی آرام و هماهنگی برخوردار باشد[۱].
تئوری پیروان اولیه‌ی کنفوسیوس در خصوص حفظ تندرستی تغذیه‌ی توأمان روح و بدن را شامل می‌شد. تغذیه‌ی فکر یعنی ایجاد خصوصیات روحی و روانی که بتواند در دوران جوانی در فیزیک بدن تأثیر مثبتی گذاشته و سالخوردگی را به تأخیر اندازد. براساس این تئوری، تغذیه‌ی ذهن نیاز به شرایط زیادی دارد که برخی از آنها به شرح زیر است:
نخست، حفظ اصل هماهنگی طلایی برای متعادل نگهداشتن ذهن. براساس این اصل، شخص با فضیلت می‌تواند با ایجاد هماهنگی میان قانون طبیعت و شرایط اجتماعی، و رابطه‌ی موجود بین آسمان و انسان و انسان با جامعه و بدون دچار شدن به افراط و یا تفریط، با مشکلات کنار بیاید. چنین شخصی، نه موجب رنجش کسی می‌شود، و نه در انجام وظایفش کوتاهی خواهد کرد.
دوم، عدم ایجاد رنجش برای دیگران و پرورش ذهن خود. کنفوسیوس در کتاب گلچین می‌گوید که افراد بایستی نسبت به خانواده، کشور، مافوق و ما دون خود، پدر و مادر و برادران، دوستان، و افراد جنس مخالف یا صاحبان فضیلت، خشم و غضب روا ندارند. همه باید به نحوی تربیت شوند تا فکری روشن و ذهنی باز داشته باشند. «سلامتی خوب در گرو فکر روشن است»
سوم، رعایت اصل «سه نَه» برای کنترل خواسته‌های غیر عادی. کنفوسیوس می‌گوید: «سه چیز است که انسان برتر در مقابل آن می‌ایستد. در نوجوانی که هنوز توانش کامل نشده، در مقابل شهوت می‌ایستد. وقتی قوی شد و قدرت بدنیش لبریز از انرژی است، در برابر ظلم قیام می‌کند. وقتی پیر شد، و قدرت حیوانیش کاهش یافت، در برابر حرص و طمع می‌ایستد». کنفوسیوس در اینجا بر اساس مراحل مختلف زندگی و عوامل روحی و روانی متنوع، شهوت، تخاصم و حرص و آز را به عنوان سه عاملی که می‌توانند به قلب و ذهن سالم آسیب وارد سازند در نظر گرفته است. او به مردم توصیه کرده که خواسته‌هایشان را در حد قابل قبولی محدوده کنند.
کنفوسیوس همچنین به بهداشت و زمان صرف غذا اهمیت می‌داد و هشت موردی که بایستی رعایت شود را به این شرح بیان کرده است:
اجتناب از خوردن غذای مانده، غیر سالم، دارای بوی بد، برنج نیم پز، یا زیاد پخته شده، هنگامی که وقت غذا خوردن نیست، پر خوری کردن، و نوشیدن مایعات زیاد.
در فرایند توسعه‌ی دامنه‌دار طب چینی، با حمایت سلسله‌های مختلف امپراتوران حاکم بر چین، نوآوری‌های گوناگونی در این عرصه به وجود آمده و بسیاری از پزشکان متخصص و مشهور در زمینه‌های مختلف این حوزه از علم پرورش یافته و مکاتب فکری مهم و آثار معروفی پدید آمده و بر غنای آن افزوده است. توسعه‌ی طب سنتی چینی از نزدیک با تلاش پزشکان جادوگر آیین تائویی، و فرزانگان و خردمندان آیین کنفوسیوس هم ارتباط داشته، و به تدریج پیشرفت کرده است تا این که به صورت مکتب مستقلی تبدیل شده است. این روند، در هزاره‌های گذشته هم‌چنان ادامه داشته تا این‌که در یکی دو قرن اخیر، به ویژه در قرن بیستم، جنبه‌ی جهانی پیدا کرده، و سیستم علمی و دانشگاهی آن شکل گرفته است.
سیر تحول طب سنتی چین
نخستین سند تاریخی کشف شده پیرامون طب سنتی چینی، مربوط به کتیبه‌های نگاشته شده بر روی استخوان‌ها یا لاک لاک پشتان در دوران حاکمیت «شانگ» (قرن 17 تا 11 پیش از میلاد) می‌باشد که متعلق به بیش از 3000 سال پیش است. در این اسناد، اطلاعات مربوط به پزشکی و بهداشتی بیش از 10 نوع بیماری رایج در آن دوران درج شده است.
براساس اسناد و مدارک تاریخی، در دوران سلسله شیا (قرن 21 تا اوایل قرن 17 پیش از میلاد)، الکل کشف شده و در درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار گرفت. در دوران سلسله شانگ (اوایل قرن 17 تا قرن 11 پیش از میلاد)، پزشکی حرفه‌ای که به امور تغذیه، پزشکی داخلی، زخم شناسی، و دامپزشکی رسیدگی می‌کرد، به وجود آمد. در کتاب قوانین به پنج دسته از داروهای با منشأ گیاهی، درختی، حشره‌ای، سنگی و غله‌ای اشاره شده است. کتاب سرودها از بیش از 50 نوع حشره و نباتات نام می‌برد که می‌توان از آنها دارو ساخت، در حالی‌که در کتاب ادبیات کوه ها و رودخانه‌ها (Classic of Mountains and Rivers) نام و مشخصات بیش از 126 نوع دارو ثبت شده است.
در دوران سلسله جو، طب سنتی چینی به صورت رسمی مورد توجه قرار گرفته و به بخش‌های مختلفی از جمله علم تغذیه، طب داخلی، جراحی، و دامپزشکی تقسیم شد. در این عصر وجود ارتباط بین تغییر فصل‌ها و بیماری‌ها مشخص شد و مردم متوجه شدند که در آب و هوای غیر عادی بیماری‌ها گسترش یافته و مریضی‌های واگیر دار متداول می‌شوند.
در دوران بهار و پاییز (476-770 پیش از میلاد)، یی‌خِه، پزشک معروف دربار امپراتور سلسله چین (Qin)، فرضیه‌ی «شرایط آب و هوایی ششگانه‌ی عوامل بیماری زای مریضی‌ها» را مطرح ساخت و معتقد بود که افزایش هرکدام از این شرایط آب و هوایی ششگانه (ابری، آفتابی، بادی، بارانی، روشنایی و تاریکی) موجب بیماری می‌شود. فرضیه‌ی بعدی شناخت عوامل بیماری زایی همچون باد، سرما، خشکی، هوای شرجی، آتش و گرما بر پایه‌ی چنین تصوری استوار بود.
در یک آویزه‌ی یشمی که مربوط به سال 380 پیش از میلاد است، روند عملیات و نحوه‌ی افزایش چی (Qi)، نیروی حیاتی که به چگونگی تنفس ارتباط دارد، توضیح داده شده است:
«راه افزودن نیرو کشیدن نفس عمیق تا بخش‌های تحتانی بدن، جایی که می‌تواند نفس تنظیم و تثبیت شود است».
در دوران بهار و پاییز و دوران حکومت های هم ستیز، طبقه‌بندی طب سنتی چین و دانش حفظ تندرستی شکل پیشرفته‌تری به خود گرفت. علوم قدیمه ی طب داخلی امپراتور زرد (The Yellow Emperor's Classic of Internal Medicine)، نخستین کتاب پزشکی قدیمی چین، در این دوران منتشر و نظام جامع تئوری طب سنتی چینی و دانش حفظ تندرستی به وجود آمد.
علوم قدیمه ی طب داخلی امپراتور زرد، علی‌رغم اسمش که آن را به امپراتور زرد نسبت می‌دهد، در واقع نتیجه‌ی تلاش‌های همگانی پزشکان آن عصر بود. این کتاب به دو بخش تقسیم شده است: «سئوال‌های ساده» و «میله‌ی نوک تیز معجزه‌گر (Miraculous Pivot)» که شامل 168 مقاله در 18 جلد می‌شود. دستاوردهای کتاب عبارتند از:
1-معرفی تئوری یین و یانگ و عناصر پنجگانه (فلز، چوب، آب، آتش و خاک) به منظور ایجاد باروری طب سنتی چین [۲]2- معرفی عوامل نیرو زا، جسم و روح، و تأکید بر این که آنها سه نیرو و ذخیره ی تشکیل دهنده‌ی بدن انسان هستند؛
3- ارایه‌ی مطالعاتی پیرامون پدیده‌ی فیزیولوژی بدن انسان و به ویژه شناساندن مراحل مختلف توسعه، رشد، بلوغ و پیری؛
4- تأکید بر پیش گیری؛ و...
5- طرح اصول حفظ تندرستی ارتباط بین انسان و آسمان و ایجاد تئوری کانال‌ها و وریدها، و بنیانگذاری اساس تئوریک برای طب سنتی چین و دانش حفظ تندرستی و حفظ تندرستی از طریق چیگونگ(Qigong)(تمرین تنفس)[۳].
در دوران سلسله چین و سلسله ی خن، آثاری نوشتاری پزشکی همچون «خوانگ‌دی نه جین» با تئوری‌های منظم و مشخصی به رشته‌ی تحریر درآمد. این کتاب نخستین اثر کلاسیک و تئوریک موجود در طب سنتی چینی به شمار می‌رود. کتاب «تئوری بیماری‌های مرتبط با سرماخوردگی» که توسط «جانگ جون جین» در این عصر نوشته شده است، شامل اصول تشخیص امراض گوناگون و معالجه‌ی آنها براساس تحلیل همه‌جانبه‌ی بیماری‌ها و حالت مزاجی بیماران است. این اثر در توسعه‌ی طب بالینی نسل‌های بعد تأثیرگذار بوده است. در دوران سلسله ی خن علم جراحی از سطح نسبتا بالایی برخوردار بود.
از دوران سلسله‌های «وِی» و «جین» و سلسله‌های جنوب و شمال (220 تا سال 589 میلادی) تا سلسله‌های «تانگ» و «وو دَی» یا پنج سلسله (581 تا سال 960 میلادی)، تشخیص امراض با گرفتن نبض مریض رواج بیشتری یافت. در این دوران کتابی با عنوان «کتاب کلاسیک نبض گیری» توسط «وان شوخِه» طبیب معروف سلسله‌ی «جین» نوشته شد که در آن 24 نوع از حالت نبض گیری از بیماران توضیح داده شده است.
در دوران سلسله تانگ، پیرامون علم پزشکی سنتی تقسیمات بیشتری همچون طب داخلی، جراحی، طب اطفال، ENT، معالجات بیرونی، طب سوزنی، مالش، افسونگری و جادوگری صورت گرفت. در دوران سلسله‌ی سونگ (960 تا 1279 میلادی)، علوم تخصصی پزشکی بیشتری به وجود آمد. در این دوران، آشنایی با عوامل سکته و بیماری‌های زنانه بر اساس طبقه‌بندی علوم پزشکی سلسله تانگ توسعه یافت و در دوران سلسله‌های بعدی، این طبقه‌بندی‌ها حفظ و باز هم زمینه‌های بیشتری پیدا کرد. در این عصر تدریس طب سوزنی با اصلاحات مهم و بزرگی همراه بود. «وان وِی ای» کتابی تحت عنوان «نقشه‌ی طب سوزنی؛ نقاط مناسب روی بدن انسان» تألیف کرده و دو پیکره‌ی بزرگ مسی در اندازه‌ی انسان طراحی و تهیه کرد تا از آن برای آموزش نحوه‌ی استفاده از طب سوزنی و نقاطی که بایستی سوزن را فروبرد تعیین کرد تا شاگردان آزمایش‌های لازم را بر روی آنها انجام دهند.
در دوران سلسله مینگ (1368 تا 1644 میلادی) نیز شمار زیادی از پزشکان حاذق در این کشور ظهور کردند. آنها توانستند بیماری‌های ناشی از عوامل سرماخوردگی و بیماری‌های تب فصلی و طاعون و غیره را کشف و راه درمان آن را تشخیص دهند. تا دوران سلسله چینگ(1644 تا 1911 میلادی)، تئوری بیماری‌های تب فصلی به مرحله‌ی پختگی خود رسید و مونوگرافی‌هایی همچون «تئوری بیماری‌های تب فصلی» تهیه و تدوین و منشر شد. در عصر سلسله چینگ بود که سیستم کامل علم پزشکی غرب به چین منتقل و شمار زیادی از پزشکان چینی به تلفیق و آمیزش طب سنتی چینی با پزشکی غربی پرداخته و از پزشکی غربی برای توسعه‌ی طب سنتی چینی استفاده کردند.
شیوه های تشخیص در طب سنتی چین
پزشکان طب سنتی چینی، عمدتا با استفاده از کارکرد‌های حواس پنجگانه‌ی بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه و چشایی و گفتگو با بیماران و بستگان آنها، اطلاعات کامل مربوط به هر بیمار را کسب کرده و سپس با استفاده از این اطلاعات به درمان بالینی او می‌پردازند. بررسی اولیه، گفتگو و بوییدن، سئوال کردن و گرفتن نبض بیمار چهار شیوه‌ی تشخیص بیماری در طب چینی است که هر یک از این شیوه‌ها نقش ویژه‌ای دارند که نمی‌توان آن را جایگزین دیگری کرد.
از طریق بررسی وضعیت ظاهری بیمار، تغییر رنگ پوست، جسم، حالات روحی، و تغییر حالت و کارکرد حواس پنجگانه می‌توان به تغییر ارگان‌های داخلی بیمار پی برد. این بررسی‌ها شامل نگاه کردن به وضعیت ظاهری بیمار، رنگ چهره، سر و گردن و پنج ارگان حسی گوش‌ها، چشم‌ها، لب‌ها، بینی و زبان، پوست، شریان‌ها و وریدها، مدفوع و ادرار بیمار می‌شود. با دیدن علایم گوناگون در چهره و زبان، می‌توان تغییرات ایجاد شده در نحوه‌ی کارکرد امعاء و احشاء فرد را تشخیص داد.
پزشکان همچنین، با استفاده از حس شنوایی و از طریق شنیدن صدای بیمار و حس بویایی و بوی مدفوع و ادرار بیمار و محل نگهداری او، بیماری و راه معالجه‌ی آن را تشخیص می‌دهند. آنها از طریق شنیدن تنفس و سرفه و صدای بیمار، نه تنها متوجه تغییرات پاتولوژیک ارگان‌های صوتی او شده، بلکه با توجه به نوع صدا، متوجه تغییرات ایجاد شده در بخش‌های مختلف درون بیمار از جمله قلب، جگر، طحال، ریه، معده، کیسه‌ی صفرا، روده و مثانه او نیز شده و به مداوای آن می‌پردازند.
گفتگو با بیماران و یا اطرافیان او، راه دیگر تشخیص بیماری و معالجه‌ی بیماران توسط پزشکان طب سنتی چینی است. آنها از طریق گفتگو اطلاعاتی همچون چگونگی ابتلا به بیماری، میزان و نحوه‌ی پیشرفت آن، عوارض کنونی، جریان درمان و... او را به دست می‌آورند. پزشکان با این روش می‌توانند از تمامی اطلاعات مربوط به بیمار، ازجمله زندگی روزانه، محیط کار، غذا، اعتیاد، وضعیت ازدواج و دیگر موارد آگاه شوند.
گرفتن نبض و لمس بدن بیمار، از دیگر شیوه‌ها‌ی این پزشکان برای تشخیص نوع بیماری است. این پزشکان به وسیله‌ی گرفتن نبض و مشاهده‌ی تغییرات حالت نبض، و فشار دادن برخی از نقاط بدن بیمار، تغییرات پاتولوژی درون بدن بیماران را به دست آورده و به درمان او می‌پردازند[۴].
داروهای سنتی چین
داروهای سنتی چینی، مواد دارویی هستند که در طب سنتی چین از آنها برای پیشگیری از بیماری‌ها و تشخیص و درمان استفاده می‌شوند. این داروها عمدتا از داروهای طبیعی و فرآورده‌های تکمیلی ترکیبی به دست می‌آیند که شامل مواد گیاهی، حیوانی، و معدنی و بخشی هم از داروهای تکمیلی شیمیایی و بیولوژیکی هستند. اختراع و اکتشاف داروهای سنتی چین و کاربرد آن در این کشور از تاریخ چند هزار ساله برخوردار است.
سیر تحول داروهای سنتی چین
سومین امپراتور عصر باستان چین، شِن نون (Shennon) نام داشت که به پدر داروهای سنتی چین نیز مشهور است. گفته می‌شود که او هر روز با چشیدن گیاهان مختلف، آن دسته از گیاهانی که خاصیت دارویی داشتند را شناسایی و به مردم معرفی می‌کرد. براساس اسناد و مدارک تاریخی موجود، در چین از دوران سلسله شیا، سلسله شانگ و سلسله جو (22 قرن پیش از میلاد تا سال 256 قبل از میلاد) از نوشیدنی‌های دارویی و جوشانده‌های گیاهی استفاده می‌شد. کتاب شی‌جین، مجموعهای اشعار گردآوری شده در دوران سلسله‌ی جوی غربی (11 قرن پیش از میلاد تا 771 سال قبل از میلاد) قدیمی‌ترین کتابی است که در آن مطالبی پیرامون داروهای گیاهی نگاشته شده است. کتاب نیه جین، قدیمی‌ترین قانون‌نامه‌ی باستانی در خصوص تئوری داروهای گیاهی در چین است که تاکنون حفظ شده و پایه‌ای برای تئوری اساسی داروهای چینی به شمار می‌آید.
از دوران سلسله چین و سلسله ی خن (221 پیش از میلاد تا سال 220 میلادی) مدارک فراوانی در زمینه‌ی داروشناسی به دست آمده که در آنها بیش از 365 نوع داروی گیاهی ثبت شده است که برخی از آنها امروزه نیز مورد استفاده بالینی هستند.
در دوران سلسله تانگ (618 تا 906 میلادی) که اقتصاد رونق بیشتری یافت، توسعه‌ی داروهای سنتی چین نیز بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در این عصر در خصوص تهیه و تدوین کتاب‌های دارویی تجدید نظر شد و کتاب مجموعه داروهای گیاهی تانگ برای نخستین بار در سرتاسر جهان معرفی شد. در این کتاب بیش از 850 نوع گیاه دارویی مصور معرفی شده و ترکیبات دارویی و اطلاعات داروشناسی سنتی چین بیش از پیش تکمیل شد.
در عصر سلسله مینگ (1368 تا 1644 میلادی)، لی شی‌جین کارشناس داروهای گیاهی، با صرف 27 سال از عمر خویش، کار تآلیف دایره المعارف بزرگ یادداشت‌های داروهای گیاهی در خصوص داروشناسی سنتی چینی را به پایان رساند. در این کتاب 1892 نوع داروی گیاهی معرفی شده است. این کتاب بزرگ‌ترین اثر در تاریخ داروهای گیاهی چین است.
پس از تأسیس جمهوری خلق چین در سال 1949، پژوهش‌های گسترده‌ای در سرتاسر چین در زمینه‌های گیاه‌شناسی، شناسایی و معرفی داروهای گیاهی سنتی و پزشکی بالینی به عمل آمد. نتایج به دست آمده از این پژوهش‌ها در سال 1961 به صورت کتابی تحت عنوان تاریخچه‌ی داروهای سنتی چین چاپ و منتشر گردید. همچنین، چاپ لغت‌نامه‌ی بزرگ داروهای سنتی چین در سال 1977، موجب شد تا تعداد داروهای گیاهی سنتی چینکه در قانون‌نامه‌های باستانی به آنها اشاره شده بود، به 5767 نوع گیاه برسد. افزون بر این، کتاب‌های متعدد مرجع و مونوگراف‌های فراوان پیرامون داروهای سنتی چین و روزنامه‌ها و مجله‌های تخصصی مختلفی در زمینه‌ی داروهای سنتی چین یکی پس از دیگری چاپ و منتشر شده و نهاد‌ها و مراکز پژوهشی، علمی و آموزشی متعدد و واحدهای گوناگون تولید داروهای سنتی در این کشور راه اندازی شدند.
در حال حاضر، در کشور چین بیش از 8000 نوع داروی سنتی گیاهی مورد استفاده بوده و از آنها بیش از 600 نوع دارو به دست می‌آید که از این نظر کشور چین در مقام اول جهان قرار دارد. این داروها تنها نیاز داخلی کشور را برآورده می‌سازند، بلکه به بیش از 80 کشور و منطقه‌ی جهان نیز صادر شده و از شهرت زیادی برخوردار شده است. این نوع از داروها که بیشتر از گیاهان دارویی طبیعی گرفته می‌شوند، در مقایسه با پزشکی مرسوم غربی، دارای تأثیرات منفی و عوارض جانبی کم‌تری هستند.
کتاب های معتبر و تاریخی طب سنتی چینی
اهمیت تاریخی، تنوع، دیرینگی و گستردگی استفاده‌ی مردم چین از طب سنتی چینی و مورد حمایت بودن این شاخه از علم از سوی مردم، فرهیختگان و امپراتوران سلسله‌های مختلف حاکم بر این سرزمین، موجب پیدایش کتاب‌ها، رساله‌ها، دایره المعارف‌ها، و آثار و اسناد و مدارک فراوانی شده است که معرفی آنها خود به رساله‌ی مستقلی نیاز دارد. لذا، در این بخش به معرفی برخی از آثار مهم و تأثیر گذار تاریخی به وجود آمده در زمینه‌ی طب سنتی چینی و شاخه‌های مختلف آن پرداخته می‌شود.
یکی از مهم‌ترین آثار در این زمینه کتاب قدیمی مفردات پزشکی امپراتور شِن نونگ (Emperor Shen Nong's Materia Medica) است. در این کتاب سه جلدی، نحوه‌ی استفاده از 365 نوع ادویه و داروی گیاهی تشریح شده است و بر اساس مضر بودن و درمانگری، آنها را به سه طبقه تقسیم کرده است. طبقه‌ی نخست، شامل 120 گونه از گیاهان غیر سمی است که می‌توان از آنها به عنوان داروهای تقویتی استفاده کرد. طبقه‌ی دوم شامل 120 نوع گیاه سمی و غیر سمی است که ممکن است به عنوان دارو و درمان بیماری یا داروی تقویتی از آنها استفاده کرد. و طبقه‌ی سوم شامل 125 نوع گیاه سمی است که به عنوان داروی پیشگیری و خارج ساختن عوامل شریر درونی بیماری زا از بدن انسان مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این کتاب همچنین خلاصه‌ای از فرمول‌های دارویی "اساسی، جانبی، ترکیبی و مالشی" و تئوری "چهار گانه‌ی طبیعت داروها" (سرد، گرم، ملایم و خنک) و "چهار مزه‌ی داروها" (تند، ترش، شیرین، تلخ و شور) تشریح شده است.
آثار و کتاب‌های دیگری همچون رساله‌هایی در مورد تَبها و بیماری‌های گوناگون(Treatise on Febrile and Miscellaneous Diseases)، زمینه ساز انتقال از تئوری به عملکرد بالینی شدند. رساله‌هایی در بیماری‌های تَب آور(Treatise on Febrile Diseases)؛ و خلاصه‌ای از تالار پزشکی طلایی(Treatise on the Causes and Symptoms of Diseases)؛ و رساله‌ای پیرامون علل و علایم بیماری‌ها (Synopses of Golden Chamber)؛ نسخه‌های ضروری ارزشمند تر از هزار سکه‌ی طلا(Essential Prescription Worth a Thousand Pieces of Gold) به قلم سون سیمیائو(Sun imiao)(682-581 میلادی)؛
اسرار پزشکی یک دولتمرد(Medical Secret of an Official) به قلم وانگ تائو(Wang Tao)(755-670 میلادی)؛
نسخه‌های آرام بخش، مقدس، خیرخواهانه(Peaceful, Holy, Benevolent Prescription)؛
مجموعه‌ی همگانی برای امداد مقدس(General Collection for Holy Relief) ؛
خلاصه‌ی بیماری‌های داخلی (Summery of Internal Diseases)به قلم شووِ لیجای(Xue Lizhai)(1558-1488 میلادی)؛
داروهای برجای مانده از ارواح(Remedies Left by Ghosts) به قلم لیو جوانزی(Liu Juanzi)؛
فرمول‌های آزمایش شده برای کورک‌های عمیقِ پشت(Tested Formulae for Deep-Rooted Furuncles on the Back) به قلم لی شون(Li Xun)؛
ماهیت بیماری های خارجی (Essence of External Diseases)به قلم چی دِجی(Qi Dezhi)؛
ماهیت تشخیص و درمان بیماری‌های خارجی(Essence of Diagnosis and Treatment of External Diseases) به قلم چِن زیمینگ(Chen Ziming) از دیگر آثار مهم در این زمینه به شمار می روند.
همچنین، دستنوشته‌هایی پیرامون بیماری‌های خارجی(Manual of External Diseases) به قلم وانگ کِنتانگ(Wang Kentang)؛
دست نوشته‌های درست بیماری‌های خارجی (Orthodox Manual of External Diseases)تألیف چِن شیگونگ(Chen Shigong)؛
رساله ای در زایمان(Treatise on Obstetrics) نوشته‌ی لی شیشِنگ(Li Shisheng)؛
مجموعهای از تجارب ارزشمند در مورد زنان و زایمان(Collection of Treasured Experiences in Obstetrics)، تألیف گوو جیجونگ(Guo Jizhong)؛
کتاب راهنمای ارزشمند برای بهداشت خانگی زنانه(Treasured Handbook for Houshold Hygienhc Obstetrics) به قلم جو رویجانگ(Zhu Ruizhang)؛
کلید درمان بیماری‌های کودکان(Key to Treatment of Children's Diseases) تألیف چیان یی(Qian Yi)؛
کتاب نسخه‌های معالجه‌ی بیماری سالک کودکان(Remedy Prescriptions for Children's macula Disease) تألیف شده در دوران سلسله‌ی سونگ شمالی توسط دونگ جی(Dong Ji)؛
دستور العمل کامل پیرامون طب سوزنی و موکسیبوشِن(A Complete Handbook on Acupuncture and Moxibustion)، نوشته شوه توسط شو فِنگ(Xu Feng)، متخصص طب سوزنی وموکسیبوشِن در عصر سلسله مینگ؛
کتاب گائو وو(Gao Wu) به نام مجموعه‌ی گرانبها در طب سوزنی و موکسیبوشِن(Collection of Gems in Acupuncture and Moxibustion)؛
رساله‌هایی پیرامون بیماری‌های تب آور؛ خلاصه‌ای از تالار پزشکی طلایی؛ رساله‌های لِی پیرامون آماده سازی داروها(Lei's Treatise on the Preparation of Drugs)؛
مفردات پزشکی شِن نونگ(Shen Nong's Materia Medica)؛ کتاب سه جلدی مجموعه یادداشت‌هایی درخصوص مفردات پزشکی(Collective Notes to the Materia Medica) ؛
قوانین مفردات پزشکی مصور(Illustrated Canon of Materia Medica) نخستین کتاب چاپ قالبی مصور پزشکی در چین که در آن برای تک تک گیاهان تصویر سازی شده و پیرامون آن توضیحات لازم ارایه شده است؛
کتاب جائو شوِمین(Zhao Xuemin) به نام مکملی بر مجملی از مفردات پزشکی(Supplement to the Compendium Of Materia Medica)؛ رساله‌هایی در درمان بیماری‌های واگیر دار تب آور؛
راهنمای کارهای بالینی با یادداشت‌های پزشکی(A Guied to Clinical Practice with Medical Records) ؛ از دیگر آثار مهمی هستند که در ادوار مختلف تاریخی پیرامون طب سنتی چینی نگاشته شده و گنجینه‌ای غنی در این زمینه را به وجود آورده‌اند.
در دوران سلسله‌ی سونگ، بیشترین اهمیت به حفظ بهداشت داده می شد.
لذا، مجموعه‌های بزرگ نسخه های آرامبخش، مقدس و خیرخواهانه؛ برای معالجه از طریق تغذیه؛
اثر ارزشمند چِن داسوو(Chen Dasou) تحت عنوان فهرست غذایی سبزیجات بِنشینزَی(BenXinzai Menu of Vegetables) که مربوط به 20 نوع غذای گیاهی است؛
اثر جالب لین خونگ(Lin Hong) به نام غذای تازه ی یک کوه نشین(Fresh Food of a Mountain Dweller)، که در آن120 نوع غذای مفید فهرست شده است؛
کتاب ارزشمند حفظ تندرستی سالمندان(Health Preservation of the Aged) توسط چِنجی(Chen Zhi)، که در زمان سلسله‌های تانگ و سونگ در زمینه‌ی حفظ تندرستی سالمندان تألیف شده است؛
مجموعه‌ی علمی ارزشمند اصول درست رژیم غذایی(Principles of a Proper Diet) به قلم هوسی هووی(Hu Sihui)، پزشک مسئول تغذیه ی دردربار سلسله یوان؛
مجموعه‌ی عظیم مفردات پزشکی سلسله مینگ در خصوص تقویت غذایی؛
کتاب جدید در خصوص طول عمر و حفظ تندرستی برای سالمندان(A New Book on Langevity and Health Preservation for the Aged) به قلم زوو شوان(Zou Xun) ؛
هشت گفتگو پیرامون حفظ تندرستی(Eight Discourses on Health Preservation) به قلم تو لونگوِی(Tu Longwei) در عصر مینگ؛ که در آن مباحث گسترده ای پیرامون عوامل تأثیر گذار بر سلامتی، همچون تغییر فصل‌ها، شرایط زندگی، داروها و تقویتی‌ها تشریح شده است؛
کتاب دو جلدی به نام مراقبت از سالخوردگان(Attending the Aged)، که در دوران سلسله مینگ(1566-1522 میلادی)، به قلم شو چوانفو(Xu Chuanfu) تألیف شد؛
کتاب های طول عمر و حفظ تندرستی(Longevity and Health Preservation)، و پیرامون سالخوردگی(On Senility)، هر دو به قلم گونگ یانشیان(Gong Yanxian) پزشک امپراتور سلسله مینگ؛
کتاب‌های راهنمای پنج نعمت و طول عمر(A Guide to Five Blessings and Longevity) و طول عمر و برف آب شده در کوره‌ی گرم(Snow Melted in a Hot Furnace)، هر دو نوشته‌ی شخصی به نام گونگ جوجونگ(Gong Juzhong)، پزشک دیگر دربار مینگ،در کتابش به نام اصول و روش‌های زیادی برای حفظ تندرستی معرفی و نسخه‌های سری فراوانی پیرامون نگهداشتن طول عمر جمع آوری کرد. وی در کتاب دیگری به نام علل سالخوردگی را به صورت عمقی مورد کنکاش قرار داده است. گونگ جوجونگ(Gong Juzhong) پزشک دیگر دربار مینگ؛ از دیگر کتاب‌ها و آثاری در این زمینه هستند که می توان از آنها نام برد.
برخی از شاخه‌های مهم طب سنتی چینی
طب سوزنی
طب سوزنی بخش مهمی از پزشکی سنتی چین است. این بخش ابتدا صرفا نوعی شیوه‌ی درمانی تلقی می‌شد ولی به تدریج توسعه یافته و به شاخه‌ای مستقل در طب چینی تبدیل شد. طب سوزنی دارای تاریخی دیرینه است. در کتب باستانی و قدیمی آمده است که وسایل ابتدایی طب سوزنی، سوزن‌هایی بود که از سنگ درست شده و در طب سوزنی چین باستان به کار می‌رفت. این وسیله، تقریبا در دوران عصر حجر جدید یعنی 8000 تا 4000 سال پیش به وجود آمد. در عصر سلسله‌های بهار و پائیز (770 تا 476 پیش از میلاد)، طب سوزنی از قید و بند جادوگری رها شده و پزشکان متخصصی در این زمینه پرورش یافتند.
از عصردوران حکومت های هم ستیز، تا دوران سلسله خَن غربی (476 قبل از میلاد تا سال 25 پس از میلاد)، به دنبال پیشرفت فنون ذوب آهن، به تدریج سوزن فلزی جای سوزن سنگی را گرفت. بدین ترتیب، دامنه‌ی کاربرد طب سوزنی گسترده‌تر و روند توسعه‌ی آن سرعت بیشتری گرفت. در عصر سلسله‌های خَن شرقی و سلسله‌ی سه پادشاهی، کارشناسان پزشکی بسیاری که در طب سوزنی مهارت داشتند، وارد این عرصه شدند. کتاب «قانومندی و روش‌های طب سوزنی» که توسط «خوان فومی» تألیف شد، سیستم کاملی از طب سوزنی به وجود آمد. در دوران سلسله‌های جین غربی و شرقی و سلسله‌های جنوب و شمال (256 تا 589 میلادی)، تعداد آثار نگاشته شده در این زمینه بیشتر شد. در این دوران، فنون طب سوزنی به کره‌ی شمالی، ژاپن و کشورهای دیگر انتقال یافت و پس از قرن 16 میلادی، این شاخه از طب سنتی چینی در اروپا گسترش و توسعه یافت.
پس از تأسیس جمهوری خلق چین در سال 1949، توسعه‌ی طب سوزنیسرعت بیشتری گرفت. در بیش از 2000 بیمارستان این کشور که در آنها از طب سنتی چینی استفاده می‌شود، بخش طب سوزنی دایر شده است. همچنین، پژوهش‌های علمی در خصوص سیستم‌های مختلف ارگانیسم و بخش‌های بالینی، و نقش طب سوزنی در تعدیل و تنظیم و تسکین درد به مورد اجرا گذاشته شده و نتایج چشمگیری در این خصوص به دست آمده است.
ماساژ درمانی راهی برای سالم سازی بدن
ماساژ، یا مالش درمانی، شیوه‌ای است که روی مجراهای اصلی و فرعی انرژی حیاتی و رگ‌های گردش خون انسان انجام می‌شود. با انجام ماساژ و مالش، از ابتلای افراد به برخی از بیماری‌ها جلوگیری شده و به سالم‌سازی بدن کمک می‌کند. در انجام ماساژ درمانی از هیچ داروی خوراکی بهره‌گرفته نمی‌شود و تأثیرات جانبی آن بسیار کم بوده و برای بسیاری از بیماری‌ها، تأثیر نسبتاً خوبی داشته و روشی ساده و آسان برای درمان به شمار می‌رود. از این روش برای معالجه‌ی بیماری‌هایی از قبیل: آسیب مهره‌های گردن، آسیب دیدگی حاد عضلات مختلف، جابه‌جایی مهره‌های بدن، صدمات وارده به عضلات، رباط‌ها و مفاصل دست و پا استفاده می‌شود.
ایجاد موازنه میان«یین» و «یانگ»
طب سنتی چینی بر این باور است که «یین» و «یانگ» دو جنبه‌ی متضادی هستند که بدن انسان را تشکیل می‌دهند. این دو جنبه‌ی متضاد لازمه‌ی ادامه‌ی حیات و رشد انسان هستند. در شرایط عادی، بین این دو نیرو موازنه‌ی و تعادل بر قرار می‌شود. اگر یکی از جنبه‌ها کم‌تر یا بیشتر از دیگری باشد، عدم تعادل روانی به وجود آمده و منجر به بیماری می‌شود. تمام فعالیت‌های روزانه، تغذیه، تنظیمات روحی، تمرین‌های ورزشی و استفاده از داروهای مختلف، بایستی همگی با هدف ایجاد تعادل بین این دو جنبه صورت گیرند. سالخوردگی نشانگر ضعف یکی از جنبه‌های «یین» و یا «یانگ» و یا هر دوی آنها است. برای پیشگیری از سالخوردگی سریع، توصیه می‌شود تا همیشه تعادل میان این دو نیرو بر قرار و کنترل شود. این طرز فکر، از ایده‌ی تعادل و تناسب در فلسفه‌ی چینی و فرهنگ سنتی چین ناشی می‌شود.
از گفته‌های مشهور کنفوسیوس این است که
«طول عمر از خیر‌خواهی می‌آید»
و این قدیمی‌ترین تئوری حفظ تندرستی در چین باستان بوده است. طبق گفته‌ی او، انسان تنها وقتی می‌تواند عمر طولانی داشته باشد که از زندگی آرام و هماهنگی برخوردار باشد.
نگاهی اجمالی به طب سنتی قوم مسلمان خویی
طب سنتی چین، تنها طب سنتی قوم «خَن» یا نژاد اکثریت این کشور نیست، بلکه مجموعهای از علوم طب سنتی اقلیت‌های مختلف از جمله تبتی، مغولی، اویغوری، کره‌ای، جوآن، دَی و قوم خویی است. با توجه به مسلمان بودن اقلیت «خویی» و ارتباط آن با ایران و سرزمین‌های اسلامی آسیای مرکزی و خاورمیانه، و ریشه‌داشتن طب سنتی آنها در طب ایرانی و اسلامی، در این جا به پاره‌ای از ویژگی‌های طب سنتی قوم خویی اشاره می‌شود.
طب سنتی قوم خویی، محصول ترکیبی از طب سنتی چین با علوم پزشکی سرزمین‌های ایرانی، عربی و اسلامی است. در عصر سلسله های جین و یوان (1115 تا 1368 میلادی) بود که توسعه‌ی علوم پزشکی و دارویی قوم خویی، به اوج خود رسید و آثار مهم و ارزشمندی همچون «نسخه‌های دارویی قوم خویی» آثار پزشکی جامع و بزرگ طبی و دارویی قوم خویی، یکپارچگی طب و دارو شناسی عربی و طب سنتی چین با خصوصیات قوم خویی چین، و... به وجود آمد. با نگاهی به نسخه‌های دارویی درج شده در کتاب «نسخه‌های دارویی قوم خویی» می‌توان دریافت که در طب سنتی قوم «خویی»، هم داروهای مایع، به صورت قرص، پودر، خمیر، و جوشانده‌های گیاهی چینی وجود دارد، و هم داروهای معطر، قطره‌ای، نوشیدنی‌های مخلوط با آب میوه، مایعات محلول و غلیظ قندی که در جهان عرب متداول بوده است. بنابراین، می‌توان اینگونه نتیجه‌گیری کرد که طب سنتی قوم «خویی» ترکیبی از طب سنتی ایرانی و اسلامی از یک سو، و طب سنتی چینی از سوی دیگر است.
البته، اویغورها که قوم ترک تبار مسلمان دیگری از اقوام پنجاه و ششگانه‌ی چینی هستند نیز دارای طب سنتی مخصوصی هستند که به طب سنتی اویغوری معروف است. طب سنتی اویغورها نیز همچون طب سنتی «خویی»، آمیزه‌ای از طب ایرانی و اسلامی و طب سنتی چینی است.[۵]
نیز نگاه کنید به
نظام فرهنگی چین؛ سیر تحول طب سنتی چین؛ طب سوزنی؛ داروهای سنتی چین