میراث و مفاخر فرهنگی در عراق

کشور عراق، از جمله غنی‌ترین کشورهای جهان در زمینه‌ی میراث فرهنگی به‌شمار می‌رود. آغاز چندین تمدن بزرگ از سرزمین میان‌رودان و تمرکز حکومت‌های پی‌درپی بر این زیست‌بوم سبب تأسیس شهرها و آثار مهم گردید که با گذشت صدها و هزاران سال از آن، هم‌اکنون آثار برجای مانده را به عنوان بخشی از ارزشمندترین میراث تاریخی به‌شمار آوریم. این نوشتار درصدد ارائه معلوماتی در این باره خواهد بود.

دیرینه‌ی ژرف کشور عراق از دیدگاه فرهیختگی و آثار فرهنگی را می‌توان به سه دوره: پیش از اسلام، دوران اسلامی و دوران معاصر تقسیم‌بندی نمود.

مظاهر فرهنگ در دوران پیش از اسلام

یکی از نتایج تاریخی این است که نخستین آثار فرهیختگی و تمدن و تحضّر، در منطقه‌ای میان ایران و عراق کنونی شکل‌گرفته است.

تمدن دوران بین‌النهرین که با عنوان جهانی مزوپوتامیا شناخته می‌شود، شامل توسعه‌ی فرهنگی دوران سومریان، سپس اکدیان و بابلیان و سپس آشوریان بود.

در دوران سومریان، خط میخی در عراق اختراع شد و توسط حکمرانی‌های پسین مورداستفاده قرار گرفت. صنعت مبتنی بر گردش چرخ همانند ارابه‌های حمل کالا یا نفرات و نظامیان در این منطقه اختراع و تولید شد و صادرات کالا به دیگر سرزمین‌ها رونق یافت و در اثر فراوانی بده‌بستان‌ها، اموری نظیر دیوان‌داری و ثبت بده‌بستان‌ها بر روی الواح گِلی تداول یافت.

در دوران اکدیان و بابلیان، بر پایه قوانین پادشاهی، دفاتر رسیدگی قضایی ایجاد شد و حمورابی ششمین شاه مقتدر بابلیان، سلسله قوانین جزایی و حاکمیتی را در ۲۸۲ ماده ابلاغ نمود و این قوانین با خط میخی و به زبان اکدی بر روی ستونی از سنگ سیاه کتابت شد که هم اکنون در موزه لوور پاریس قرار دارد و جزو سالم‌ترین آثار باستانی برجای‌مانده از دوران پیش از میلاد به شمار می‌رود.

مظاهر فرهنگ در دوران اسلامی

عراق در دوران اسلامی نیز با تمدن نوین روبرو بود. در دوران حکمرانی علی ابن ابی‌طالب امام اول شیعیان – خلیفه چهارم اهل‌سنت -، کوفه از شهری مطلقاً نظامی به پایتخت و دارالخلافه ممالک اسلامی تبدیل شد. تأسیس بزرگ‌ترین شهر عراق یعنی شهر بغداد در دوران اسلامی و توسط منصور عباسی انجام پذیرفت و پایتخت عباسیان دانسته شد. در این شهر بیت‌الحکمه بنا شد که درصدد تربیت مفاخر ادبی، هنری و دینی و فرا دینی بود.

شهر سامرا نیز در دوران عباسیان و به دست معتصم عباسی تأسیس شد و پادشاهی عباسیان از بغداد به سامرا (سُرّ من رأی) انتقال یافت. شهر کوفه که پیش‌تر پایگاهی برای نظام‌مندسازی لشکریان عربی به کار برده می‌شد، در دوران عباسیان، به‌عنوان پایگاه نشر معارف دینی و دارای مکتب و شیوه فکری مستقل شد و محدثین و مفاخر کوفی دارای فکری ویژه و ممتاز نسبت به مکتب حجاز، قم، بغداد و دمشق بودند.

دوران معاصر

در دوران معاصر نیز عراق در زمینه‌ی تولید محتواهای مکتوب در قالب روزنامه و نیز تأسیس دانشگاه‌های جامع همانند دانشگاه بغداد یا دانشگاه المستنصریه جزو مراکز پیشرو در تولید علم و عالم در جهان عرب به شمار می‌رود. ظهور شاعران و نویسندگان و آموزگاران و دیگر شخصیت‌های فرهنگی تربیتی، در کشور عراق چشمگیر بود و در سال ۱۹۷۰، این کشور برترین کشور عربی در زمینه تولید علم به شمار می‌رفت.

میراث‌فرهنگی ملموس کشور عراق

کشور عراق یکی از بزرگ‌ترین دارندگان آثار باستانی یا جایگاه‌های تاریخی در جهان است. آثار باستانی پیش از اسلام همانند زیگورات اور، شهر قدیمی بابل،  دروازه ایشتار و شهر تاریخی هترا، سرزمین ماری معروف به تل حریری، قلعه‌ی باشطابیا معروف به قلعه‌ی موصل، شهر آشور در صلاح‌الدین، و موارد فراوان دیگر، از میراث باشکوه فرهنگی و باستانی عراق است. در دوران پس از اسلام نیز آثار فراوانی برجای‌مانده است: مدرسه مستنصریه، مناره مظفریه، مسجد جامع موصل، کاخ عباسیان ( القصر العباسي)، مسجد کوفه، مسجد براثا، آرمگاه علی ابن‌ابی‌طالب نخستین امام شیعیان و چهارمین خلیفه اسلامی، مقبره‌های فراوان همانند مزار حسین بن علی نوه‌ی پیامبر اسلام و شخصیت‌های مذهبی بزرگ جهان اسلام مورد توجه است. جای جای شهرهای مختلف عراق همانند نجف، کربلا، موصل، بصره، سامراء و به ویژه بغداد آکنده از آثار تاریخی پس از اسلام و آرامگاه صحابه و تابعین و پیشوایان مذهب تشیع است. 5 تن از امامان شیعه، همه‌ی سفیران چهارگانه‌ی آخرین پیشوای شیعیان، مهم‌ترین شخصیت‌های مذهبی کُهن شیعیان (همانند کلینی، طوسی، مفید و ...)، 2 تن از امامان چهارگانه فقهی اهل‌تسنن (احمد بن حنبل و ابوحنیفه) و بیش از 150 صحابی پیامبر(بنا بر تعریف سُنی از صحابی‌گری) در عراق به خاک سپرده شده‌اند و این تنها بخشی از مراقد شخصیت‌های مهم دینی در عراق است.

میراث‌فرهنگی غیرملموس کشور عراق

میراث‌فرهنگی غیرملموس، به معنای داشته‌های تاریخی یک کشور است که در فرایند فرهنگ و تربیت آن دیار مؤثر واقع شده و منتهی به محصولات فرهنگی، هنری و... شده باشد. با این تعریف، عراق دارای میراث‌فرهنگی ناملموس غنی می‌باشد. از جمله آن «مقام عراقی» یک سبک موسیقایی ویژه‌ی عراقی است که در سال ۲۰۰۸  ثبت جهانی شد.

ناعورسازی نیز از میراث فرهنگی غیرملموس عراقی است. ناعور یا ناعورة، یک چرخ چوبین است که از بیست و چهار ستون چوبی تشکیل شده و بیست و چهار گلدان سفالی را در دور خود حمل می‌کند. از آن به عنوان ابزاری برای انتقال آب به خشکی در کنار رودخانه فرات در عراق استفاده می‌شود. ناعور، منبع درآمد برای بسیاری از صنعتگران محلی است که به ساخت آن می‌پردازند، جایی که دانش و مهارت‌های مربوط به ساخت آن از طریق خانواده‌ها و سینه‌به‌سینه منتقل می‌شود. صنعت ناعورسازی در سال 2021 جزو میراث فرهنگی غیرملموس عراقی در یونسکو ثبت گردید

مضیف سُنتی عراق نیز از معماری‌های زیبای عراق و جزو میراث فرهنگی این کشور است. مضيف یک سازه بزرگ قوسی است که در منطقه‌ای از هورهای جنوب عراق قرار دارد و به خاطر ساخت آن از نی و بامبو به‌صورت بافت شکیل و مقوّس متمایز است. مضیف به عنوان یک مرکز اجتماعی به عنوان محل برگزاری فعالیت‌های فرهنگی و مراسم اجتماعی نظیر عروسی‌ها و مناسبت‌ها به ویژه برای حل و فصل امور عشایری در عراق عمل می‌کند. در سال 2023، مظیف عراقی جزو میراث فرهنگی غیرملموس عراق ثبت جهانی شد.

همچنین کشور عراق، جزو کشورهای مؤثر در شکل‌گیری و تکامل خط عربی همراه با کشورهای دیگر عربی همانند اردن، عربستان سعودی، مصر و ...، در یونسکو ثبت گردید.

عید «خضر و الیاس» در عراق دیرینه‌ی چندصدساله دارد و مبتنی بر باور علویان، به این معناست که خضر و  الیاس در یکی از روزها شراب جاودانگی خوردند و مرگ از آنان برداشته شد. آنان سالروز چنین رویدادی را عید می‌گیرند. این عید در سال ۲۰۱۶ به نام عراق ثبت شد؛ هرچند در بخشی از سوریه و ترکیه و آذربایجان و ایران نیز اقوام نژادمذهب علوی یا درویشی از آن یاد می‌کنند.

«زیارت اربعین» نیز یکی از آثار فرهنگی غیرملموس در عراق و پرشکوه‌ترین آنان است. رویدادی که در مدت‌زمان خاصی از سال قمری علاقه‌مندان به حسین پسر علی بن ابی‌طالب امام نخست شیعیان و خلیفه چهارم اهل‌سنت، به یادبود شهادت او در سال ۶۱ به دست سربازان یزید بن معاویه، از جای‌جای کشور عراق، پای پیاده به‌سوی او می‌شتابند. زیارت اربعین در سال ۲۰۱۹ ثبت جهانی شد. «رسم خرماچینی» نیز از رسوم باستانی و جزو میراث ثبت‌شده‌ی غیرملموس فرهنگی در عراق به شمار می‌رود.

خطوط و الواح میخی

کشور عراق یکی از غنی‌ترین دارندگان الواح میخی در جهان است. علت آن را بالاتر توضیح دادیم. در دوران سومری‌ها، رونق موجود در میان‌رودان سبب شده بود تا دیوان‌هایی برای مدیریت تجاری پدید آیند و فهرست تجارت‌ها و نقشه راه‌ها و شهرها و دیگر امور در الواح خطی ثبت و ضبط شوند.

الواح میخی کشف شده از شهر نوزی که نام شهری تاریخی در منطقه کرکوک کنونی است، جزو مشهورترین الواح گِلی در تاریخ کشور عراق است. لوح‌های شامل نقشه‌ی منطقه نزدیک به دجله، فهرستی از بده‌بستان‌ها با شهر آشور و موارد دیگر.

بناهای تاریخی در کشور عراق

کشور عراق از غنی‌ترین سرزمین‌های جهان در زمینه دارندگی بناهای تاریخی است. ایوان مدائن، یکی از بناهای به‌جای‌مانده از دوران ساسانیان است و هنگامی که منطقه تیسفون در اختیار ایرانیان بود بنا گردید. این طاق که به طاق کسری نیز معروف است، در نزدیکی مقبره‌ی سلمان فارسی صحابی پیامبر اسلام قرار دارد.

مناره مارپیچ سامرا، یکی دیگر از بناهای باستانی و فرهنگی عراق است که با عنوان مسجد جامع سامرا نیز شناخته می‌شود و یکی از آثار باستانی مشهور در شهر سامرا مربوط به دوره عباسی است که در زمان خود یکی از بزرگ‌ترین مساجد به‌حساب می‌آمد و در ۲۰ کیلومتری شمال بغداد واقع شده است و به دستور متوکل عباسی بنا گردید. ارگ اربیل، زیگورات اور، شهر باستانی هترا، مدرسه مستنصریه، دژ کرکوک، دیوارهای دهوک و ده‌ها بنای دیگر از ساخته‌های باستانی عراق به شمار می‌رود.

موزه عراق

کشور عراق به سبب دارابودن از ذخایر باستانی فراوان، دارای موزه‌های متعدد است که شمار آن نزدیک به ۳۰ موزه است. این در حالی است که بخش مهمی از ذخایر باستانی عراق توسط اشغالگران آمریکایی یا قاچاقچی‌های آثار باستانی یا گروهک‌های شبه‌نظامی ربوده شده‌اند و بخشی دیگر از آن در دوران اختفای مخالفان رژیم بعث در مناطق تاریخی یا دورافتاده، از سوی رژیم بعث دچار تخریب یا آسیب گردید

مهم‌ترین موزه در عراق، المتحف العراقی است که در شهر بغداد قرار دارد و دارای آثار ارزشمندی از دوران اکدی، بابلی و سومری است. این موزه در سال 2003 در معرض آسیب و غارت قرار گرفت اما همچنان اوضاع مناسبی دارد؛ دیگری متحف الموصل است که پس از موزه رسمی مرکزی عراق در بغداد، مهم‌ترین موزه عراق به شمار می‌رود و دارای آثار ارزشمندی از دوران آشوریان و سومریان بود. این موزه هم در سال 2003 از سوی اشغال‌گران و گروه‌های شبه‌نظامی و قاچاقچیان و هم در سال 2015 از سوی داعش دچار تخریب فراوان گردید و آثار بسیار ارزشمند پیش از میلاد توسط داعش ویران شد.

موزه‌ حرم امام حسین، واقع در شهر کربلا که دربردارنده برخی از آثار اسلامی است؛ موزه شهر نجف که آن نیز دربر دارنده‌ی آثار اسلامی مربوط به عراق است.

آثار تألیفی درباره باستان‌شناسی عراق

کتاب‌های متعددی درباره شناخت آثار باستانی عراق و تصویرسازی دوران شکوه آن آثار به رشته تحریر درآمده است. از جمله: کتاب إکتشافات نينوی و بابل ترجمه محمد حسین علاوي، کتاب عجائب الدنیاء في عمارة بابل، ترجمه دکتر صبحي رشید، قصة الحضارة في سومر و بابل و آثار دیگر.

برنامه‌های کلان دولت عراق برای آثار باستانی

دولت عراق در زمینه‌های مختلف نیاز به نگاه ویژه به مقوله‌ی گردشگری دارد. اقدامات دولت عراق به‌طورکلی در این چارچوب می‌گنجد:

نخست. گردآوری آثار باستانی ربوده شده از خاک عراق که بخش اعظم آن در اختیار دولت ایالات متحده آمریکا است و طی سفرهای متوالی رؤسای جمهور عراق بخش مهمی از آن به میهن بازگشته است؛

دوم. مرمّت آثار باستانی که در اثر هجوم بعثی‌ها یا اشغالگران یا گروه‌های تروریستی، دچار صدمه شده است؛

سوم. همکاری با کشورهای همسایه به‌ویژه ایران برای مرمت آثار باستانی همانند ایوان مدائن یا اماکن زیارتی و توسعه گردشگری مذهبی؛

چهارم. ایجاد امکانات برای گردشگری غیرمذهبی و جذب سرمایه برای بهبود اوضاع آثار باستانی در عراق.

نوآوری‌های دولت عراق در زمینه آثار باستانی

دولت عراق، تاریخ باستانی کشور خود را بخش مهمی از داشته‌ی فرهنگی خود می‌داند. ایجاد کارزارهای فرهنگی برای بازگردانی آثار باستانی گم‌شده یا غارت‌شده‌ ی عراق از کشورهای غربی، بهره‌گیری از آثار و نقوش تاریخی در ایجاد المان‌ها برای شهرهای مختلف عراق، حمایت از تولید کتاب‌هایی در قالب رمان یا تاریخ پردازی مبتنی بر آثار باستانی عراق – نظیر فرهنگ گلگامش - و اجازه فعالیت به مراکز مختلف خبری، رسانه‌ای و پژوهشی با عناوین تاریخی (همانند شبکه ماهواره‌ای السومریه، شبکه بابل) و اعطای آزادی بیان و عقیده به مردم عراق که منجر به بقای فرهنگ آشوری، سومری، ایزدی و صابئی و دیگر فرهنگ‌های کُهن یا نوپدید در این کشور در قالب برگزاری آیین‌های سالانه‌ی مذهبی‌شان، شده است، از ابتکاراتی است که دولت عراق برای حفظ هرچه بیشتر آثار فرهنگی ملموس و غیرملموس خود به خرج داده است.

نیز نگاه کنید به

تاریخ و میراث مشترک فرهنگی فرانسه و ایران؛ تاریخ و میراث مشترک فرهنگی تایلند و ایران؛ مشترکات و تمایزات فرهنگی ایران و اردن؛ تاریخ و میراث مشترک فرهنگی قطر و ایران

نویسنده مقاله

اکبر بیرامی