نظام و نهاد قانون گذاری افغانستان
قانون‌گذاری در افغانستان از سه مجلس ولسی جرگه (شورای ملی یا پارلمان)، مشرانو جرگه (مجلس بزرگان و ریش‌سفید یا سنا) و لویی جرگه (انجمن بزرگ) تشکیل می‌شود.
ولسی جرگه
ولسی جرگه، شورای ملی یا پارلمان بیش از ۲۵۰ نماینده دارد. نمایندگان به‌تناسب جمعیت شهرها از طریق انتخابات عمومی و برای یک دوره چهارساله انتخاب می‌شوند. طبق قانون اساسی جدید افغانستان، یک‌چهارم کرسی‌های مجلس برای زنان پیش‌بینی شده است. اولین انتخابات مجلس جدید افغانستان در سال ۲۰۰۵ برگزار شد و انتخابات بعدی در پایان ۲۰۰۹ صورت گرفت.
سابقه انتخابات
از زمان تشکیل مجلس شورا در افغانستان تا سال ۱۳۵۲، سیزده دوره مجلس تشکیل شد و ۱۲ بار انتخابات مربوط به مجلس شورا برگزار شد. نخستین دوره مجلس، که به قوه مقننه شباهت داشت، در مهر ۱۳۰۹ افتتاح شد و دوره آخر آن در ۲۶ تیر ۱۳۵۲، با کودتای داود خان و برافتادن نظام سلطنتی پایان یافت. طی این مدت افغانستان به مدت ۴۱ سال دارای مجلس شورای ملی بود. اولین دوره مجلس ۱۱ ماه پس از روی‌کارآمدن محمدنادر شاه آغاز شد و آخرین آن با سقوط محمدظاهر شاه پایان یافت. دوره‌های این مجالس به این شرح بودند: مجلس اول (۱۳۱۲-۱۳۱۰ که با قتل نادرشاه همراه بود و تمام شد)، مجلس دوم (۱۳۱۵-۱۳۱۳)، مجلس سوم (۱۳۱۸-۱۳۱۶)، مجلس چهارم (۱۳۲۱-۱۳۱۹)، مجلس پنجم (۱۳۲۴-۱۳۲۲)، مجلس ششم (۱۳۲۷-۱۳۲۵)، مجلس هفتم (۱۳۳۰-۱۳۲۸)، مجلس هشتم (۱۳۳۳-۱۳۳۱)، مجلس نهم (۱۳۳۶-۱۳۳۴)، مجلس دهم (۱۳۳ - ۱۳۳۷)، مجلس یازدهم (۱۳۴۴-۱۳۴۰)، مجلس دوازدهم (۱۳۴۷-۱۳۴۴)، مجلس سیزدهم (۱۳۵۱-۱۳۴۸) و از کودتای داود خان تا پس از برکناری طالبان در سال ۲۰۰۱، انتخابات مجلس برگزار نشد و رئیس دولت و شوراهایی که در کنار آن تشکیل می‌شد، کشور را اداره می‌کردند. برای مثال، طالبان پس از تصرف کابل، مجلس موقت شش نفره‌ای را متشکل از ملا محمد ربانی، ملا محمدحسن، ملا محمد غوث، ملا عبدالرزاق، ملامحمد فاضل، و مولوی سید غیاث‌الدین برای اداره کابل تشکیل داد.
سنگ بنای پارلمان در زمان امان‌الله خان گذاشته شد؛ اما از همان زمان، مجالس بیشتر یک ارگان مشورتی بود تا قانون‌گذار و بیشتر مجری برنامه‌های حکومتی بود تا بنیان‌گذار برنامه‌های حکومتی و معمولا نظرات و برنامه‌های دولت‌ها را کورکورانه یا تحت‌فشار اجرا و تأیید می‌کرد و از خود اراده و اختیار زیادی نداشت؛ ضمن اینکه حاکمان هر وقت شرایط مجلس را به مصلحت خود نمی‌دیدند، حکم به انحلال آن می‌دادند و سپس مجلس جدیدی تشکیل می‌دادند.
مشرانو جرگه
مشرانو جرگه (مجلس ریش‌سفیدان و بزرگان یا شورای اعیان یا مجلس سنا)، بعد از ولسی جرگه، از ارگان‌های قانون‌گذار است. طبق قانون اساسی جدید افغانستان، اعضای مشرانو جرگه ۱۰۲ نفرند. یک‌سوم آنها از طریق انتخابات شوراهای ولایتی و از میان منتخبان شوراهای ولایتی برای مدت چهار سال، یک‌سوم دیگر از طریق منتخبان شوراهای شهر و روستا برای مدت سه سال و یک‌سوم باقی‌مانده توسط رئیس‌جمهور از میان بزرگان و ریش‌سفیدان برای مدت ۵ سال منصوب می‌شوند. تعدادی از نمایندگان دسته اخیر را زنان تشکیل می‌دهند.
مجالس شورا از ابتدا تاکنون، به‌جز قانون اساسی دوره داود خان، دو مجلسی بوده و مشرانو جرگه در کنار ولسی جرگه وجود داشته و اعضای آن‌هم بخشی انتخابی و بخشی انتصابی بوده‌اند.
شوراهای محلی
علاوه بر ولسی جرگه و مشرانو جرگه، شوراهای محلی نیز در سطح ولایات، شهرها و روستاها وجود دارد که عبارت‌اند از: شوراهای ولایتی، شوراهای ولسوالی (شهرستان) و شوراهای قریه. این شوراها زمینه‌ساز شرکت مردم در ترتیبات سیاسی و اداری کشور، رابط میان مردم و دولتمردان برای انتقال دیدگاه‌های دوطرف و کمک به حل مشکلات جاری هستند. مردم اعضای این شوراها را از طریق انتخابات برمی‌گزینند.
لویه جرگه
لویه جرگه از دو کلمه پشتو و فارسی تشکیل شده است. لوی و لویه واژهای پشتو به معنای بزرگ و جرگه واژهای فارسی به معنای اجتماع، انجمن، دسته و صنف است و ترکیب دو واژه به معنای مجلس بزرگ است که معمولا در سطح ملی تشکیل می‌شود و به‌مثابه یک سنت از سوی افغان‌ها پذیرفته شده است. جرگه‌های گذشته سه شکل داشته‌اند:
جرگه‌های محلی
اگر گردهمایی کوچک باشد. برای مثال، در سطح محلی و روستایی، جرگه نامیده می‌شود و برای حل مسائل روستایی و محلی صورت می‌گیرد.
جرگه‌های قومی
اگر گردهمایی وسیع‌تر برای مثال، در سطح قوم باشد باز جرگه است؛ این جرگه‌ها برای حل مسائل قومی برپا می‌شود.
جرگه‌های ملی
اگر جرگه مرکب از نمایندگان اقوام، قبایل، سراسر کشور، بزرگان و ریش‌سفیدان مناطق مخلتف و اقشار گوناگون باشد، لویه جرگه یا جرگه بزرگ نامیده می‌شود. این لویه جرگه در مقام یک نهاد فوق پارلمانی، برای حل مسائل اساسی کشور برپا می‌شود و راجع‌به مسائلی بزرگ ملی مانند، تعیین و انتخاب شاه، کناره‌گیری او، تصویب قانون اساسی، محاکمه رئیس‌جمهور، تعدیلات در قانون اساسی، اعلان جنگ یا صلح، اعلام حالت فوق‌العاده و سایر مسائل مهم و استراتژیک و علیای کشور تصمیم‌گیری می‌کند. همه قوانین اساسی افغانستان از ۱۹۲۳ تاکنون (۲۰۱۲)، توسط لویه جرگه‌های ملی تصویب شده‌اند. لویه جرگه از ابتدای تشکیل حکومت در افغانستان تاکنون وجود داشته است، فقط دولت اسلامی افغانستان به رهبری برهان‌الدین ربانی، به‌جای تشکیل لویه جرگه برای تمدید حکومت خود، «شورای اهل حل و عقد» را (که بدیل لویه جرگه بود) تشکیل داد و این شورا دوره حکومت دولت اسلامی افغانستان را به رهبری آقای ربانی تمدید کرد. مشابه لویه جرگه در جاهای دیگر نیز مشاهده شده است، برای مثال، در دوران قبل از اسلام، قبیله قریش دارای محلی به نام دارالندوه بودکه مشابه لویه جرگه بود یا نادرشاه افشار در ۱۷۳۶، اجتماع بزرگی در دشت مغان تشکیل داد و طی آن وی به پادشاهی انتخاب شد.
لویه جرگه در افغانستان در اصل از سنت‌های قوم پشتون ذکر شده است و اولین‌بار در ۱۷۰۹ برای انتخاب میرویس هوتکی در مقام رهبر تشکیل شد. بعدها با موجودیت سیاسی افغانستان از ۱۷۴۷ به بعد لویه جرگه‌های متعددی تشکیل شد و با تاریخ و تحولات این کشور عجین و همراه شد و تاکنون باقی مانده است. از ۱۷۴۷ تاکنون، لویه جرگه معمولا پدیدهای دولتی بود و طبق دستور دولت تشکیل می‌شد و نمایندگان آن را دولت‌ها برمی‌گزیدند؛ ازاین‌رو عموما طرفدار رئیس حکومت و مجری برنامه‌های آن بودند. تعدادی از جرگه‌های مهم افغانستان از ۱۷۴۷ تاکنون عبارت‌اند از: در سال ۱۷۴۷ لویه جرگه‌ای در عمارت مزار شیر سرخ در قلعه نظامی نادرآباد در حومه قندهار تشکیل شد و پس از ۹ روز بحث و مذاکره، به پیشنهاد درویش صابر شاه، احمدخان ابدالی را در مقام پادشاه برگزید. احمدخان عملا حاکم شده بود؛ ولی با تصویب آن توسط لویه جرگه، به حکومت خود مشروعیت و جنبه قانونی بخشید. در سال ۱۸۴۱ هم‌زمان با تجاوز نظامی انگلیس به افغانستان، لویه جرگه‌ای برای تصمیم‌گیری دراین‌باره تشکیل شد.
در سال ۱۸۶۵، به دعوت شیرعلی خان پادشاه افغانستان، لویه جرگه‌ای تشکیل شد تا ضمن مشروعیت‌دادن به حکومت خود، ؛ ولیعهدی فرزندش را تصویب کند.
در سال ۱۹۱۵ در زمان حبیب‌الله خان، لویه جرگه‌ای برای اعلام بی‌طرفی افغانستان در جنگ جهانی اول تشکیل شد.
در سال‌های ۱۹۲۲، ۱۹۲۴ و ۱۹۲۸ در زمان امان‌الله خان لویه جرگه‌هایی برای تصویب قانون اساسی یا تکمیل و اصلاح آن، حق انتخابات آزاد، تأسیس شورای ملی و سایر مسائل جاری تشکیل شد. در مهرماه سال ۱۳۰۹ / ۱۹۳۰ در زمان محمدنادر شاه لویه جرگه‌ای برای تأیید پادشاهی محمدنادر شاه و جنبه قانونی دادن به آن تشکیل شد سپس در پاییز ۱۳۰۹/ اکتبر ۱۹۳۱، لویه جرگه قانون اساسی تدوین‌شده توسط حکومت محمدنادر شاه را تصویب کرد. در سال ۱۳۲۰ شمسی، لویه جرگه دیگری بی‌طرفی افغانستان را در جنگ جهانی دوم اعلام کرد. در سال ۱۳۴۳/۱۹۶۴ در زمان محمدظاهر شاه، لویه جرگه‌ای برای تصویب قانون اساسی جدید تشکیل شد.
در بهمن ۱۳۵۵/ فوریه ۱۹۷۷ در زمان ریاست جمهوری داود خان، لویه جرگه‌ای برای تثبیت نظام جمهوری، تأیید ریاست جمهوی داود خان و تصویب قانون اساسی جدید تشکیل شد. در سال ۱۳۶۴، لویه جرگه‌ای برای تحکیم پایه‌های قدرت کارمل و مشروعیت‌دادن به رژیم او تشکیل شد. این لویه جرگه از حضور سربازان اتحاد شوروی در افغانستان تقدیر کرد و خواهان تداوم حضور آنان شد.
در سال ۱۳۶۶/ ۱۹۸۷، نجیب‌الله برای تهیه قانون اساسی جدید و انتخاب رئیس‌جمهور لویه جرگه‌ای تشکیل داد. این جرگه کلمه دمکراتیک را از نام افغانستان حذف کرد، اسلام را دین رسمی کشور اعلام کرد و نجیب‌الله را رئیس‌جمهور افغانستانی اعلام کرد. لویه جرگه‌ای هم در سال ۱۳۶۷ تشکیل شد و قانون اساسی جدید را، که در سال ۱۳۶۶ تدوین شده بود، تصویب کرد.
دولت اسلامی افغانستان، شورای اهل حل و عقد را در ۱۹۹۳ ، برای تمدید حکومت برهان‌الدین ربانی تشکیل داد. در سال ۱۳۸۱ / ۲۰۰۲، لویه جرگه‌ای با ۱۵۰۰ عضو برای تعیین دولت جدید تشکیل شد و براساس آن، اداره موقت افغانستان به رهبری آقای کرزی به مدت شش ماه زمامدار امور افغانستان شد. پس از اتمام این دوره شش‌ماهه اداره موقت افغانستان، لویه جرگه اضطراری با حضور ۱۶۰۰ عضو تشکیل شد و تشکیل دولت انتقالی دوساله را در افغانستان به ریاست آقای کرزی تصویب کرد و عنوان دولت افغانستان را از «اداره موقت افغانستان» به «دولت انتقالی اسلامی افغانستان» تغییر داد. این لویه جرگه در سال ۲۰۰۴ قانون اساسی جدید افغانستان را تصویب کرد.
در سال ۲۰۱۱/ ۱۳۹۰ ،لویه جرگه بزرگی به دستور رئیس‌جمهور افغانستان برای مدت سه روز در کابل برپا شد تا راجع‌به امضای قرارداد استراتژیک میان افغانستان و آمریکا تحقیق و اعلام نظر کند. در این لویه جرگه، نمایندگان ولسی جرگه و مشرانو جرگه به همراه سایر نمایندگان منتصب حضور داشتند.[۱]
نیز نگاه کنید به
نظام و نهاد قانون گذاری تایلند؛ نظام و نهاد قانون گذاری روسیه؛ قوه مقننه تونس؛ مجلس شورای ملی ژاپن؛ نظام و نهاد قانون گذاری کانادا؛ قوه مقننه کوبا؛ قوه مقننه لبنان؛ قوه مقننه مصر؛ قوه مقننه سنگال؛ نظام و نهاد قانون گذاری آرژانتین؛ نظام و نهاد قانون گذاری فرانسه؛ نظام و نهاد قانون گذاری اسپانیا؛ نظام و نهاد قانون گذاری قطر؛ نظام و نهاد قانون گذاری اتیوپی؛ نظام و نهاد قانون گذاری کشور مالی؛ نظام و نهاد قانون گذاری گرجستان؛ نظام و نهاد قانون گذاری تاجیکستان؛ نظام و نهاد قانون گذاری قزاقستان؛ نظام و نهاد قانون گذاری بنگلادش؛ نظام و نهاد قانون گذاری سیرالئون؛ شورای دولتی چین؛ کنگره حزب کمونیست چین
کتابشناسی
- ↑ علی آبادی، علیرضا (1395). جامعه و فرهنگ افغانستان. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص 446-452.