همکاریهای علمی - دانشگاهی میان ایران و عراق

روابط علمی و دانشگاهی ایران و عراق از دیر باز تحت تأثیر عوامل فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی قرار داشته و همواره زمینه‌های همکاری گسترده‌ای میان دو کشور وجود داشته است. این روابط تنها به مبادلات علمی و آموزشی محدود نمی‌شود، بلکه در راستای تبادل دانش و پژوهش‌های مشترک و توسعه ظرفیت‌های علمی دو کشور نیز به طور مستمر توسعه یافته است. با توجه به اشتراکات فرهنگی، دینی و زبان مشترک، روابط علمی و دانشگاهی ایران و عراق می‌تواند به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان همکاری‌های بین‌المللی در منطقه تلقی شود. در سال‌های اخیر، با توجه به توسعه روابط علمی میان دو کشور به ویژه در حوزه‌های مختلف علوم انسانی، مهندسی، پزشکی و فناوری اطلاعات افزایش یافته است. این روابط موجب تبادل دانشجو، اساتید و پژوهشگران و نیز برگزاری کنفرانس‌ها و همایش‌های علمی مشترک گردیده که همواره نقش مهمی در تحکیم روابط دو کشور ایفا کرده است. در اینجا تلاش می شود به پیشینه روابط علمی ایران و عراق، همکاری های علمی و دانشگاهی و اساتید و دانشگاه ها و مراکز علمی مهم بین دو کشور نگاهی بیندازیم و راههای گسترش روابط را مورد بررسی قراردهیم. 

اشتراکات علمی و فرهنگی ایران و عراق در گذر زمان

روابط فرهنگی عراق و ایران دارای پیشینه طولانی و غنی است که به تاریخ باستان بر می‌گردد. این روابط، تحت تأثیر عوامل مختلف تاریخی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی قرار داشته و در طول قرن‌ها دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده است. پس از روی کار آمدن رژیم بعث در عراق روابط این کشور با ایران به شدت تحت تأثیر عوامل سیاسی، نظامی و ایدئولوژیک قرار گرفت و مستقیماً بر روابط فرهنگی نیز تأثیر منفی برجای گذاشت. جنگ ایران و عراق از یک سو و ایدئولوژی عرب‌گرایی در حکومت عراق از سوی دیگر، کاهش روابط و مناسبات بین دو کشور را به دنبال داشت، ولی پس از سرنگونی رژیم بعث در سال ۲۰۰۳ اوضاع به طور کامل تغییر یافت و اقداماتی دو جانبه برای بازسازی و تقویت روابط فرهنگی میان ایران و عراق آغاز گردید.

کشور عراق همواره در سیاست خارجی ایران جایگاهی خاص داشته است. در وضعیت فعلی با حضور عناصر جدید در حوزه سیاسی عراق جایگاه این کشور در سیاست خارجی ایران اهمیت بیشتری پیدا کرده و گرایش دو طرف به دوستی و همکاری بیشتر شده است. پس از سرنگونی رژیم بعثی عراق فرصت های بسیاری در زمینه های اقتصادی، فرهنگی، امنیتی وغیره فراروی ایران درعراق نوین قرارداده شد و در این میان گسترش روابط فرهنگی از مهم ترین حوزه هایی است که به خاطر قرابت و نزدیکی روابط فرهنگی برای دو طرف مهم بوده است و قابلیت گسترش و توسعه فرهنگی در بخش های مختلف آن وجود دارد. تاثیر متقابل زبان های فارسی و عربی بر یکدیگر، آثار ادبی بزرگان که قابل عرضه بین ادبا و شعرای دو کشور است، بسیار اهمیت دارد. همچنین وجود عتبات عالیات در خاک عراق و وجود حرم مطهر امام رضا (ع) در ایران هویت مذهبی دو کشور را به هم گره زده است. بنابراین از یک سو اشتراکات تاریخی و از سوی دیگر اشتراکات مذهبی، عراق پس از صدام را به ایران نزدیک کرده است و ایران اسلامی نیز به عراق نزدیک تر شده و بازیگران جدید آن به هم نزدیک ترشده اند. این امر حاکی از علایق تاریخی و مذهبی و نزدیکی فرهنگی این دو ملت است.

همکاری‌ها و مبادلات علمی و دانشگاهی میان ایران و عراق

ایران و عراق را از یک سو سوابق مشترک تاریخی و فرهنگی و از سوی دیگر اشتراکات مذهبی به هم پیوند داده است. افزایش تبادلات میان مؤسسه‌های فرهنگی و پژوهشگران و متفکران دو کشور می‌تواند اقدامی حائز اهمیت در این زمینه باشد. مورد بسیار مهم دیگری که در این راستا می‌توان از آن یاد کرد، موقعیت علمی ایران در منطقه خاورمیانه، غرب آسیا و سطح بین‌الملل است. از نظر شاخص‌های علمی و فنی، ایران جزو برترین کشورهای منطقه و در سطح بین‌الملل است و علی‌رغم محدودیت‌ها، رشد قابل توجهی در دستیابی به یافته‌های علمی نوین در بسیاری از حوزه‌ها داشته و در بسیاری از علوم نیز به مرز دانش رسیده است.

در چهارچوب همکاریهای دانشگاهی بین ایران و عراق تفاهم نامه های متعددی بین مراکز علمی و دانشگاهی دو کشور منعقد شده است. از جمله دانشگاه علم و صنعت ایران و چند دانشگاه عراقی، تفاهم‌نامه همکاری منعقد کردند. این رویداد مهم با مشارکت حدود ۶۰ دانشگاه از جمهوری اسلامی ایران و عراق و با حضور وزرای علوم و مقامات عالی‌رتبه ایران و عراق، روزهای ۲۹ و ۳۰ دی ماه ۱۴۰۳ در شهر کربلا برگزار شد. در جریان این رویداد، دکتر یونسیان (رئیس دانشگاه علم و صنعت) ضمن حضور در نشست رؤسای دانشگاه‌ها، با همتایان عراقی خود از دانشگاه‌های مختلف از جمله واسط، الزهرا (س)، المستقبل، فناوری اطلاعات و ارتباطات و تعداد دیگری از دانشگاه‌ها دیدار و گفتگوهای سازنده‌ای پیرامون زمینه‌های همکاری مشترک انجام داد. نتیجه این دیدارها، امضای چندین یادداشت تفاهم میان دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشگاه‌های عراقی بود که بر تعهد طرفین به گسترش همکاری‌های علمی و پژوهشی و تعمیق روابط دانشگاهی در منطقه تأکید دارند. اهداف کلیدی این تفاهم‌نامه‌ها شامل توسعه همکاری‌های بین‌المللی و تقویت ارتباطات علمی وآموزشی میان دو طرف  است. زمینه‌های همکاری مورد توافق در این تفاهم‌نامه‌ها نیز بسیار متنوع و  شامل موارد زیر است:

• تبادل اعضای هیأت علمی برای اهداف پژوهشی، آموزشی و برگزاری سخنرانی‌ها؛
• تبادل دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی؛
• همکاری در زمینه آموزش برخط و مجازی؛
• مشارکت در کمیته‌های ارزیابی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تحصیلات تکمیلی؛
• اجرای پروژه‌های تحقیقاتی مشترک؛
• مشارکت در کنفرانس‌های علمی و تخصصی؛
• برگزاری دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت تخصصی مانند سمینارها، بینارها، کارگاه‌های آموزشی، برنامه‌های آموزشی و مدارس تابستانی؛
• اشتراک‌گذاری اطلاعات و مستندات علمی.

از سوی دیگربافت جمعیتی دو کشور را به طورغالب شیعیان تشکیل می دهند، لذا تکیه بر مناسبات مذهبی و تسهیل در رفت و آمد زائرین به عتبات در دو کشور، می تواند گام مهمی در نزدیک تر شدن روابط فرهنگی میان ایران و عراق باشد. بدیهی است، زیارت میلیون ها ایرانی درمراسم اربعین حسینی و دیگر مناسبات مذهبی، عاملی قوی در توسعه گردشگری از نوع مذهبی و تبادل فرهنگی به شمارآید.

یکی از ظرفیت های مهم دیگری که توسط ایران ایجاد شده است و می تواند توسط کشورعراق قابل بهره برداری باشد، وجود برخی نهادها و سازمان هاي فرهنگی است (عنوان مثال یکی از آن نهادها، سازمان فرهنگ وارتباطات اسلامی و رایزنی های فرهنگی ایران است). این مسئله می تواند برای مراکز فرهنگی عراق به عنوان یک الگو و پتانسیل قابل بهره برداری باشد، وجود مجمع جهانی تقریب مذاهب که در راستای ایجاد هماهنگی و تشکیل جبهه واحد مسلمانان در مقابل دشمنان جهان اسلام، برای کشور عراق می تواند بستر بسیار خوب و مناسبی باشد. وجود مجمع جهانی اهل بیت که یک تشکل جهانی و غیر دولتی در زمینه فرهنگی است، برای تبادل افکار، آراء و شناساندن میراث مشترک جامعه مسلمانان و اهل بیت می تواند برای کشور عراق حائز اهمیت باشد. همچنین وجود مجمع جهانی شیعه شناسی، سازمان حج و زیارت و مراکزی از این قبیل بدون شک در توسعه فرهنگی می تواند بسیار مفید بوده و فرصت ارزنده ای برای دو طرف باشد.حوزه های علمیه نجف و قم از دیرباز حتی در زمان استبداد حاکم در ایران عراق مورد توجه شیعیان و علمای دینی ایران و عراق بود، بوده است که همچنان این دو حوزه در پرورش علمای دینی و مجتهدان خبره نقش ایفا می کند و برای هر دو طرف یک فرصت تبادل نظر دینی و پژوهشی است. لذا حوزه های فرهنگی در ابعاد مختلف، پیوند تاریخی، تمدنی و دینی برای ایران و عراق و حاکمان و احزاب مختلف مورد توجه بوده و از اهمیت به سزایی در تعمیق روابط برخوردار بوده است.

اساتید و دانشجویان عراق در مراکز علمی و دانشگاهی ایران

تبادل دانشجو میان ایران و عراق یکی از جنبه‌های همکاری علمی و آموزشی بین دو کشور است که در سال‌های اخیر، به ویژه با توجه به نیازهای آموزشی دو کشور، گسترش یافته است. تعاملات علمی میان ایران و عراق نه تنها به تعمیق روابط دو ملت کمک می‌کند، بلکه نقشی کلیدی در توسعه پایدار هر دو کشور دارد. دولت ایران و برخی از دانشگاه‌های ایرانی، علاوه بر فراهم نمودن امکان تحصیل در رشته‌های مختلف، بورسیه‌هایی را برای دانشجویان عراقی ارائه می‌دهند. دانشگاه های ایرانی در بسیاری از رشته ها ازعلوم پایه، مهندسی و پزشکی تا علوم انسانی، برنامه های آموزشی متنوعی دارند که برای دانشجویان عراقی فرصت بسیار خوبی می باشد. در آخرین آمار رایزن فرهنگی عراق در ایران جناب دکتر یاسر عبدالزهرا الحجاج، اشاره شده است که بیش از هشتاد هزار دانشجوی عراقی در دانشگاه های ایران مشغول به تحصیل هستند و نود و پنج درصد ایشان، با هزینه های شخصی دانشگاه های خود را انتخاب کرده اند.

دانشگاه‌ها و مراکز علمی همکار در ایران و عراق

همان‌گونه که اشاره شد ایران و عراق دارای همکاری‌های علمی و دانشگاهی متعددی هستند. این روابط همواره در حال پیشرفت و توسعه می‌باشد. در اینجا به برخی از دانشگاه‌ها و مراکز علمی همکار در این دو کشور اشاره می‌کنیم:

• دانشگاه تهران: به عنوان یکی از معتبرترین دانشگاه‌ها در ایران است و با بسیاری از دانشگاه‌های عراق همکاری علمی و فرهنگی دارد؛
• دانشگاه صنعتی شریف: این دانشگاه همکاری‌های زیادی در زمینه مهندسی و فناوری با عراق دارد؛
•  دانشگاه فردوسی مشهد: دانشگاه مذکور در زمینه‌های مختلف علمی با دانشگاه‌های عراق ارتباط دارد؛
• دانشگاه علوم پزشکی تهران: دارای همکاری های علمی و پزشکی با دانشگاه های عراقی در زمینه بهداشت و درمان؛
• دانشگاه اصفهان: در زمینه های مختلف علمی و تحقیقاتی با دانشگاه های عراق همکاری دارد.

در عراق نیز دانشگاه های بغداد، دانشگاه کربلا و دانشگاه بصره در زمینه های مختلف ازجمله علوم مهندسی، پایه وغیره با دانشگاهای ایران همکاری می کنند. این همکاری های بین طرفین در قالب تبادل دانشجو، برگزاری همایش های علمی، پروژه های تحقیقاتی مشترک ودوره های آموزشی برگزار می شود.                                                             

در مجموع روابط علمی و دانشگاهی میان ایران و عراق در سال های اخیر به طور چشم گیری توسعه یافته است و این امر به دلیل اشتراکات فرهنگی، دینی، و تاریخی میان دو کشور و همچنین نیاز به تقویت تبادلات علمی و آموزشی در سطح منطقه ای وبین‌المللی است. این همکاری ها که از تبادل استادان و دانشجویان تا پروژه های پژوهشی مشترک را شامل می‌شود، می‌تواند به بهبود سطح آموزش و تحقیقات علمی در هر دو کشور کمک کند و فرصت هایی برای پیشرفت درحوزه های مختلف فراهم آورد. با این حال همچنان چالش هایی ماند مشکلات سیاسی ، محدودیت های مالی و تفاوت هایی در سیاست های آموزشی وجود دارد که باید برای دستیابی به همکاری های مؤثر و پایدارتر، برآنها فائق آمد. در نهایت، با تقویت روابط علمی و دانشگاهی میان ایران و عراق می‌توان گام های مهمی در جهت تقویت آموزش عالی و توسعه پژوهش های علمی برداشته و نقش این همکاری ها را در پیشرفت منطقه ایی و جهانی برجسته تر ساخت.

نیز نگاه کنید به

روابط علمی و دانشگاهی ایران و فرانسه؛ روابط علمی و دانشگاهی ایران و تایلند

نویسنده مقاله

إسراء قطبی فرد