وضعیت چاپ و نشر در عراق

چاپ در عراق از مراحل ابتدایی خود تا تبدیل شدن به یک صنعت گسترده، تحولات زیادی را تجربه کرده است. این فرایند از چاپ سنگی و چاپخانه‌های سنتی آغاز شد و به تدریج با ورود ماشین‌های چاپ مکانیکی و دیجیتال توسعه یافت. آغاز چاپ در عراق به قرن ۱۹ میلادی برمی‌گردد. نخستین چاپخانه‌ای که در عراق تأسیس شد، یک چاپخانه سنگی در شهر کاظمین بود که عمدتاً کتاب‌های مذهبی را منتشر می‌کرد. یکی از اولین آثار چاپی در عراق، کتاب "وقایع تأریخ الوزراء" بود که توسط شیخ رسول الزوراء در سال ۱۸۲۱ میلادی به چاپ رسید. چاپخانه‌های ابتدایی عراق بیشتر در خدمت عالمان دینی، تاجران و نهادهای حکومتی بودند و به تولید کتاب‌های دینی، تجاری و حکومتی می‌پرداختند. مطبعه دار السلام یکی از اولین چاپخانه‌های رسمی در بغداد بود که بسیاری از نشریات دولتی و دینی را منتشر کرد^[۱].

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، چاپخانه‌ها در عراق توسعه یافت. با گسترش چاپ در دیگر کشورهای عربی و اروپایی، عراق نیز شاهد تأسیس چاپخانه‌های جدید شد. مطبعه الزوراء (۱۸۶۹) توسط دولت عثمانی در بغداد تأسیس شد و روزنامه الزوراء، اولین روزنامه عراق، در آن منتشر گردید. همچنین در نجف، چاپخانه‌هایی تأسیس شدند که عمدتاً به چاپ کتاب‌های دینی و فقهی برای حوزه‌های علمیه می‌پرداختند. چاپخانه‌های وابسته به کلیساها نیز در موصل و بغداد تأسیس شدند که کتاب‌های دینی مسیحی را منتشر می‌کردند. در دهه‌های پایانی قرن ۱۹، چاپخانه‌های عراق از ماشین‌های چاپ مکانیکی استفاده کردند که سرعت و کیفیت چاپ را بهبود بخشید. در این دوره، روزنامه‌ها، مجلات و کتاب‌های بیشتری منتشر شدند و چاپ از انحصار دولت خارج شد. در اوایل قرن بیستم و دوره استعمار بریتانیا صنعت چاپ در عراق رشد کرد. دولت بریتانیا چاپخانه دولتی را در بغداد تأسیس کرد و بسیاری از نشریات رسمی و نظامی در آن منتشر شد. در سال ۱۹۲۲، نخستین چاپخانه تجاری بزرگ در عراق تأسیس شد که به چاپ کتاب‌های درسی، علمی و فرهنگی پرداخت. در این دوران، علاوه بر بغداد، شهرهای موصل و بصره نیز شاهد رشد صنعت چاپ بودند^[۱].

در دوران پادشاهی (۱۹۲۱-۱۹۵۸) نیز صنعت چاپ و نشر در عراق توسعه یافت. با تشکیل دولت مستقل عراق در سال ۱۹۲۱، صنعت چاپ و نشر به سرعت رشد کرد. چاپخانه‌های متعددی توسط بخش خصوصی تأسیس شدند که به چاپ کتاب‌های علمی، تاریخی و آموزشی پرداختند. در این دوره، نشریات و مجلات فرهنگی و ادبی نیز رواج یافتند و عراق شاهد شکوفایی نشریات مستقل شد. از جمله مهم‌ترین چاپخانه‌های این دوره عبارت بودند از:

مطبعة دار السلام در بغداد؛
مطبعة النجف که به چاپ آثار حوزوی اختصاص داشت و؛
چاپخانه‌های یهودی و مسیحی در بغداد و بصره که کتاب‌ها و نشریات مرتبط با جوامع خود را منتشر می‌کردند^[۱].

پس از انقلاب ۱۹۵۸ و تأسیس جمهوری عراق، دولت تلاش کرد تا چاپ و نشر را مدرنیزه کند. ورود ماشین‌های چاپ مدرن از اروپا و توسعه چاپ رنگی، باعث شد که روزنامه‌ها و کتاب‌های مصور بیشتری منتشر شوند. تولید کتاب‌های درسی و علمی برای مدارس و دانشگاه‌ها نیز افزایش یافت. همچنین چاپخانه‌های دولتی و خصوصی در بغداد، بصره و دیگر شهرهای بزرگ تاسیس شد. در دهه ۱۹۷۰، دولت عراق با ملی‌سازی برخی از چاپخانه‌ها تلاش کرد تا کنترل بیشتری بر انتشار محتوا داشته باشد. در بین سالهای 1980 تا 2003 جنگ و تحریم به رکود صنعت چاپ و نشر در عراق انجامید. جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸) باعث کاهش تولید کتاب و روزنامه‌ها شد، زیرا بودجه دولتی به سمت هزینه‌های جنگی رفت. در دهه ۱۹۹۰، تحریم‌های سازمان ملل باعث افزایش هزینه‌های کاغذ و تجهیزات چاپی شد که صنعت چاپ عراق را با بحران شدیدی مواجه کرد. بسیاری از نویسندگان و ناشران به کشورهای دیگر مهاجرت کردند و تولید کتاب و نشریات در داخل کشور کاهش یافت. در این دوره، چاپخانه‌های کوچک به انتشار محدود کتاب‌های دولتی و تبلیغات محدود شدند^[۱].

پس از سقوط رژیم بعث در سال ۲۰۰۳، صنعت چاپ عراق وارد دوره‌ای از آزادی نسبی و رشد بخش خصوصی شد. صدها روزنامه، مجله، و ناشر جدید در عراق تأسیس شد، اما ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی مانع رشد پایدار این صنعت شد. چاپخانه‌های مدرن با دستگاه‌های دیجیتال در بغداد و سایر شهرها گسترش یافتند. ظهور اینترنت و رسانه‌های دیجیتال نیز تأثیر زیادی بر کاهش تقاضای چاپ سنتی گذاشت. لذا ناشران عراقی تلاش کرده‌اند که با چاپ دیجیتال و انتشار الکترونیکی کتاب‌ها و روزنامه‌ها، خود را با فناوری‌های جدید تطبیق دهند^[۱].

صنعت چاپ و نشر در عراق در شرایط جدید با چالش‌ها و فرصت‌های خاص خود مواجه است.از جمله مهمترین این چالش‌ها عبارتند از:

هزینه بالای واردات کاغذ و تجهیزات چاپی؛
کاهش تیراژ کتاب‌ها و روزنامه‌ها به دلیل رشد رسانه‌های دیجیتال؛
نبود قوانین حمایتی از ناشران و نویسندگان و؛
ناامنی و بحران‌های سیاسی که سرمایه‌گذاری در این صنعت را محدود کرده است.

اما به رغم چنین چالشهایی، می‌توان به برخی از فرصت‌های صنعت چاپ و نشر نیز در عراق اشاره کردند که از جمله عبارتند از:

توسعه چاپ دیجیتال و امکان چاپ کتاب‌های الکترونیکی؛
افزایش تقاضا برای چاپ‌های تخصصی مانند مجلات علمی و دانشگاهی؛
گسترش همکاری‌های بین‌المللی برای واردات فناوری‌های نوین چاپ و؛
علاقه مجدد مردم به کتاب‌خوانی پس از کاهش محدودیت‌های سیاسی.

در مجموع چاپ و نشر در عراق از یک فناوری محدود و تحت کنترل مذهبی و حکومتی به یک صنعت گسترده و تأثیرگذار بر توسعه فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده است. با وجود چالش‌های اقتصادی و امنیتی، این صنعت همچنان نقشی کلیدی در نشر علم، ادبیات و فرهنگ عراق دارد. آینده صنعت چاپ عراق به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید، بهبود قوانین نشر و حمایت از ناشران داخلی بستگی دارد^[۱].

نیز نگاه کنید به

کتابشناسی

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ ^۱٫۳ ^۱٫۴ ^۱٫۵ ابتهال جاسم رشید (2022)، تاریخ الطباعه عمد العرب و العراق، مجله حولیات التراث، جامعه مستغانم، العدد الثانی و العشرون، سبتمبر، ص 141- 153.

نویسنده مقاله

علی اکبر اسدی

[:1-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ ^۱٫۳ ^۱٫۴ ^۱٫۵ ابتهال جاسم رشید (2022)، تاریخ الطباعه عمد العرب و العراق، مجله حولیات التراث، جامعه مستغانم، العدد الثانی و العشرون، سبتمبر، ص 141- 153.

[۱]