جامعه و نظام اجتماعی تونس

نظام اجتماعی تونس

جغرافیای تونس بر خلق و خلق مردم تأثیر گذاشته است. عربیت، اسلامیت، مدنیت، عقلانیت، تسامح، اعتدال، فلاحت، حاکمیت (نظام حکومتی) و بربریت (نظام روحی حماسی) مهم‌ترین شاخص‌های نظام اجتماعی تونس است. ملیت همراه با اسلامیت است و از عقل عربی با محوریت اندیشه عمران بشری ابن‌خلدون متأثر است. امروزه، چالش سنت و مدرنیته و بحران هویت فرهنگی برآمده از استعمار زبانی فرهنگی درجامعه تونس وجود دارد. نظام اجتماعی تونس دچار نوعی جزر و مد فرهنگی است که مسئله هویت و زبان مهم‌ترین موج‌های سهمگین آن است جامعه تونس از روحیه بالایی برای پذیرش حقیقت برخوردار است. نظام اجتماعی تونس گرایش شدیدی به گفت‌وگو، اعتدال و پرهیز از افراط‌گرایی دارد. وجود جریان‌های افراطی در تونس امری سطحی و گذراست که بیشتر عکس‌العملی در برابر دین‌ستیزی حکومت است. وجود پدیده‌های اجتماعی مانند بدبینی، خودخواهی، احساس ناامنی و دیگر ناهنجاری‌های اجتماعی تونس امری عرضی است نه ذاتی؛ چون حقیقت ندیدند ره افسانه زدند. مقایسه نظام اجتماعی تونس با دیگر کشورهای همسایه نشان می‌دهد که جامعه و فرهنگ این کشور نوعی اعتدال اجتماعی دارد.

گروه‌ها و نهاد‌های اجتماعی تونس

روحیه شهروندی و مدنیت در بسیاری از مناطق شهری و روستایی تونس دیده می‌شود. تلاش برای رسیدن به جامعه مدنی شعار حکومت‌های حبیب بورقیبه و زین‌العابدین بن علی بود؛ اما مدنیت دلخواه آن‌ها مدنیتی به سبک غربی بود، نه مدنیتی مبتنی بر هویت عربی اسلامی. دولت‌مردان، دانشگاهیان، علما، بزرگان صوفیه و سران قبایل از مهم‌ترین گروه‌های اجتماعی تأثیرگذار در تونس هستند؛ البته باید توجه داشت که این تأثیرگذاری از شمال به جنوب و با توجه به خلق‌وخوی حاکم بر مردمان این مناطق متفاوت است.گروه‌ها و نهادهای دولتی و دانشگاهی، به‌ویژه نهادهای فرهنگی زیر نظر وزارت فرهنگ، مانند بیت‌الحکمه و مراکز دانشگاهی، مانند معهد اصول‌الدین و سمن‌هایی، مانند منتدی الجاحظ و موسسه التمیمی بیشتر در میان ساکنان مناطق شهری، به‌ویژه در بخش‌های شمالی، شرقی و غربی کشور صاحب نفوذند؛ اما میزان اثرگذاری آن‌ها در میان مردم روستاها، به‌ویژه در مناطق جنوبی، مانند قابس، قفصه، توزر، مدنین و تطاوین که هنوز عناصری از فرهنگ قبیله‌ای را با خود دارند کمتر است. روستاها و حاشیه‌های شهرهای بزرگ تونس به‌ویژه مناطقی که مزارات و مقامات اولیای صالحین را در خود جای داده است، بیشتر تحت‌تأثیر گروه‌ها و نهادهای دینی به‌خصوص جریان تصوف قرار دارد.

روابط اجتماعی تونس

مدرنیته، جهانی‌شدن و فناوری مولفه‌هایی هستند که بسیاری از روابط اجتماعی موجود در جوامع و فرهنگ ملل را دستخوش تغییر کرده‌اند. تونس، با وجود قرارگرفتن در خط مقدم رویارویی جهان اسلام با جهان غرب و مهیابودن همه شرایط برای نابودی این عناصر هویتی، دچار دگردیسی عمیق نشده است و هنوز هم عناصر اسلامیت، عربیت، اخوت، تسامح و اعتدال در سطوح مختلف روابط اجتماعی قابل مشاهده است. غریبه‌دوستی، مهمان‌نوازی، صله ارحام، تعصب‌ستیزی، اعتدال‌گرایی، گفت‌وگومحوری، آرامش‌طلبی، حقیقت‌جویی و ساده‌رفتاری از مهم‌ترین مشخصه‌های روابط اجتماعی تونس است. آزادی در روابط اجتماعی برخی از آسیب‌های اجتماعی را به همراه داشته است. دست‌دادن و روبوسی مردان و زنان با یکدیگر در روابط اجتماعی امری عادی است و عالمان دین نیز آن را انجام می‌دهند؛ امری‌که مبتنی بر ارزش‌های اسلامی نیست؛ بلکه تحت‌تأثیر نظام ارزشی فرهنگ فرانکفونی حاکم بر تونس است، بسیاری از نقاط ضعف و آسیب‌های فرهنگی اخلاقی موجود در حوزه روابط اجتماعی تونس، به‌ویژه آنچه در زمینه اخلاق معاشرت مشاهده می‌شود، بیشتر متأثر از عملکرد نادرست سیاستمداران و تزویر برخی از رجال دین در تعامل با مردم است. برای مثال می‌توان به تحقیر جایگاه زن توسط برخی از سردمداران تصوف و اجرای سیاست تعادل‌ستیز تساوی‌پنداری حقوق زن و مرد از سوی حکومت‌های بورقیبه و بن علی اشاره کردکه سبب پیداشدن نوعی رقابت منفی میان زنان و مردان در سطح جامعه شده است مهاجرت یکی از پدیده‌های تأثیرگذار بر روابط اجتماعی است و آسیب‌های فرهنگی هویتی گوناگونی را، مانند کم‌رنگ‌شدن سخن‌گفتن به زبان عربی، در میان خانواده‌های مهاجر و شرکت برخی از جوانان تونسی در شبکه‌های جرائم سازمان‌یافته ملی و بین‌المللی برای جامعه تونس ایجاد کرده است.

طبقات و قشرهای اجتماعی تونس

شاه و رعیت و استعمارگر و استعمارشده شاخص نظام طبقاتی تونس پیش از استقلال این کشور بود که پس از استقلال نیز با شکلی دیگر ادامه یافت، ولی تغییر اساسی نکرد. اختلاف طبقاتی در دوران حکومت بن علی شدیدتر از دوران بورقیبه بود؛ به‌گونه‌ای که طبقه متوسط جامعه کاهش یافت و شکاف بین دارا و ندار رونق گرفت. وقوع انقلاب نان در زمان بورقیبه به سال ۱۹۸۴ میلادی و انقلاب کرامت و آزادی در زمان بن علی به دلیل فقدان عدالت اقتصادی و اجتماعی و تفاوت فاحش طبقه مرفهان بی‌درد و توده مردم تونس بود. فقر شدید و نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی در تونس معاصر کاملا مشهود است؛ با وجود تشکیل صندوق ملی تأمین اجتماعی از سوی حکومت‌های سابق تونس با هدف حذف نابرابری‌های اجتماعی بود، اما آشکارشدن دزدی‌ها و اختلاس‌های کلان از این صندوق در سال ۲۰۰۹ میلادی نشان داد که هیچ اراده حکومتی برای کاهش فاصله طبقاتی در تونس وجود ندارد. امید است با وقوع انقلاب کرامت در تونس فاصله فقیر و ثروتمند کاهش محسوسی داشته باشد.

هویت ملی در تونس

اسلام، مدرنیته، مدنیت و کرامت مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده هویت ملی معاصر تونس است. مفاهیمی مانند امت عربی و اتحاد ملی از اصطلاحات پرکاربرد در روزنامه، رسانه و کتاب تونس است. برخی از عناوین محتوای کتب درسی تونس در مقطع دبیرستان در دهه هشتاد این‌گونه است: افتخار به عناصر هویت ملی[i]، اتحاد ملی[ii]، وابستگی به آموزه‌های اسلام[iii]، وابستگی به اتحاد مغرب عربی[iv] و گرایش به خانواده عربی (جهان عرب)[v]. اتحادیه موسوم به کشورهای مغرب عربی برای تونسی‌ها از اهمیت فراوانی در سطح ملی برخوردار است و در قانون اساسی تونس نیز به آن اشاره شده است. تضاد بین مدرنیته و سنت و تلاش جهت حل اختلاف جدید و قدیم از مهم‌ترین چالش‌هایی است که جامعه تونس گرفتار آن است و هویت ملی این کشور را تهدید می‌کند؛ تهدیدی که موجب شده است زبان و اندیشه تونسی‌ها، دچار نوعی پارادوکس معرفتی شود. زبان فرانسه در هویت ملی تونسی‌ها ریشه دارد؛ اما عمیق نیست. عربی، زبان دل و فرانسه، زبان نان مردم تونس است، فرانسه در دوران تحت‌الحمایه می‌کوشید تا زبان لاتین را جایگزین زبان عربی کند؛ اما موفق به این کار نشد. تلاش کسانی مانند مرحوم محمد سویسی (د۲۰۰۷م) برای احیای جریان تعریب و گسترش علوم عربی، نشان‌دهنده حساسیت نخبگان معاصر تونس به هویت ملی اسلامی است. زنان و جوانان تونسی آسیب‌پذیرترین قشر جامعه تونس هستند که هویت ملی آن‌ها ضربه دیده است طوفان‌های سهمگین سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بسیاری بر جامعه و فرهنگ تونس وارد شده است؛ اما عشق به اسلام و قرآن و پیامبر اکرم (ص) هنوز در جان‌ودل مردم زنده است.

نهاد خانواده تونس

نهاد خانواده

خانواده معاصر تونس به سوی مدرنیسم می‌رود و از سبک سنتی خانواده گسترده (Extended family) به سوی خانواده هسته‌ای (Nuclear family) در حال تغییر است؛ فرآیندی که نتیجه طبیعی گسترش فرهنگ شهرنشینی است، دومیلیون‌وپانصدهزار خانواده در تونس وجود دارد که به‌صورت میانگین از چهار نفر تشکیل می‌شود. با وجود تهاجم شدید فرهنگی غرب و همراهی دولتمردان تونس با این جریان می‌توان گفت جایگاه و نقش تربیتی خانواده کاملا از بین نرفته است و زندگی خانوادگی با قوت به حیات خود ادامه می‌دهد و سنت‌های اسلامی مانند صله ارحام، به‌ویژه در مناطق روستایی، همچنان فعال است و سردی روابط و خشونت‌های خانوادگی کمتر دیده می‌شود. البته خانواده‌های تونسی از آسیب‌های گوناگون، به‌ویژه موضوع فرزندسالاری مفرط رنج می‌برد. توجه والدین به آینده تحصیلی و شغلی فرزندان، شغل شاغل بسیاری از خانواده‌ها به‌ویژه در مناطق شهری است و انرژی بسیاری از خانواده‌ها را به تحلیل می‌برد. فرانسوی‌ها و جریان‌های طرفدار فرهنگ فرانکفون در تلاش‌اند تا خانواده تونسی را براساس الگوی فرانسوی تربیت‌کنند که جریان کشف حجاب در زمان بورقیبه و سیاست ممنوعیت حجاب در دوره بن علی در همین راستا قابل ارزیابی است؛ جریان‌هایی که در فاصله‌گرفتن خانواده‌ها از ارزش‌های ملی اسلامی موثر بوده است، جالب است که با وجود تلاش بورقیبه برای کشف حجاب در تونس، خود او در خاطراتش می‌گوید: «جمعیت ادبی لیسور در تونس نشستی با عنوان حجاب در سال ۱۹۲۸ میلادی برگزار کرد و من در سخنرانی خود گفتم حجاب جزئی از شخصیت تونسی است و فرانسه می‌خواهد آن را از بین ببرد و ما آن را که نماد شخصیت ماست ترک نخواهیم کرد!». مجله الاحوال الشخصیه محور قوانین مربوط به خانواده است، این قانون در ۳ اوت ۱۹۵۶ میلادی از سوی وزارت عدل تونس ابلاغ شد؛ نویسندگان این مجله از آراء و نظرات فقه مالکی و نیز دیگر مذاهب فقهی، مانند فقه جعفری در تبیین مسائل استفاده کرده‌اند. واگذاری حق طلاق به دادگاه نه زوج، منع تعدد زوجات، تعیین حداکثر مدت حمل (با استفاده از مذهب حنبلی) و توانایی دختر رشیده برای ازدواج بدون نیاز به اجازه ولی (با استفاده از مذهب حنفی) از مهم‌ترین موارد این قانون است. تصویب این قانون با تلاش بورقیبه و نه ابتکار او تحقق یافت و پس از انقلاب تونس نیز از این قانون حمایت شد. شیخ محمد عزیز جعیط در سال ۱۹۴۷ با صدور مجله الاحکام الشرعیه و در سال ۱۹۴۹ میلادی، با ارائه طرحی مشتمل بر ۲۵۰۰ ماده درخصوص مسائل خانواده و مالکیت به وزارت دادگستری تونس، بستر علمی فقهی لازم را برای شکل‌گیری مجله الاحوال الشخصیه فراهم ساخت؛ به‌نظر می‌رسد صدور این مجله از مجله عثمانیه در مصر الگوبرداری کرده است؛ مجله‌ای که وزیر محمد قدری پاشا در سال ۱۸۸۱ میلادی صادر کرد. سازمان تربیت و خانواده تونس، که در سال ۱۹۶۴ تأسیس شد و مرکز ملی خانواده و آبادانی انسانی که در سال ۲۰۰۰ میلادی راه‌اندازی شده است، از مهم‌ترین نهادهای فعال در امر خانواده هستند. انتخاب نام حسن و حسین برای دوقلوهای پسر یکی از عادت‌های مرسوم در خانواده‌های تونسی است که تاکنون هم رایج است. قرائت قرآن و خواندن اشعار دینی در جمع خانواده نیز مرسوم بوده است. راشد غنوشی (رهبر حزب النهضه) نقل می‌کند: در دوران نوجوانی در شب‌های بلند زمستان و در جمع خانواده چای داغ می‌نوشیدیم و این شعر را دسته‌جمعی می‌خواندیم: «اللهم صل علی المصطفی بدیع الجمال و بحر الوفا و صل علیه کما ینبغی، الصادق محمد علیه‌السلام صلاه تدوم و تبلغ الیه مرور اللیالی و طول الدوام». مناسبت‌های دینی، به‌ویژه ماه مبارک رمضان نقش مهمی در استحکام روابط اعضای خانواده دارد؛ به‌گونه‌ای که افراد خانه تلاش می‌کنند تا خود را پیش از افطار به منزل برسانند و افطار را همراه خانواده باشند. حضور خانواده‌های مهاجر در تونس که غالبا از کشورهای همسایه، مانند اندلس قدیم به این کشور مهاجرت کرده‌اند، از موضوعات جامعه‌شناسی مهمی است که باید در مطالعه موضوع خانواده در تونس به آن توجه کرد.

ازدواج در تونس

مجله الاحوال الشخصیه مرجع قانونی و رسمی امر ازدواج و طلاق در تونس است، ازدواج با حضور شاهد و تعیین مهریه رسمیت پیدا می‌کند و ازدواج‌هایی که خارج از تونس انجام شود، در صورت منطبق‌بودن آن با قوانین کشوری که ازدواج در آن صورت گرفته است، از نظر محاکم ازدواج تونس قانونی و به رسمیت شناخته می‌شود. سن رسمی ازدواج در تونس ۱۸ سال است. تعدد زوجات در تونس ممنوع است و پیگرد قانونی با یک سال زندان و جریمه نقدی دارد. طلاق در دادگاه رسمیت دارد. بیش از ۳ میلیون نفر از مردم تونس بین سنین ۱۵ تا ۲۹ سالگی قرار دارند. میانگین سن ازدواج در بین مردان ۳۵ و در بین زنان ۳۰ سال است، سالانه ۷۰ هزار پیوند ازدواج در تونس انجام می‌شود که نزدیک به ۱۱ هزار مورد از آن به طلاق کشیده می‌شود. تونس در سال ۲۰۱۱ نزدیک به ۹۱۵۹۰ مورد ازدواج و ۱۲۵۳۹ طلاق داشته است. مشکلات اقتصادی، فرار از مسئولیت زندگی، ادامه تحصیلات تکمیلی و افزایش توقع از زندگی مهم‌ترین دلایل متمایل‌نبودن جوانان به ازدواج است، شصت درصد از پسران و ده درصد از دختران دارای روابط جنسی پیش از ازدواج هستند؛ امری که موجب افزایش سن ازدواج وگسترش بیماری‌های مقاربتی، مانند ایدز در جامعه شده است. قانون ازدواج در تونس بسیار آسان و قانون طلاق بسیار سخت دیده شده است. مبلغ مهریه عروس غالبا یک دینار تعیین می‌شود. طلاق شفاهی رسمیت ندارد و باید در حضور قاضی باشد. پس از طلاق، مرد از خانه می‌رود و زن و فرزندانش صاحب‌خانه می‌شوند و نفقه زن تا بزرگ‌شدن فرزندان بر عهده مرد است. تونس در سال ۲۰۰۴ میلادی، یک‌میلیون‌وهفتصدهزار زن مطلقه و بیوه داشته است. بیش از ۱۲۵۵۷ مورد طلاق در دادگاه‌های خانواده در سال ۲۰۰۷ میلادی نیز به ثبت رسیده است.

زنان در تونس

زن در فرهنگ مدیترانه‌ای جایگاه ویژه‌ای دارد. بسیاری از خدایان باستانی منطقه مدیترانه از جنس مونث بوده‌اند. واقعیت‌ها نشان می‌دهد که تاریخ زن در تونس اغلب تاریخ تظاهر به دفاع از حقوق زن بوده است و زنان تونس حتی پس از استقلال این کشور و با وجود شعارها و اقداماتی‌که حکومت بورقیبه و بن علی انجام دادند، از حقوق واقعی خویش به‌گونه‌ای بایسته و شایسته بهره‌مند نبوده‌اند. زنان تونس پیش از استقلال این کشور دارای جایگاه مناسبی نبودند. بورقیبه در خاطراتش جایگاه زن در تونس را پیش از استقلال به‌گونه‌ای به تصویر کشیده است که مهم‌ترین ویژگی‌های آن ازدواج در سنین پایین و آوردن فرزندان بسیار پس از ازدواج است. شیردهی به فرزند، انجام کارهای منزل مانند آسیاب‌کردن گندم، پختن نان، ریسندگی، لباس‌دوزی و شست‌وشوی لباس از مهم‌ترین کارهای روزمره زنان بوده است. پوشیدن چادر سفید متمایل به زرد که در تونس «سفساری»[ix] خوانده می‌شود، در میان زنان بسیار مرسوم بوده است؛ اما امروزه، در مناطق شهری به‌ندرت دیده می‌شود. زن تونسی پیش از استقلال این کشور حق خروج از منزل را فقط برای دو چیز داشت؛ یکی برای رفتن به خانه بخت و دیگری برای رفتن به خانه ابد. آن‌ها حق آموزش نداشتند و حضورشان در فعالیت‌های اجتماعی بسیار کمرنگ بود. رجال دین، به‌ویژه صوفیان در تثبیت وگسترش این رویکرد اجتماعی به زنان تونس نقش بسیار موثری داشتند. با ورود تونس به دوران معاصر، زنان نیز همراه مردان در مبارزات استقلال‌طلبانه این کشور شرکت کردند. طنین‌اندازشدن شعار دفاع از حقوق زنان از سوی افرادی، مانند شیخ عبدالعزیز ثعالبی، با نوشتن کتاب «روح التحرر فی القرآن» در سال ۱۹۲۱ میلادی و طاهر حداد با نگارش کتاب «امراتنا فی الشریعه و المجتمع» در سال۱۹۳۰ تحقق یافت و جریان فکری فرهنگی مهمی را در تونس به راه انداخت؛ جریانی اجتماعی‌که خواهان ارتقای جایگاه زنان و افزایش مشارکت آنان در فعالیت‌های ملی و منطقه‌ای بود و از سوی فرانسویان نیز به‌شدت حمایت می‌شد؛ این جنبش اجتماعی زنان، زمینه را برای قوت‌گرفتن جریان فمینیسم و زن‌سالاری در جامعه تونس فراهم کرد؛ جریانی‌که نتیجه طبیعی و حتمی افراطی‌گری در توجه به مرد و جنس ذکور در فرهنگ عمومی تونس بود؛ فرهنگی که در حقیقت زنان را نیمی از جمعیت جامعه نمی‌دید. با آغاز جنبش اجتماعی زنان در تونس بسیاری از زنانی که به هنگام درد زایمان دستمالی در دهان می‌گذاشتند تا صدایشان را نامحرم نشنود، به جریان کشف حجاب پیوستند و شعار تساوی حقوق زن و مرد را در عرصه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی سردادند. امروزه، زنان تونسی در بسیاری از عرصه‌های اجتماعی سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ورزشی حضوری فعال دارند و از حق رأی بسیار خوبی برخوردارند. در حال حاضر زن‌سالاری به‌ویژه در مناطق شهری، یک پدیده اجتماعی است که دستاورد آن ایجاد نوعی سرخوردگی و احساس حقارت در مردان است. بورقیبه و بن علی که شعار دفاع از حقوق زنان را سر می‌دادند، معتقد بودند زن تونسی مهم‌ترین مانع افراطی‌گری، به‌ویژه افراط‌گری دینی است و آینده تونس بدون مشارکت فعال زن معنا ندارد و زنان نقش مهمی در گسترش ارزش‌های اعتدال‌گرایانه و سلامت بشریت دارند. نیمی از نیروهای شاغل تونس را زنان تشکیل می‌دهند که بیشتر آن‌ها در مشاغلی، مانند کارگری و فروشندگی مشغول‌اند. مسئولیت‌های اجتماعی به همراه وظایف خانه‌داری، فشار زیادی را بر زنان وارد می‌کند و این احساس را در آن‌ها ایجاد کرده است که آزادی‌های داده‌شده به زنان در حقیقت کرامت زن را به‌عنوان یک انسان خدشه‌دار ساخته و او را در معرض آزارها و اذیت‌های گوناگون قرار داده است. بیشتر مشاغل خدماتی تونس بر عهده زنان است. زنان تونس صحبت‌کردن همزمان به دو زبان فرانسوی و عربی را بیش از مردان دوست دارند. پیش از انقلاب، استفاده از عکس باحجاب برای کارت ملی وگذرنامه زنان ممنوع بود؛ اما پس از انقلاب به‌صورت اختیاری درآمده است. از مهم‌ترین زنان تاریخی تونس می‌توان به شخصیت‌هایی مانند شاهزاده علیسه (موسس قرطاج)، کاهنه (رهبر شورشیان بربر در زمان فتح إفریقیه توسط مسلمانان)، اسماء دختر اسد بن فرات (د۲۵۰ق)، خدیجه دختر امام سحنون (د۲۷۰ق)، مهربه دختر حسن بن غلبون تمیمی (شاعره و از خانواده اغلبیان)، اروی قیروانی (شاهزاده اغلبی‌که مهریه یا صداق قیروانی با او شناخته می‌شود)، ام ملال و ام علو (از شاهزاده خانم‌های صنهاجی)، خدیجه معروف به خدوج (از شعرای قرن چهارم قمری)، جازیه (از زنان معروف دوران هلالیین)، عطف (شاهزاده خانم و خیر معروف دوران حفصی)، زینب تجانیه (شاعره معروف دوره حفصی)، عایشه معروف به سیده منوبیه (صوفی و متوفی به سال ۶۶۵ ق)، سیده شریفه عایشه (شاعره و هنرمند خوشنویس قرن هفتم قمری)، شاهزاده عزیزه عثمانه (همسر حموده پاشای عثمانی و سازنده بیمارستان صادقی متوفی به سال ۱۰۸۰ ق)، امنه دختر علی بای بن حسین بن علی (موسس سلسله حسینیون و از حافظان قرآن و متوفی به سال ۱۲۳۸ق) اشاره کرد.

نخستین تشکل زنان معاصر تونس با عنوان «جمعیت زنان مسلمان»[x]، را مرحومه سعاد نیفر همسر مرحوم شیخ محمد صالح نیفر در سال ۱۹۴۷ میلادی راه‌اندازی کرد که بیشتر فعالیت ادبی داشت. وزارت امور زن و خانواده و کودک[xi]، سیاست‌گذار دولت در حوزه زنان است، روز ۱۳ اوت روز ملی زن در تونس است، دکتر الفه یوسف (متولد ۱۹۶۶م) نویسنده و استاد دانشگاه از فعالان تونسی در حوزه زنان است که در روان‌شناسی، زبان‌شناسی و علوم اسلامی متخصص است و از منتقدان نگاه سنتی دینی به زنان است. «تعدد معنا در قرآن» موضوع پایان‌نامه دکتری وی بود که در سال ۲۰۰۲ از آن دفاع کرد؛ «زنان ناقص عقل و دین»، «سرگردانی زن مسلمان» و «قرآن و روانکاوی» از دیگر تألیفات اوست.

آسیب‌شناسی اجتماعی در تونس

جامعه معاصر تونس در مرحله حساس گذر از سنت به مدرنیته است و از آسیب‌های اجتماعی گوناگونی رنج می‌برد. درگیری بین حکومت لائیک بورقیبه و نهادهای دینی، مانند زیتونه که در سال‌های ۱۹۵۶ تا ۱۹۶۶ میلادی به اوج خود رسید موجب فاصله‌گرفتن روابط اجتماعی از ارزش‌های ملی و دینی شد و جامعه را دچار نوعی بحران معرفتی کرد که نتیجه آن گسترش آسیب‌های اجتماعی مانند تبعیض، برخورداری از روحیه محافظه‌کاری، گسست هویتی، اختلال شخصیتی، بیکاری، فقر، اعتیاد به الکل، طلاق، شیوع مهاجرت‌های غیرقانونی به‌ویژه میان جوانان، مشکلات خانوادگی، فحشا، قاچاق موادمخدر و افزایش دزدی شد. پیوستن برخی از جوانان تونسی به شبکه‌های جرائم سازمان‌یافته، به‌ویژه در کشورهایی مانند فرانسه و ایتالیا و حضور چشمگیر جوانان دختر و پسر تونسی در جریان‌های انحرافی و افراطی دینی و مذهبی، مانند القاعده از دیگر آسیب‌های اجتماعی در جامعه معاصر تونس است. مهاجرت‌های غیرقانونی اغلب از طریق دریای مدیترانه است و هزینه‌های جانی و مالی بسیاری را بر کشور تحمیل می‌کند. معتاد در تونس کمتر دیده می‌شود؛ اما مصرف دخانیات، مانند سیگار و قلیان حتی در میان نوجوانان بسیار گسترده است. فقهای تونس تا قرن هجده میلادی با استعمال دخانیات مبارزه می‌کردند؛ اما با شروع حکومت بایات عثمانی، مصرف سیگار، تنباکو و قلیان بسیار افزایش یافت. فروش مشروبات الکلی در هتل‌ها و برخی از فروشگاه‌ها قانونی است و ناهنجاری‌های ناشی از مصرف نوشیدنی‌های الکلی، به‌ویژه بدمستی در سطح جامعه فراوان است.رواج عقایدی مانند سحر، جادو، طلسم، چشم زخم، خرافه و جن‌زدگی نیز در جامعه تونس فراوان است. بسیاری از روزنامه‌های تونس با اصطلاحاتی مانند فلکی و روحانی به چاپ آگهی جهت معرفی رمال‌ها و فال‌بین‌ها مبادرت می‌کنند. سحر و جادو (شعوذه) اغلب در میان زنان و خشونت لفظی نیز در میان مردان شایع است.

وضعیت اقتصادی و معیشتی در تونس

تونس پیش از استقلال دارای نظام اقتصادی سنتی بود و بیش از ۶۰% از مردم این کشور به زمین و کشاورزی وابسته بودند. تونس از دهه هشتاد میلادی، اقتصاد آزاد با حرکت به سوی خصوصی‌سازی را تجربه می‌کند. امروزه، نظام اقتصادی تونس بیش از گذشته به فعالان اقتصادی اروپایی، امریکایی، آسیایی و آفریقایی وابسته است. اروپا، به‌ویژه فرانسه، مهم‌ترین شریک اقتصادی تونس است. تونس در دهه نود میلادی به رشد اقتصادی تقریبا %۶ دست یافت و نرخ تورم کاهش پیداکردکه مهم‌ترین عامل آن افزایش درآمد بخش‌های کشاورزی و گردشگری بود. میزان صادرات تونس از ۳۹۸ میلیون دینار در سال ۱۹۷۴، به ۲۵۰۹۲ میلیون دینار در سال ۲۰۱۱ میلادی و میزان واردات نیز از ۴۸۹ میلیون دینار در سال ۱۹۷۴، به ۳۳۷۰۲ میلیون دینار در سال ۲۰۱۱ میلادی افزایش یافت. خرما، زیتون و فسفات بخش عمده صادرات را تشکیل می‌دهد. تونس مقام پنجم تولید فسفات را در جهان دارد. معادن فسفات این کشور را در سال ۱۸۸۵ فرانسویان کشف کردند. سرمایه‌گذاری خارجی در سال ۲۰۰۹ بالغ‌بر ۴۴۰۹۵،۰ میلیون دینار بوده است. نرخ تورم در سال ۲۰۱۲ میلادی تقریبا %۶ اعلام شد.[xii] امروزه، تقریبا چهارمیلیون نیروی شاغل در تونس وجود دارد که %۱۸ آن‌ها در بخش کشاورزی و ماهیگیری، %۳۳ در امور صنعت و معدن و مشاغل عمومی و %۴۹ نیز در مشاغل تجاری و خدماتی فعالند. میانگین بیکاری در سال ۲۰۱۳ میلادی رقم %۱۵ و تعداد بیکاران ۶۲۱ هزار نفر اعلام شد؛[xiii] موضوعی که ناشی از وجود فاصله طبقاتی و تبعیضات اجتماعی در جامعه است و قشر تحصیل‌کرده جامعه را نیز دربر گرفته است. بیشتر جوانان تونسی جویای کار به کشورهای اروپایی، مانند فرانسه، ایتالیا، آلمان و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مهاجرت می‌کنند. برخی از تونسی‌ها با مهاجرت به کشورهای حوزه خلیج‌فارس در مشاغلی مانند معلمی و تدریس در دانشگاه مشغول به کارند. اتحادیه سراسری کارگران تونس که در ماه دسامبر سال ۱۹۲۴ میلادی راه‌اندازی شده، از نهادهای فعال سیاسی و از مراکز تأثیرگذار در تحولات سیاسی و اجتماعی این کشور است. قرش و ریال واحد پولی تونس در گذشته بوده است (برای نمونه ر.ک: بورقیبه، ۱۹۷۸ :۸) و فرانک در سال ۱۸۹۱ جایگزین آن شد و سرانجام واحد پولی دینار در سال ۱۹۵۸ میلادی، واحد پول رسمی تونس انتخاب شد. هر دینار تونسی به هزار واحد پولی به نام «میلیم» تقسیم می‌شود. تونس نفت بسیاری ندارد و از لیبی، الجزایر و مغرب نفت و گاز خود را تهیه می‌کند.گاز الجزایر از طریق خاک تونس به اروپا صادر می‌شود، مهم‌ترین پالایشگاه نفت تونس در شهر بنزرت قرار دارد و اروپایی‌ها، به‌ویژه شرکت‌های استرالیایی، با همکاری نهادهای دولتی کار استخراج نفت را انجام می‌دهند. با توجه به گران‌بودن هزینه برق و گاز در تونس استفاده از انرژی‌های پاک، همچون انرژی خورشیدی در هتل‌ها، مغازه‌ها و منازل رایج است. مهم‌ترین صنایع تونس در امور غذایی، روغن زیتون، آرد و کنسرو میوه و ماهی و امور نساجی، شیمیایی و مواد ساختمانی است که اغلب با مشارکت فرانسه و ایتالیا انجام می‌شود. نساجی و گردشگری مهم‌ترین صنایع ارز آور تونس است. نخستین راه‌آهن تونس در قرن نوزده میلادی و در دوران محمد بای به‌وسیله یک شرکت ایتالیایی میان شهر تونس تا منطقه حلق‌الوادی کشیده شده است. قطار، تاکسی، خودروهای شخصی، کشتی و هواپیما ناوگان حمل‌ونقل زمینی، دریایی و هوایی تونس را تشکیل می‌دهد، تاکسی‌های اغلب گازوئیلی نقش مهمی در جابه‌جایی مردم و گردشگران دارند و به‌راحتی در دسترس است، مترو تونس فقط در پایتخت با چهار خط فعال است و همه خطوط آن، روی زمین است. بیشترین حجم خودروهای تونسی به ماشین‌های فرانسوی تعلق دارد. فرودگاه‌های بین‌المللی تونس عبارت است از: قرطاج (شهر تونس)، طبرقه (شمال غربی)، منستیر، نفیضه، صفاقس، جربه (شمال شرقی)، قفصه و توزر (شمال غربی). هواپیماهای ایرباس ۳۲۰ و بوئینگ ۷۳۷ بیشترین بخش از ناوگان حمل‌ونقل هوایی را تشکیل می‌دهد. بندر حلق‌الوادی در شهر تونس جابه‌جایی مسافران دریایی را به سوی اروپا بر عهده دارد و مسافران را با ناوهای بزرگ به چهار بندر ایتالیایی پالارمو، جنوا، روم، مالت و بندر فرانسوی مارسی منتقل می‌کند.

ورزش در تونس

ورزش و سلامتی

فوتبال ورزش مورد علاقه مردم تونس و تیم ملی فوتبال این کشور از تیم‌های برتر آفریقاست، تیم‌های الترجی‌الریاضی، النادی‌الافریقی و النجم‌الساحلی از مهم‌ترین باشگاه‌های فوتبال و پرطرفدار تونس است، شنا، هندبال، دومیدانی معلولین و ورزش‌های رزمی در میان مردان و زنان به شکل حرفه‌ای دنبال می‌شود. تونس دارای ۱۶۵ سالن ورزشی، ۱۹۶ زمین چمن، ۱۴ استخر سرپوشیده، ۲۲ استخر روباز، ۱۳ باشگاه بدنسازی، ۲۳۷ جاده سلامت، ۹ مرکز ورزشی پزشکی و ۳۱۶ خانه جوان است. آقای اسامه ملولی قهرمان شنای آزاد ۱۵۰۰ متر المپیک ۲۰۰۸ میلادی پکن و خانم حبیبه غریبی نیز نخستین زن تونسی برنده مدال نقره ۱۰۰ متر با مانع دوومیدانی پاراالمپیک ۲۰۱۲ میلادی لندن از برجسته‌ترین مدال‌آوران تونس هستند.[xiv]

اوقات فراغت در تونس

مقاهی یا همان قهوه‌خانه‌ها که از قرن هفدهم میلادی در تونس رواج یافته است، مهم‌ترین مکان برای گذران اوقات فراغت عموم مردم تونس است طبقات سنی گوناگون، به‌ویژه جوانان دختر و پسر در این مکان حاضر می‌شوند و همراه با نوشیدن قهوه یا چای سبز به گفت‌وگو و تبادل اخبار با یکدیگر می‌پردازند. تماشای تلویزیون در مقاهی به‌طور دسته‌جمعی برای تماشای فوتبال یا پیگیری اخبار مهم رایج است، مناطق ساحلی تونس، به‌ویژه در فصل تابستان، بخش مهمی از تفریح و گذراندن اوقات فراغت مردم را به خود اختصاص می‌دهد. شنا و ماهیگیری از محبوب‌ترین تفریحات مردم است. تماشای تلویزیون و ماهواره، استفاده از اینترنت و شرکت در جشنواره‌های فرهنگی برای تونسی‌ها جذابیت بسیاری دارد. سیروسفر در داخل و خارج کشور بیشتر برای اقشار پردرآمد است؛ اما قشر کم‌درآمد بیشتر اوقات فراغت خویش را در مقاهی، سواحل دریا و میادین اصلی شهر می‌گذرانند. اخلاق معاشرت تونسی‌ها بسیار خوب است و مردمی خونگرم با روحیه ارتباط‌گیری فراوان هستند.

بهداشت و سلامت تونس

شهر تونس در قرن ده هجری دارای چهل حمام بوده است. بهداشت و سلامت در تونس معاصر وضعیت بسیار خوبی دارد و این کشور از برترین کشورهای توسعه‌یافته آفریقا در زمینه بهداشت و درمان است. %۸/۶ از بودجه دولت و ۶/۱% از تولید داخلی تونس در سال ۲۰۰۹ م به حوزه بهداشت و سلامت اختصاص یافته است. تونس دارای ۱۷۴ بیمارستان، ۲۰۸۸ درمانگاه، ۳۲۳۶ داروخانه است. براساس آمار اعلام‌شده در سال ۲۰۱۰ میلادی، تقریبا سیزده هزار پزشک در تونس به طبابت مشغول بوده‌اند. بیشتر پزشکان تونسی فارغ‌التحصیل کشورهای اروپایی هستند و داروهای اروپایی در داروخانه‌های این کشور فراوان است. مرض مالاریا در تونس وجود ندارد، بیش از شصت درصد از پسران و ده درصد از دختران تونسی روابط جنسی خارج از ازدواج دارند؛ امریکه رواج بیماری‌های مقاربتی مانند ایدز در میان جوانان را به ارمغان آورده است؛ تعداد ۹۶۴ بیمار مبتلا به ایدز در سال ۲۰۰۷ میلادی شناسایی شده‌اند. فشارخون و دیابت از دیگر بیماری‌های شایع در تونس است که در سال‌های اخیر افزایش یافته و بیش از بیست درصد از آمار مرگ‌ومیر در این کشور را به خود اختصاص داده است. با وجود بالابودن هزینه دارو و درمان در تونس، بسیاری از مردم کشورهای مغرب عربی، مانند لیبی، موریتانی و الجزایر برای معالجه و درمان به این کشور سفر می‌کنند.

مهاجرت و پناهندگی در تونس

مهاجرت و مهاجرپذیری از ویژگی‌های جامعه تونس در طول تاریخ بوده است و تاکنون نیز ادامه دارد. بربرها ساکنان اصلی تونس هستند؛ آن‌ها در آغاز ساکن فلسطین بودند و جالوت پادشاه ایشان بود، پس از شکست جالوت در برابر حضرت داوود (ع) بسیاری از بربرها به مناطقی که امروزه، لیبی، الجزایر و تونس خوانده می‌شود، مهاجرت کردند. فینیقی‌ها، آفریقایی‌ها، آسیایی‌ها، یهودی‌ها، رومی‌ها، وندال‌های آلمانی‌تبار، عرب‌ها، سیسیلی‌ها، اسپانیایی‌ها، ترک‌ها و اروپایی‌ها اقوام و ملیت‌هایی هستند که در طول تاریخ به تونس مهاجرت کردند و در این کشور ساکن شدند. آوارگان مسلمان سیسیلی پس از آنکه سرزمینشان در سال ۱۰۹۱، به تصرف پادشاهان نورمن درآمد، در ساحل تونس اقامت گزیدند.گروه بسیاری از مسلمانان اسپانیایی با سقوط اشبیلیه (سویل) در سال ۱۲۴۸، به تونس مهاجرت کردند و در مناطق شمالی تونس، به‌ویژه در دره مجرده و اطراف آن ساکن شدند و در کنار تجارب کشاورزی و معماری، فرهنگ خاص خودشان را نیز به تونس آوردند. مسلمانان اندلسی معروف به موریسکیین نیز در سال ۱۶۰۹ میلادی وارد تونس شده و در مناطقی، مانند سلیمانیه، قرمبالیه، طبوره، مجاز الباب، تستور و قلعه اندلسی‌ها سکونت اختیار کردند. امروزه، اسامی خانوادگی اندلسی بسیاری در تونس وجود دارد.شمار مهاجران اروپایی از دو هزار نفر در سال۱۸۰۰ به دوازده هزار نفر در سال ۱۸۵۶ میلادی رسیده است. فرانسه با اجرای دو طرح مهاجرت فرانسوی‌ها به تونس در سال ۱۹۰۰ میلادی و دادن ملیت فرانسوی به تونسی‌ها در سال ۱۹۲۱ کوشید تا زمینه‌سازی لازم را برای الحاق تونس به خاک فرانسه عملیاتی کند؛ اما با مقاومت شدید تونسی‌ها، به‌ویژه علمای جامع اعظم زیتونه، روبه‌رو شد. علمای زیتونه فتوا دادند هرکس ملیت خویش را از تونسی به فرانسوی تغییر دهد از دایره اسلام خارج است و حکم مرتد را دارد. امروزه، عده‌ای از مردم لیبی و الجزایر نیز که جهت کار، درمان، تجارت و تفریح به تونس سفر می‌کنند در این کشور مقیم می‌شوند؛ شمار الجزایری‌های مقیم تونس را در سال ۲۰۱۱ میلادی، ۱۵۰۰۰ نفر تخمین زده‌اند. اما از جهت مهاجرت تونسی‌ها به خارج از کشور باید گفت:کشورهای اروپایی، به‌ویژه فرانسه، ایتالیا و آلمان و کشورهای عربی واقع در حوزه خلیج‌فارس بیشترین مقصد مهاجران تونسی است و بسیاری از این مهاجرت‌ها به شکل غیرقانونی و با هدف به‌دست‌آوردن شغل و درآمد مناسب صورت می‌گیرد، مهاجرت برای تکمیل تحصیلات، به‌ویژه در مقاطع دکتری، برای کسانی که از درآمد مناسبی برخوردارند، شایع است. براساس گزارش سازمان جهانی یونیسف، %۵/۱۲ از جوانان تونس برای زندگی بهتر، %۳۱ به دلیل نداشتن آینده‌ای روشن و ۹% آن‌ها نیز با اعتقاد به وجود زندگی بهتر در اروپا به مهاجرت اقدام می‌کنند. بسیاری از مهاجران تونسی در فصل تابستان و برای دیدن اقوام و گذراندن اوقات فراغت با خودروهای شخصی پر از اسباب و اثاثیه به کشور بازمی‌گردند. برگزاری کلاس‌های آموزش زبان عربی یکی از اقدامات فرهنگی دولت تونس به هنگام حضور مهاجران تونسی در کشورشان است[xv].

پاورقی

[i] الاعتزاز بمکونات الهویه الوطنیه

[ii] الوحده القومیه.

[iii] التعلق بتعالیم الإسلام.

[iv] التعلق بوحده المغرب العربی.

[v] الانتماء إلی الأسره العربیه.

[vi] المنظمه التونسیه للتربیه و الأسره به نشانی اینترنتی:www.Otef.org.tn

[vii] الدیوان الوطنی للأسره و العمران البشری به نشانی اینترنتی:www.Onfp.tn

[vii] سایت اینترنتی ویکی پدیا الإخوان المسلمین: www.IkhwanWiki.com

[ix] این که گفته می‌شود لباس سفساری مخصوص دولتمردان بوده است، درست به نظر نمی‌رسد.

[x] جمعیه السیدات المسلمات

[xi] وزاره شوون المرأه و الأسره و الطفل.

[xii] بانک مرکزی تونس:www.Bct.gov.tn

[xiii] مرکز آمار تونس :http:// www. Ins.nat.tn

[xiv] وزارت جوانان و ورزش تونس به نشانی اینترنتی: http://www.Sport.tn

[xv] جهت اطلاع بیشتری به‌کتاب: «کلاعی، امین، ۲۰۰۲ م، الهجرهالتونسیه إلی الدول العربیه، مرکز النشر الجامعی، تونس» مراجعه فرمایید.

نیز نگاه کنید به

• تونس
• تاریخ تونس
• جامعه و نظام اجتماعی تونس
• نهاد خانواده در تونس
• ورزش در چین
• ورزش در روسیه
• ورزش در لبنان
• اوقات فراغت در مصر
• اوقات فراغت در چین