ادیان در سودان: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).)
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
بخش ششم:
=== جایگاه و نقش دین و مذهب در جامعه و سیاست ===


جايگاه و نقش دين و مذهب در جامعه و سياست
=== مسلمانان و پیروان سایر ادیان ===
طبق آمار منتشر شده از سوی وزارت اطّلاع رسانی سودان، براساس برآورد دی ماه1389هـ.ش، اکثریت قریب به اتّفاق  مردم‌ این کشورـ یعنی96/7 درصد ـ  مسلمان هستند و تعداد مسیحیان، 3 درصد و پیروان ادیان بومی0/3 درصد است<ref>وزارة الإعلام جمهورية السّودان(2011). السّودان: أرض الفرص، حقائق و أرقام . الخرطوم: وزارة الإعلام، يوليو.ص11</ref>.


توضیح  این نکته ضروری است که بیشتر مسیحیان [[سودان]] در استان‌های جنوبی‌‌  این کشور ساکن بودند و پس از جدایی [[سودان]] جنوبی ـ نوزدهم دی ماه 1389هـ.ش ـ استان‌های یادشده، جزیی از جمهوری [[سودان]] جنوبی به‌شمار می‌روند. به همین دلیل، در پژوهش‌ها، مقالات و کتاب‌هایی که پیش از تاریخ یادشده، منتشر شده‌اند، آمار مربوط به تعداد مسیحیان، با آمار ذکر شده بخش تفاوت دارد.


کلیساهای متعدّد و متنوّعی در مناطق مختلف [[سودان]]، از جمله پایتخت ‌ این کشورـ شهر [[خارطوم]] ـ ساخته شده‌‌اند. مسیحیان جمهوری [[سودان]]، ضمن حضور در کلیساهای خاص خود، علاوه‌بر اجرای مراسم عبادی، برنامه‌ها و فعالیت‌های گوناگونی دارند. از آن جمله می‌توان تبلیغ مسیحیت، برنامه‌های آموزش دینی و عمومی، راه ‌اندازی و اداره مؤسسات خیریّه، چاپ و انتشار کتاب و نشریات را نام برد.  پیروان ادیان بومی، بیشتر در مناطق روستایی و دور از شهرها، ساکن هستند<ref name=":0">مشاهدات عینی مصطفی امیدی، وابسته فرهنگی سابق ج.ا.ا ـ خارطوم</ref>.


براساس اصل ششم از [[قانون اساسی سودان|قانون اساسی]] جمهوری [[سودان]]، مصوب سال 2005م. (1384هـ.ش) حقوق دینی زیر برای پیروان ادیان مختلف به رسمیت شناخته شده است:


. تجمّع و عبادت براساس باورهای دینی و مذهبی و تأسیس مکان‌هایی برای اهداف مذکور و حفظ آنها،


1.            مسلمانان و پیروان سایر ادیان
. تأسیس مؤسسات خیریه و بشردوستانه و حفظ آنها،


طبق آمار منتشر شده از سوی وزارت اطّلاع رسانی سودان، براساس برآورد دی ماه1389هـ.ش، اکثریت قریب به اتّفاق  مردم‌ این کشورـ یعنی7/96 در صد ـ  مسلمان هستند و تعداد مسيحيان، 3 درصد و پيروان اديان بومي 3/0 درصد است (وزارة الإعلام،2011: 11).
. تملّک و تصرّف در اموال منقول و غیرمنقول، ساخت، تصرّف و بهره‌برداری از وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای آداب و رسوم دینی و مذهبی،


توضیح ‌ این نکته ضروری است که بیشتر مسیحیان [[سودان]] در استان‌های جنوبی‌‌  این کشور ساکن بودند و پس از جدایی سودان جنوبی ـ نوزدهم دی ماه 1389هـ.ش ـ استان‌های یادشده، جزیی از جمهوری سودان جنوبی به‌شمار می‌روند. به همین دلیل، در پژوهش‌ها، مقالات و کتاب‌هایی که پیش از تاریخ یادشده، منتشر شده‌اند،  آمار مربوط به تعداد مسیحیان، با آمار ذکر شده بخش تفاوت دارد.
. تدوین و انتشار نشریات دینی،


کلیساهای متعدّد و متنوّعی در مناطق مختلف سودان، از جمله پایتخت ‌ این کشورـ شهر [[خارطوم]] ـ ساخته شده‌‌اند. مسیحیان جمهوری سودان، ضمن حضور در کلیساهای خاص خود، علاوه‌بر اجرای مراسم عبادی، برنامه‌ها و  فعالیت‌های گوناگونی دارند. از آن جمله می‌توان تبلیغ مسیحیت، برنامه‌های آموزش دینی و عمومی، راه ‌اندازی و اداره مؤسسات خیریّه، چاپ و انتشار کتاب و نشریات را نام برد.  پیروان ادیان بومی، بیشتر در مناطق روستایی و دور از شهرها، ساکن هستند (مشاهدات عینی مصطفی امیدی، وابسته فرهنگی سابق ج.ا.ا ـ خارطوم).  
. آموزش دین و باورهای مذهبی، در مکان‌هایی که به همین منظور تأسیس شده‌اند.،


  براساس اصل ششم از قانون اساسی جمهوری سودان، مصوب سال 2005م. (1384هـ.ش) حقوق دینی زیر برای پیروان ادیان مختلف به رسمیت شناخته شده است:
. جمع آوری و دریافت کمک‌های نقدی و غیرنقدی داوطلبانه از افراد و مؤسسات خصوصی و عمومی،


·     تجمّع و عبادت براساس باورهای دینی و مذهبی و تأسیس مکان‌هایی برای اهداف مذکور و حفظ آنها،
. آموزش، تعیین، انتخاب یا انتصاب رهبران دینی شایسته براساس مقتضیات و معیارهای هریک از ادیان یا باورهای مذهبی،


·     تأسیس مؤسسات خیریه و بشردوستانه و حفظ آنها،
. رعایت تعطیلات، اعیاد و مناسبت‌ها، طبق باورهای دینی،


·     تملّک و تصرّف در اموال منقول و غیرمنقول، ساخت، تصرّف و بهره‌برداری از وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای آداب و رسوم دینی و مذهبی،
. برقراری ارتباط با افراد و گروه‌های داخلی و خارجی درباره امور دینی و مذهب<ref>http://esudany.com/constitution.html</ref>.


·     تدوین و انتشار نشریات دینی،
همان‌گونه که پیش از‌ این نیز اشاره شد، یکی از ویژگی‌های مهم [[سودان]]، رواج تصوّف در‌این سرزمین است. به‌طوری‌که دین اسلام نزد مردم [[سودان]]، رنگی از تصوّف به خود گرفته و حتّی فراتر از آن، زندگی اجتماعی مردم با‌ این ویژگی، ممتاز گردیده است.


·     آموزش دین و باورهای مذهبی، در مکان‌هایی که به همین منظور تأسیس شده‌اند.،
=== چگونگی گسترش اسلام در سودان ===
درباره چگونگی ورود اسلام به [[سودان]] و گسترش آن سرزمین، در طول سده‌های اوّل تا سوم هجری، اطّلاعات ‌اندکی در دست است<ref name=":1">برگرفته از: 2013, <nowiki>https://sudan.sd/sudanhistory.php?lang=ar</nowiki></ref>. گروهی از پژوهشگران بر‌ این باورند که از صدر اسلام، برخی از ساکنان [[سودان]] مسلمان بوده‌اند  و در دوره‌ ایوبیان، موجبات گسترش فرهنگ اسلامی‌ و عربی سرزمین، بیش از پیش، فراهم شده است. براساس نظر برخی تاریخ نگاران، [[مصریان و شاهکارهای ادب فارسی|مصریان]] باستان تا آبشار چهارم رود نیل را در تصرّف خود داشته‌اند و با فتح [[مصر]] به دست مسلمانان در سال ۲۰ هجرى اعراب مهاجر به‌این منطقه راه یافتند<ref name=":2">برگرفته از:  2013 , <nowiki>https://iraninstitute.com/html/history.htm</nowiki></ref>.  


·     جمع آوری و دریافت کمک‌های نقدی و غیرنقدی داوطلبانه از افراد و مؤسسات خصوصی و عمومی،
گروه‌هایی از مسلمانان عرب، از طریق دریای سُرخ از سرزمین‌های «نجد» و «تهامه» ـ واقع در شبه جزیره عربستان ـ  و مناطق ش[[مالی]] آفریقا مانند [[تونس]]، به [[سودان]] آمده‌‌اند، ولی تعداد ‌ این گروه‌ها در مقابل مسلمانانی که از [[مصر]]، به‌ این سرزمین وارد شده‌اند کمتر بوده است.


·     آموزش، تعیین، انتخاب یا انتصاب رهبران دینی شایسته براساس مقتضیات و معیارهای هریک از ادیان یا باورهای مذهبی،
به هر حال، با ورود اسلام به [[سودان]] مردم‌ این سرزمین، به این ‌آیین یکتاپرستی روی آوردند و زبان عربی را نیز، به‌عنوان زبان رایج برگزیدند و در حقیقت، مهاجرت مسلمانان به [[سودان]]، موجب تقویت فرهنگ اسلامی‌ و عربی کشور شد<ref name=":1" />.


·     رعایت تعطیلات، اعیاد و مناسبت‌ها، طبق باورهای دینی،
در ادامه تسلّط حکومت خلفا، در زمان فرمانروایان بنى عباس به مناطق مرکزى و جنوبى [[سودان]] لشگرکشى‌هاى بى‌نتیجه‌اى شد (سال ۲۴۰ هجرى). بعد از آن با ظهور خلافت فاطمى در [[مصر]] (سال 358 هجرى) [[سودان]] تحت نفوذ خلفاى فاطمى [[مصر]] قرار گرفت. با تضعیف حکومت فاطمیان و آغاز حکومت «صلاح الدّین‌ایوبى» سیاهان [[سودان]] شورش کردند و صلاح الدّین ‌این شورش را فرو نشاند. با انقراض‌ ایوبیان، ممالیک قدرت گرفتند (سال ۶۴۷ هجرى قمری ) و بر بخش‌های  مهمى از [[سودان]] مسلّط شدند. سرانجام با ظهور امپراتورى عثمانى سرزمین [[سودان]] نیز مورد هجوم‌ترکان عثمانى قرار گرفت.


·     برقراری ارتباط با افراد و گروه‌های داخلی و خارجی درباره امور دینی و مذهب
در سال‌هاى بعد که محمّدعلى پاشا، به اوج قدرت رسیده بود، براى دیدار و مذاکره با پادشاهان محلّى به [[سودان]] رفت و براى نخستین بار نیروى دریایى عثمانى وارد نیل سفید شد.


(2013, esudany.com/constitution.html).  
سرانجام امپراتور عثمانى طى فرمانى در تاریخ ۱۳ فوریه ۱۸۴۱م. (24بهمن ماه 1220هـ.ش، ۲۱ ذی الحجه ۱۲۵۶ هـ.ق) حکومت ولایات «نوبه»، «دارفور»، «کُردُفان» و «سنّار» را مادام‌العمر به محمّدعلى پاشا واگذار کرد و بعد از آن تاریخ، سودان جزئى از کشور مصر به‌شمار رفت.


همان‌گونه که پیش از‌ این نیز اشاره شد، يكي از ويژگي‌هاي مهم سودان، رواج تصوّف در‌اين سرزمين است. به‌طوري‌كه دين اسلام نزد مردم سودان، رنگي از تصوّف به خود گرفته و حتّي فراتر از آن، زندگي اجتماعي مردم با‌ اين ويژگي، ممتاز گرديده است.  
بعد از تسلّط بریتانیا بر سرزمین [[مصر]]، [[سودان]] نیز عملاً مستعمره انگلستان شد. ولى از سوى خدیو [[مصر]] همیشه نماینده‌اى باعنوان حاکم یا استاندار در [[خارطوم]] مستقر بود.


در دوره حکومت‌ترکان عثمانی و [[مصریان و شاهکارهای ادب فارسی|مصریان]] بر [[سودان]] تعداد طریقت‌های صوفیّه در‌این سرزمین افزایش یافت و نقش آنان پررنگ‌تر شد. دراین دوره، پیروان طریقت‌های صوفیّه‌، به رهبری محمّد احمد المهدى[I] نقش مهمی در مبارزه با حکومت‌ ترکان و [[مصریان و شاهکارهای ادب فارسی|مصریان]]، ‌ایفا کردند. وی، یک صوفی سودانی و یکی از مدعیان معروف مهدویت بود که  در شعبان 1298هـ.ق (1260هـ..ش)  فعالیت مبارزاتی خود را آغازکرد و پیروان او (دراویش) آماده جهاد شدند. «رؤوف پاشا» حاکم مصرى [[سودان]] براى مهارکردن شورش دراویش او را به [[خارطوم]] فراخواند. ولی مهدى دعوت او را نپذیرفت و با ادامه مبارزه سپاهى را که براى دستگیرى وی فرستاده بودند، شکست داد.


2.     چگونگی گسترش اسلام در سودان
آنگاه دولت [[مصر]] سپاه مجهّزى را به فرماندهى ژنرال «جیگلر پاشا» به جنگ او فرستاد و جیگلر با پنجاه هزار سپاه سودانى، شکست خورد. سپاه دیگرى هم که به فرماندهى ژنرال هیکس برای سرکوب مهدی سودانی و یارانش روانه شده بود، نتوانست کاری از پیش ببرد. مهدى سودانی، بعد از پیروزى‌هاى پیاپى به مرکز [[سودان]] حمله کرد که در اثر آن، «ژنرال گوردون» حاکم انگلیسى [[خارطوم]] کشته شد. بدین‌ترتیب مهدى بر سراسر [[سودان]] مسلّط گردید. فتح [[خارطوم]] در سال ۱۳۰۲ هجرى قمرى روى داد و ‌اندکى بعد مهدى براثر بیمارى تیفوس یا آبله درگذشت.


درباره چگونگی ورود اسلام به سودان و گسترش آن سرزمین، در طول سده‌های اوّل تا سوم هجری، اطّلاعات ‌اندکی در دست است (2013, sudan.sd/sudanhistory.php?lang=ar). گروهی از پژوهشگران بر‌ این باورند که از صدر اسلام، برخی از ساکنان سودان مسلمان بوده‌اند  و در دوره‌ ایوبیان، موجبات گسترش فرهنگ اسلامی‌ و عربی سرزمین، بیش از پیش، فراهم شده است. براساس نظر برخی تاریخ نگاران، مصريان باستان تا آبشار چهارم رود نيل را در تصرّف خود داشته‌اند و با فتح [[مصر]] به دست مسلمانان در سال ۲۰ هجرى اعراب مهاجر به‌اين منطقه راه يافتند.  
در دوره حکومت دوگانه بر [[سودان]]، عموم مردم ‌این کشور، طریقت‌های صوفیّه را پناهگاهی در برابر هجوم استعمارگران و فرهنگ‌های بیگانه می‌دانستند. براین اساس تعداد پیروان ‌این طریقت‌ها روی به فزونی نهاد.


(2013 , 840208iraninstitute.com/html/history.htm /).  
امروزه، اغلب مسلمانان [[سودان]]، مالکی مذهب هستند و همان‌گونه که پیش از ‌این بیان شد، بیشتر مسلمانان‌ این سرزمین نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت (ع)  ابراز علاقه‌مندی می‌کنند و بخش قابل توجّهی از آنان، تابع فرقه‌های صوفیّه و مقیّد به آداب و رسوم آنانمی‌باشند. طریقت‌های مختلف صوفیّه در سراسر‌این کشور حضور دارند و از نفوذ فوق العاده‌ای برخوردارند.


گروه‌هایی از مسلمانان عرب، از طریق دریای سُرخ از سرزمین‌های «نجد» و «تهامه» ـ واقع در شبه جزیره عربستان ـ  و مناطق ش[[مالی]] آفریقا مانند تونس، به سودان آمده‌‌اند، ولی تعداد ‌ این گروه‌ها در مقابل مسلمانانی که از مصر، به‌  این سرزمین وارد شده‌اند کمتر بوده است.  
باتوجّه به نقش و جایگاه قرآن کریم در [[جامعه سودان]] می‌توان‌ این کشور را سرزمین حافظان قرآن نامید. گفتنی است که بیش از پانصد هزار (500/000) نفر از سودانیان، به‌طور رسمی گواهی‌نامه حفظ کل قرآن کریم دریافت کرده‌اند. علاوه‌بر‌ این اغلب مردم [[سودان]]، به‌طور غیررسمی، بخش عمده‌ای از قرآن کریم را حفظ هستند. گفتنی است که مسلمانان [[سودان]] غالباً، از دوران کودکی و حتی قبل از ورود به مدارس رسمی، ضمن حضور در خلوه‌های قرآنی، قرائت و حفظ قرآن کریم را، آغاز می‌کنند و پس ازآن نیز، معمولاً‌، به‌طور مستمر در اوقاتی از روز و شب به تلاوت بخش‌هایی از ‌این کتاب آسمانی می‌پردازند. همچنین حضور در حلقه‌های ذکر و شرکت در نماز ‌تراویح نیز سبب گردیده که بیشتر مردم به‌طور غیر رسمی حافظ کل یا اجزایی از قرآن کریم ‌باشند وابسته فرهنگی سابق ج.ا.اـ<ref name=":0" />.  


به هر حال، با ورود اسلام به سودان مردم‌ این سرزمین، به ‌ این ‌آیین یکتاپرستی روی آوردند و زبان عربی را نیز، به‌عنوان زبان رایج  برگزیدند و در حقیقت، مهاجرت مسلمانان به سودان، موجب تقویت فرهنگ اسلامی‌ و عربی کشور شد (2013, sudan.sd/sudanhistory.php?lang=ar).  
=== فرقه‌‏ها و طریقت‏هاى مذهبى ===
در [[سودان]] طریقت‌‏ها جایگاه اصلى را اشغال کرده‏‌اند و طبق تحقیقات «ترى‏مینگام‏»، هر مسلمان ساکن ‌این سرزمین به یکى از طریقت‌‏هاى مذهبى تعلّق دارد. هیچ‌کس حتى یک روشنفکر غرب زده نمى‏تواند از شرکت در جلسات طریقتى که به آن گرایش دارد، طفره برود. طریقت‌های [[سودان]] از تشکیلات سازمانى متمرکز یا غیر‌متمرکز برخوردارند. شیخ السّجاده، نفوذی فوق العاده بر هریک از پیروانِ خود، دارد. وى وارثِ روحانىِ بنیانگذار طریقت است که معمولاً از میان اخلاف او برگزیده می‌شود. مقام بعد از وى خلیفه نام دارد که به‌عنوان نماینده براى پذیرفتن پیروان پس از ورودشان به طریقت انتخاب می‌گردد. وکیل نیز شخصى است که بر منافع مادى و دنیوى پیروان نظارت دارد. اقامه نماز در زمان‏هاى معیّن، شرکت در مجالس ذکر و دعا، مولودی‌خوانى و مدح و ثنای حضرت رسول اکرم(ص) از وظایف مذهبى افراد پیرو این طریقت‌هاست. قدیمى‌‏ترین طریقت‏ در [[سودان]] شاذلیّه است که در سال 1445م. (824هـ.ش) توسط فردى به نام جزولى در میان بربرها رایج گردید.  


در ادامه تسلّط حكومت خلفا، در زمان فرمانروايان بنى عباس به مناطق مركزى و جنوبى سودان لشگركشى‌هاى بى‌نتيجه‌اى شد (سال ۲۴۰ هجرى). بعد از آن با ظهور خلافت فاطمى در مصر (سال 358 هجرى) سودان تحت نفوذ خلفاى فاطمى مصر قرار گرفت. با تضعيف حكومت فاطميان و آغاز حکومت «صلاح الدّين‌ايوبى» سياهان سودان شورش كردند و صلاح الدّين ‌اين شورش را فرو نشاند. با انقراض‌ ايوبيان، مماليك قدرت گرفتند (سال ۶۴۷ هجرى قمری ) و بر بخش‌های  مهمى از سودان مسلّط شدند.  سرانجام با ظهور امپراتورى عثمانى سرزمين سودان نيز مورد هجوم‌تركان عثمانى قرار گرفت.
اغلبِ مسلمانان [[سودان]]، پیرو مذهب تسنّن هستند. گروه‌هایى ازآنان که در نقاط شرقى زندگى مى‌‏کنند و تحت نفوذ عربستان مى‌‏باشند، مذهب حنبلى دارند و آنان که در شمال هستند تابع مذهب شافعى‌‏اند. امّا غالب مردم سایر مناطق [[سودان]]، مالکى یا حنفى مذهب هستند. با آن که مذهب مالکى بیشتر در [[سودان]] گسترش یافته است، ولى سرزمین، فقه حنفى کاربرد بیشتری دارد. چون‌ این مذهب، در قرن نوزدهم میلادىـ هنگام تصرّف [[سودان]] ـ مورد استفاده [[مصریان و شاهکارهای ادب فارسی|مصریان]] بوده است<ref name=":2" />.  


در سال‌هاى بعد كه محمّدعلى پاشا، به اوج قدرت رسيده بود، براى ديدار و مذاكره با پادشاهان محلّى به سودان رفت و براى نخستين بار نيروى دريايى عثمانى وارد نيل سفيد شد.
صفاء الصّالح، گزارشگر تلویزیونی، طی گزارشی باعنوان « الطّرُق الصّوفیّة فی السّودان» در تاریخ بیستم ماه مارس 2006م. (اوّل فرودین ماه 1385هـ.ش) چنین می‌گوید:


سرانجام امپراتور عثمانى طى فرمانى در تاريخ ۱۳ فوريه ۱۸۴۱م.  (24بهمن ماه 1220هـ.ش، ۲۱ ذي الحجه ۱۲۵۶ هـ.ق) حكومت ولايات «نوبه»، «دارفور» ، «كُردُفان» و «سنّار» را مادام‌العمر به محمّدعلى پاشا واگذار كرد و بعد از آن تاريخ، سودان جزئى از كشور مصر به‌شمار رفت.
« یکی از ویژگی‌های مهم [[سودان]]، رواج تصوف در‌این سرزمین است. به‌طوری‌که دین اسلام نزد مردم [[سودان]]، رنگی از تصوّف به خود گرفته و حتّی فراتر از آن، زندگی اجتماعی مردم با ‌این ویژگی، ممتاز گردیده است. به گونه‌ای که مردم نسبت به شیوخ و علمای دینی ارادتی خالصانه و‌ ایمانی قلبی دارند. زمانی که در خیابان‌ها به ‌این سو و آن سو می‌روید، در همه‌جا، اعم از رستوران‌ها، مغازه‌ها و سوپرمارکت‌ها، اتوبوس‌ها، تاکسی‌ها و مانند‌ اینها انواع ذکرها و مدیحه‌ها را می‌شنوید. مضافاً این که یک فرستنده رادیویی به‌طور شبانه‌روزی، به پخش ذکر و مدح پیامبر اکرم(ص) اختصاص دارد و دیگر شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی هم در بخش عمده‌ای از برنامه‌های خود به ذکرها و مدیحه‌ها می‌پردازند»<ref name=":3">برگرفته از:


بعد از تسلّط بريتانيا بر سرزمين مصر، سودان نيز عملاً مستعمره انگلستان شد. ولى از سوى خديو مصر هميشه نماينده‌اى باعنوان حاكم يا استاندار در خارطوم مستقر بود.
2013 , <nowiki>https://sacdo.com/web/forum/forum_posts.asp?TID</nowiki></ref>.  


در دوره حكومت‌تركان عثماني و مصريان بر سودان تعداد طريقت‌هاي صوفيّه در‌اين سرزمين افزايش يافت و نقش آنان پررنگ‌تر شد. دراين دوره، پيروان طريقت‌هاي صوفيّه‌، به رهبری محمّد احمد المهدى<sup>[1]</sup> نقش مهمي در مبارزه با حكومت‌ تركان و مصريان، ‌ايفا كردند. وی، یک صوفی سودانی و یکی از مدعيان معروف مهدويت بود که  در شعبان 1298هـ.ق (1260هـ..ش)  فعالیت مبارزاتی خود را آغازکرد و پيروان او (دراویش) آماده جهاد شدند. «رؤوف پاشا» حاكم مصرى سودان براى مهاركردن شورش دراويش او را به خارطوم فراخواند. ولی مهدى دعوت او را نپذيرفت و با ادامه مبارزه سپاهى را كه براى دستگيرى وی فرستاده بودند، شكست داد.
=== مهمترین طریقت‌های صوفیّه در [[سودان]] ===
طبق نظر برخی از پژوهشگران حدود چهل طریقت اصلی و فرعی در سودان حضور دارند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از :


آنگاه دولت مصر سپاه مجهّزى را به فرماندهى ژنرال «جيگلر پاشا» به جنگ او فرستاد و جيگلر با پنجاه هزار سپاه سودانى، شكست خورد. سپاه ديگرى هم كه به فرماندهى ژنرال هيكس برای سرکوب مهدی سودانی و یارانش روانه شده بود، نتوانست کاری از پیش ببرد. مهدى سودانی، بعد از پيروزى‌هاى پياپى به مرکز سودان حمله كرد که در اثر آن، «ژنرال گوردون» حاكم انگليسى خارطوم كشته شد. بدين‌ترتيب مهدى بر سراسر سودان مسلّط گرديد. فتح خارطوم در سال ۱۳۰۲ هجرى قمرى روى داد و ‌اندكى بعد مهدى براثر بيمارى تيفوس يا آبله درگذشت.
==== طریقت احمدیه بدویه مرازقیه ====


در دوره حكومت دوگانه بر سودان، عموم مردم ‌اين كشور، طريقت‌هاي صوفيّه را پناهگاهي در برابر هجوم استعمارگران و فرهنگ‌هاي بيگانه مي‌دانستند. براين اساس تعداد پيروان ‌ این طریقت‌ها روی به فزونی نهاد.
==== طریقت احمدیه شوادفیه خلوتیه ====


امروزه، اغلب مسلمانان سودان، مالكي مذهب هستند و همان‌گونه که پیش از ‌ این بیان شد، بيشتر مسلمانان‌  این سرزمین نسبت به اهل بيت عصمت و طهارت (ع)  ابراز علاقه‌مندی می‌کنند و بخش قابل توجّهي از آنان، تابع فرقه‌هاي صوفيّه و مقيّد به آداب و رسوم آنانمي‌باشند. طريقت‌هاي مختلف صوفيّه در سراسر‌اين كشور حضور دارند و از نفوذ فوق العاده‌اي برخوردارند.
==== طریقت ادریسیه ====


باتوجّه به نقش و جايگاه قرآن كريم در [[جامعه سودان]] مي‌توان‌ اين كشور را سرزمين حافظان قرآن ناميد. گفتني است كه بيش از پانصد هزار (000/500) نفر از سودانيان، به‌طور رسمي گواهي‌نامه حفظ كل قرآن كريم دريافت کرده‌اند. علاوه‌بر‌ اين اغلب مردم سودان، به‌طور غيررسمي، بخش عمده‌اي از قرآن كريم را حفظ هستند. گفتني است كه مسلمانان سودان غالباً، از دوران كودكي و حتي قبل از ورود به مدارس رسمي، ضمن حضور در خلوه‌هاي قرآني، قرائت و حفظ قرآن كريم  را، آغاز مي‌كنند و پس ازآن نيز،  معمولاً‌، به‌طور مستمر در اوقاتي از روز و شب به تلاوت بخش‌هایی از ‌ این کتاب آسمانی مي‌پردازند. همچنين حضور در حلقه‌هاي ذكر و شركت در نماز ‌تراويح  نيز سبب گرديده كه بيشتر مردم به‌طور غير رسمي حافظ كل يا اجزايي از قرآن كريم ‌باشند (مشاهدات عینی مصطفی امیدی، وابسته فرهنگی سابق ج.ا.اـ خارطوم).
==== طریقت اسماعیلیه ====


==== طریقت بدویه ====


3.      فرقه‏ها و طريقت‏هاى مذهبى
==== طریقت تیجانیه ====


در سودان طريقت‌‏ها جايگاه اصلى را اشغال كرده‏اند و طبق تحقيقات «ترى‏مينگام‏»، هر مسلمان ساكن ‌اين سرزمين به يكى از طریقت‌‏هاى مذهبى تعلّق دارد. هيچ‌كس حتى يك روشنفكر غرب زده نمى‏تواند از شركت در جلسات طريقتى كه به آن گرایش دارد، طفره برود. طريقت‌های سودان از تشكيلات سازمانى متمركز يا غير‌متمركز برخوردارند. شيخ السّجاده، نفوذی فوق العاده  بر هریک از پیروانِ خود، دارد. وى وارثِ روحانىِ بنيانگذار طريقت است كه معمولاً از ميان اخلاف  او برگزيده مى‏شود. مقام بعد از وى خليفه نام دارد كه به‌عنوان نماينده براى پذيرفتن پيروان پس از ورودشان به طريقت انتخاب مى‏گردد. وكيل نيز شخصى است كه بر منافع مادى و دنيوى پيروان نظارت دارد. اقامه نماز در زمان‏هاى معيّن، شركت در مجالس ذكر و دعا، مولودى‏خوانى و مدح و ثنای حضرت رسول اكرم(ص) از وظايف مذهبى افراد پیرو اين طريقت‌هاست. قديمى‏ترين طريقت‏ در سودان شاذليّه است كه در سال 1445م. (824هـ.ش) توسط فردى به نام جزولى در ميان بربرها رايج گرديد.
==== طریقت ختمیه ====


اغلبِ مسلمانان سودان، پيرو مذهب تسنّن هستند. گروه‌هايى ازآنان كه در نقاط شرقى زندگى مى‏كنند و تحت نفوذ عربستان مى‏باشند، مذهب حنبلى دارند و آنان كه در شمال هستند تابع مذهب شافعى‏اند. امّا غالب مردم سایر مناطق سودان، مالكى يا حنفى مذهب هستند. با آن كه مذهب مالكى بيشتر در سودان گسترش يافته است، ولى سرزمین، فقه حنفى كاربرد بیشتری دارد. چون‌ این مذهب، در قرن نوزدهم ميلادىـ هنگام تصرّف سودان ـ مورد استفاده مصريان بوده است (2013 , 840208iraninstitute.com/html/history.htm /).
==== طریقت تسعینیه ====


صفاء الصّالح، گزارشگر تلویزیونی، طی گزارشی باعنوان « الطّرُق الصّوفيّة في السّودان» در تاریخ بیستم ماه مارس 2006م. (اوّل فرودین ماه 1385هـ.ش) چنین می‌گوید:
==== طریقت ختمیه ====


« يكي از ويژگي‌هاي مهم سودان، رواج تصوف در‌اين سرزمين است.  به‌طوري‌كه دين اسلام نزد مردم سودان، رنگي از تصوّف به خود گرفته و حتّي فراتر از آن، زندگي اجتماعي مردم با ‌اين ويژگي، ممتاز گرديده است. به گونه‌اي كه مردم نسبت به شيوخ و علماي ديني ارادتي خالصانه و‌ايماني قلبي دارند. زماني كه در خيابان‌ها به ‌اين سو و آن سو مي‌رويد، در همه‌جا، اعم از رستوران‌ها، مغازه‌ها و سوپرماركت‌ها، اتوبوس‌ها، تاكسي‌ها و مانند‌ اينها انواع ذكرها و مديحه‌ها را مي‌شنويد. مضافاً اين كه يك فرستنده راديويي به‌طور شبانه‌روزي، به پخش ذكر و مدح پيامبر اكرم(ص) اختصاص دارد و ديگر شبكه‌هاي راديويي و تلويزيوني هم در بخش عمده‌اي از برنامه‌هاي خود به ذكرها و مديحه‌ها مي‌پردازند» (2013 , 840208sacdo.com/web/forum/forum_posts.asp?TID=).
==== طریقت خلوتیه ====


==== طریقت رفاعیه ====


4.      مهمترين طريقت‌هاي صوفیّه در سودان
==== طریقت رکینیه ====


طبق نظر برخي از پژوهشگران حدود چهل طريقت اصلي و فرعي در سودان حضور دارند كه مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از :
==== طریقت سمّانیه ====


1- 4.           طريقت احمديه بدويه مرازقيه
==== طریقت سطوحیه ====


2- 4.           طريقت احمديه شوادفيه خلوتيه
==== طریقت صفائیه عزیزیه موافقیه ====


3- 4.           طريقت ادريسيه
==== طریقت شاذلیه ====


4- 4.           طريقت اسماعيليه
==== طریقت عجیمیه ====


5- 4.           طريقت بدويه
==== طریقت عزمیه ====


6- 4.           طريقت تیجانيه
==== طریقت قادریه، مؤسس‌این طریقت عبدالقادر گیلانی (561ـ471هـ.) است. ====


7- 4.           طريقت ختميه
==== طریقت کسنزانیه ====


8- 4.           طريقت تسعينيه
==== طریقت نقشبندیه ====


9- 4.           طريقت ختميه
==== طائفه‌ الانصار (پیروان و طرفداران امام محمّد احمد المهدی) ====


10- 4.       طريقت خلوتيه
==== طریقت هندیه ====


11- 4.        طريقت رفاعيه
==== طریقت دندراویه ====


12- 4.        طريقت ركينيه
==== طریقت مجذوبیه (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7) ====


13- 4.        طريقت سمّانيه
=== نقش صوفیان در گسترش اسلام ===
در آغاز حکومت سلطنتی فونج در سال 1504م. (برابر با 883هـ.ش) و پس از آن که هجرت‌های اعراب به [[سودان]]، به مرحله نهایی آن رسید، گسترش اسلام در‌این سرزمین، هنوز در مراحل نخستین خود بود. مبلّغان نخستین که غالباً بازرگانان و کو‌چ‌نشینان بودند بیشتر بر اصول کلی عقاید اسلامی تأکید می‌کردند و کمتر به جزئیات می‌پرداختند. برخی از علماء نیز در گسترش تعالیم دین اسلام و تبیین مفاهیم آن، با دو گروه یاد شده، همراهی و همکاری کردند. پس از تثبیت حکومت پادشاهان فونج، علماء و صوفیان با ترغیب حاکمان، ضمن گرایش به دربار شاهان،‌ به تشریح اصول دین اسلام و تبیین تفاوت‌های آن با مسحیّت و بت‌پرستی پرداختند.


14- 4.        طريقت سطوحيه
به عبارت دیگر همین مبلّغان و فقیهان و [[صوفیان مصر|صوفیان]] برای گسترش عقاید اسلامی تلاش کردند. ورود عالمان دینی و فقیهان به [[سودان]]، با دوره رکود فکری در جهان اسلامی همزمان بوده است. در‌این دوره، تصوّف دربسیاری از ابعاد ‌اندیشه اسلامی، رسوخ کرده و همکاری متقابل عالمان و صوفیان در سرزمین [[سودان]]، برخی ویژگی‌های ممتاز فرهنگ اسلامی را، در‌این کشور سبب گردیده است که در‌ اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:


15- 4.        طريقت صفائيه عزيزيه موافقيه
پیشگامان علوم دینی که اکثراً از پیروان مذهب مالکی بودند، علاوه‌بر آموزش حفظ قرآن به فرزندان، مبادی فقه و توحید را نیز به آنان تدریس می‌کردند. پس از آن به تدریس کتاب‌هایی مانند موارد زیر می‌پرداختند:


16- 4.        طريقت شاذليه
. «رساله ابی‌زید ‌القیروانی»


17- 4.        طريقت عجيميه
. «مختصر خلیل بن‌اسحاق»


18- 4.        طريقت عزميه
دو ‌اثرِ یادشده، از کتاب‌های مذهب مالکی هستند که در آفریقا منتشر شده‌اند.


19- 4.        طريقت قادريه، مؤسس‌اين طريقت عبدالقادر گيلاني (561ـ471هـ.) است.
.  «المُدّوِّنه»[II]، نوشته اسد بن ‌الفرات و سحنون، با شرح ابی عمران الإفجومی


20- 4.        طريقت كسنزانيه
. «فتح‌الجلیل علی مختصر الخلیل»، تألیف محمّدابن ابراهیم التّتائی


21- 4.        طريقت نقشبنديه
. «مختصر الأخضری فی العبادات»، شرح الشبراخیتی علی‌العشماویه


22- 4.       طائفه‌ الانصار (پيروان و طرفداران امام محمّد احمد المهدي)
بعد از گسترش فقه اسلامی، فقیهان سودانی نیز به تألیف کتاب‌های شرح و حاشیه بر نوشته‌های پیشینیان پرداختند. یکی از فقیهان سودانی که به جمع‌آوری کتاب‌های دینی، تاریخی و ادبی همّت گماشت، شیخ عبدالرّحمن بن شیخ صالح بود که گروهی از نسخه‌برداران را برآن داشت که از همه تألیفات موجود در سودان نسخه‌برداری نمایند و فرستادگانی را به سرزمین حجاز و [[مصر]] گسیل داشت تا کتاب‌های دیگر را خریداری کنند. به‌طوری‌که محمّد‌النّور بن ضیف الله نوشته است آنان شش انبار کتاب بدین‌ترتیب جمع‌آوری کردند.


23- 4.       طريقت هنديه
هر چند که‌ این کتاب‌ها از نظر تعداد چندان زیاد نبودند ولی سفر برخی از دانش‌پژوهان و عالمان دینی به خارج از کشور، انزوای فکری [[سودان]] را از بین برد. در حالی که پیش از‌این، وسعت‌این سرزمین و دشواری حمل و نقل در آن، نوعی انزوای فکری را در [[سودان]] حاکم کرده بود. به هر حال فقیهان تلاش گسترده‌ای کردند تا تعالیم اسلامی را در جامعه بر بنیان‌های درستی استوار سازند. ولی عدّه ‌اندکی از مردم [[سودان]] به فرهنگ دینی، علمی و مبتنی‌بر نوشته‌ها و تألیفات فقیهان روی آوردند و بیشتر آنان، به طریقت‌های صوفیّه پیوستند.


24- 4.       طريقت دندراويه
پیروان طریقت‌های صوفیّه در [[سودان]]، علاوه‌بر جنبه علمی دین، به مجاهدت و تلاش برای از بین بردن صفات ناشایست، علاقه‌مندی به پرستش حضرت باری با همّت عالی، ذکر گفتن و پیوسته یاد خدا کردن، توجّهی ویژه دارند. البتّه تصوّف در [[سودان]] آداب و مقرّرات ویژه‌ای دارد و رابطه خاصّی بین شیخ و مرید، سرزمین حاکم است.


25- 4.       طريقت مجذوبيه (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7)
در مرحله شکل‌گیری تصوّف، در [[سودان]]، اختلافاتی بین صوفیان و عالمان دینی پدیدار گشت. طریقت صوفیّه از یک‌سو معتقد بود با مجاهدت و ریاضت نفس برای «شناخت حقیقت» کوشش می‌کند و از سوی دیگر براین باور بود که در عرفِ فقهاء، «دین» به مجموعه‌ای از آداب و رسوم و شرایط بی‌جان و بی‌روح تبدیل شده است.


از نظر صوفیان، هر چند‌این آداب و رسوم، با ظاهر شریعت همخوانی داشت ولی با باطن دین مطابقت نداشت و احساسات دینی آنان را قانع نمی‌ساخت. از طرف دیگر گروهی از فقیهان هم، دیدگاه‌های صوفیان را نمی‌پسندیدند. از جمله‌ اینکه صوفیان، نافله‌ها را برتر از فریضه‌ها می‌دانستند یا می‌گفتند تأمّل بهتر از عبادت دینی است یا آنکه گمان داشتند دین فقط رمزی برای عبادت صحیح است. بنابراین طبیعی بود که فقیهان، صوفیان را به خروج از دین متّهم سازند. اگر چه دیدگاه‌های صوفیان با هدف گسترش دامنه تجربه دینی در عبادات مطرح می‌شد ولی نادانان را به اقداماتی وامی‌داشت که موجب تباهی تصوّف می‌شدند. به‌طوری‌که عموم مردم، به‌ویژه افراد ساده‌لوح به‌عنوان پیروان طریقت‌های صوفیّه، برای شیوخ خود کرامات و انجام امور خارق‌العاده قائل می‌شدند و در برابر سختی و جور حاکمان و ... از آنان کمک می‌خواستند.


5.      نقش صوفيان در گسترش اسلام
سالیان دراز، بین عالمان دینی و رهبران طریقت‌های صوفیّه دربار‌ه ماهیّت دین، احکام شرعی و شیوه استنباط، اختلافات ادامه داشت و حتّی،گاهی‌ این اختلافات، شدّت یافت. ولی به مرور زمان، برخی از عالمان «شریعت و حقیقت» را درهم آمیختند و تعالیم دینی را با مبادی تصوّف عجین کردند و با آموزه‌های دینی پایه‌های صوفی‌گری را بنیان نهادند. بدین‌ترتیب، تصوّف در [[سودان]]، طریقتی از طریقت‌های اهل سنّت و جماعت به‌شمار آمد و بسیاری از مسلمانان آن را پذیرفتند. همین امر سبب گسترش طریقت‌های صوفیه در بسیاری از کشورهای اسلامی، از جمله [[سودان]]، گردید. بنابر این، طریقت‌های صوفیّه، به‌ویژه طریقت قادریه ـ که از سال 1821م. (1200هـ.ش) به [[سودان]] وارد شد ـ زمینه مناسب و مساعدی را برای گسترش یافتند. طریقت‌های صوفیّه، چنان در دل‌ِ سودانیان راه یافته‌اند که امروزه، رهبران آنها، شأن و جایگاه ویژه‌ای نزد عموم مردم دارند و از نفوذِ کلامِ خاصّی در میان پیروان خود برخوردارند. حتّی آرامگاه‌ها و مقبره‌های شیوخ درگذشته آنها نیز، در نقاط مختلف [[سودان]] محل تجمّع مریدان و دوستداران آنها است (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7).  
 
در آغاز حكومت سلطنتي فونج در سال 1504م. (برابر با 883هـ.ش) و پس از آن كه هجرت‌هاي اعراب به سودان، به مرحله نهايي آن رسيد، گسترش اسلام در‌اين سرزمين، هنوز در مراحل نخستين خود بود. مبلّغان نخستين كه غالباً بازرگانان و كو‌چ‌نشينان بودند بيشتر بر اصول کلی عقايد اسلامي تأكيد مي‌كردند و كمتر به جزئيات مي‌پرداختند. برخي از علماء نيز در گسترش تعاليم دين اسلام و تبيين مفاهيم آن، با دو گروه ياد شده، همراهي و همكاري كردند. پس از تثبيت حكومت پادشاهان فونج، علماء و صوفيان با ترغيب حاكمان، ضمن گرايش به دربار شاهان،‌ به تشريح اصول دين اسلام و تبيين تفاوت‌هاي آن با مسحيّت و بت‌پرستي پرداختند.
 
به عبارت ديگر همين مبلّغان و فقيهان و صوفيان براي گسترش عقايد اسلامي تلاش كردند. ورود عالمان ديني و فقيهان به سودان، با دوره ركود فكري در جهان اسلامي همزمان بوده است. در‌اين دوره، تصوّف دربسياري از ابعاد ‌انديشه اسلامي، رسوخ كرده و همكاري متقابل عالمان و صوفيان در سرزمين سودان، برخي ويژگي‌هاي ممتاز فرهنگ اسلامي را، در‌اين كشور سبب گرديده است كه در‌ اينجا به برخي از آنها اشاره مي‌شود:
 
پيشگامان علوم ديني كه اكثراً از پيروان مذهب مالكي بودند، علاوه‌بر آموزش حفظ قرآن به فرزندان، مبادي فقه و توحيد را نيز به آنان تدريس مي‌كردند. پس از آن به تدريس كتاب‌هايي مانند موارد زير مي‌پرداختند:
 
·        «رساله ابي‌زيد ‌القيرواني»
 
·        «مختصر خليل بن‌اسحاق»
 
دو ‌اثرِ یادشده، از كتاب‌های مذهب مالكي هستند كه در آفريقا منتشر شده‌اند.
 
·         «المُدّوِّنه»[2]، نوشته اسد بن ‌الفرات و سحنون، با شرح ابي عمران الإفجومي
 
·        «فتح‌الجليل علي مختصر الخليل»، تأليف محمّدابن ابراهيم التّتائي
 
·        «مختصر الأخضري في العبادات»، شرح الشبراخیتی علي‌العشماويه
 
بعد از گسترش فقه اسلامي، فقيهان سوداني نيز به تأليف كتاب‌هاي شرح و حاشيه بر نوشته‌هاي پيشينيان پرداختند. يكي از فقيهان سوداني كه به جمع‌آوري كتاب‌هاي ديني، تاريخي و ادبي همّت گماشت، شيخ عبدالرّحمن بن شيخ صالح بود كه گروهي از نسخه‌برداران را برآن داشت كه از همه تأليفات موجود در سودان نسخه‌برداری  نمايند و فرستادگاني را به سرزمين حجاز و مصر گسيل داشت تا كتاب‌هاي ديگر را خريداري كنند.  به‌طوري‌كه محمّد‌النّور بن ضيف الله نوشته است آنان شش انبار كتاب بدين‌ترتيب جمع‌آوري كردند.
 
هر چند كه‌ اين كتاب‌ها از نظر تعداد چندان زياد نبودند ولي سفر برخي از دانش‌پژوهان و عالمان ديني به خارج از كشور، انزواي فكري سودان را از بين برد. در حالي كه پيش از‌اين، وسعت‌اين سرزمين و دشواري حمل و نقل در آن، نوعي انزواي فكري را در سودان حاكم كرده بود. به هر حال فقيهان تلاش گسترده‌اي كردند تا تعاليم اسلامي را در جامعه بر بنيان‌هاي درستي استوار سازند. ولي عدّه ‌اندكي از مردم سودان به فرهنگ ديني، علمي و مبتني‌بر نوشته‌ها و تأليفات فقيهان روي آوردند و بيشتر آنان، به طريقت‌هاي صوفيّه پيوستند.
 
پيروان طريقت‌هاي صوفيّه در سودان، علاوه‌بر جنبه علمي دين، به مجاهدت و تلاش برای از بين بردن صفات ناشايست، علاقه‌مندي به پرستش حضرت باري با همّت عالي، ذکر گفتن و پيوسته ياد خدا كردن، توجّهی ویژه دارند. البتّه تصوّف در سودان آداب و مقرّرات ویژه‌ای دارد و رابطه خاصّي بين شيخ و مريد، سرزمین حاکم است.
 
در مرحله شكل‌گيري تصوّف، در سودان، اختلافاتي بين صوفيان و عالمان ديني پديدار گشت. طريقت صوفيّه از يك‌سو معتقد بود با مجاهدت و رياضت نفس براي «شناخت حقيقت» كوشش مي‌كند و از سوي ديگر براين باور بود که در عرفِ فقهاء، «دين» به مجموعه‌اي از آداب و رسوم و شرايط بي‌جان و بي‌روح تبديل شده است.
 
از نظر صوفيان، هر چند‌اين آداب و رسوم، با ظاهر شريعت همخواني داشت ولي با باطن دين مطابقت نداشت و احساسات ديني آنان را قانع نمي‌ساخت. از طرف ديگر گروهي از فقيهان هم، ديدگاه‌هاي صوفيان را نمي‌پسنديدند. از جمله‌ اينكه صوفيان، نافله‌ها را برتر از فريضه‌ها مي‌دانستند يا مي‌گفتند تأمّل بهتر از عبادت ديني است يا آنكه گمان داشتند دين فقط رمزي براي عبادت صحيح است. بنابراين طبيعي بود كه فقيهان، صوفيان را به خروج از دين متّهم سازند. اگر چه ديدگاه‌هاي صوفيان با هدف گسترش دامنه تجربه ديني در عبادات مطرح مي‌شد ولي نادانان را به اقداماتي وامي‌داشت كه موجب تباهي تصوّف مي‌شدند. به‌طوري‌كه عموم مردم، به‌ويژه افراد ساده‌لوح به‌عنوان پيروان طريقت‌هاي صوفيّه، براي شيوخ خود كرامات و انجام امور خارق‌العاده قائل مي‌شدند و در برابر سختي و جور حاكمان و ... از آنان كمك مي‌خواستند.
 
سالیان دراز، بين عالمان ديني و رهبران طريقت‌هاي صوفيّه دربار‌ه ماهيّت دين، احكام شرعي و شيوه استنباط، اختلافات ادامه داشت و حتّی،گاهی‌ این اختلافات، شدّت يافت. ولی به مرور زمان، برخی از عالمان «شريعت و حقيقت» را درهم آميختند و تعاليم ديني را با مبادي تصوّف عجين كردند و با آموزه‌هاي ديني پايه‌هاي صوفي‌گري را بنيان نهادند. بدين‌ترتيب، تصوّف در سودان، طريقتي از طريقت‌هاي اهل سنّت و جماعت به‌شمار آمد و بسياري از مسلمانان آن را پذيرفتند. همين امر سبب گسترش طريقت‌هاي صوفيه در بسیاری از كشورهاي اسلامي، از جمله سودان، گرديد. بنابر این، طريقت‌هاي صوفيّه، به‌ویژه طريقت قادريه ـ که از سال 1821م. (1200هـ.ش) به سودان وارد شد ـ زمينه مناسب و مساعدي را براي گسترش يافتند. طريقت‌های صوفیّه، چنان در دل‌ِ سودانيان راه يافته‌اند كه امروزه، رهبران آنها، شأن و جایگاه ویژه‌ای نزد عموم مردم دارند و از نفوذِ کلامِ خاصّی در میان پیروان خود برخوردارند. حتّی آرامگاه‌ها و مقبره‌هاي شيوخ درگذشته آنها نیز، در نقاط مختلف سودان محل تجمّع مریدان و دوستداران آنها است (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7).  


  <sup> </sup>
  <sup> </sup>


6.      نقش اجتماعي طريقت‌هاي صوفيّه
=== نقش اجتماعی طریقت‌های صوفیّه ===
 
پیشگامان طریقت‌های صوفیّه در [[سودان]]، با واداشتن پیروان خویش به تبعیّت از یک روش‌ تربیتی و نظام تعبّدی خاص و استمرار در خواندن وِردها و ذکرهای معیّن، به گسترش عقاید اسلامی پرداختند. میزان موفّقیّت شیوخ طریقت‌ها، کشور، به دو موضوع بستگی داشت:  
پيشگامان طريقت‌هاي صوفيّه در سودان، با واداشتن پيروان خويش به تبعيّت از يك روش‌ تربيتي و نظام تعبّدي خاص و استمرار در خواندن وِردها و ذكرهاي معيّن، به گسترش عقايد اسلامي پرداختند. ميزان موفّقيّت شيوخ طريقت‌ها، کشور، به دو موضوع بستگي داشت:  


نخست، ويژگي‌هاي شخصي آنان مانند علم، اخلاق، پارسايي، پرهيزکاري و حمايت از تهيدستان و ناتوانان،  
نخست، ویژگی‌های شخصی آنان مانند علم، اخلاق، پارسایی، پرهیزکاری و حمایت از تهیدستان و ناتوانان،  


دوم، اعتقادات مريدان به توانمندی‌هاي شيوخ از جمله داشتن بركات و كرامات.
دوم، اعتقادات مریدان به توانمندی‌های شیوخ از جمله داشتن برکات و کرامات.


بدين‌ترتيب شيوخ طريقت‌ها با برخورداری از نيروي معنوی بالا، از سوی عموم مردم و مسئولان و مقامات سودان، مورد احترام واقع مي‌شدند. صوفيان براي تهيدستان و ناتوانان منشأ خير بودند و از آنان در برابر ظلم و ستم حاكمان حمايت مي‌كردند و در هنگام سختی‌ها و مشكلات پناهگاه آنها به‌شمار مي‌رفتند.
بدین‌ترتیب شیوخ طریقت‌ها با برخورداری از نیروی معنوی بالا، از سوی عموم مردم و مسئولان و مقامات [[سودان]]، مورد احترام واقع می‌شدند. صوفیان برای تهیدستان و ناتوانان منشأ خیر بودند و از آنان در برابر ظلم و ستم حاکمان حمایت می‌کردند و در هنگام سختی‌ها و مشکلات پناهگاه آنها به‌شمار می‌رفتند.


نه تنها توده‌هاي مردم به انجام امور خارق‌العاده توسط رهبران صوفيان اعتقاد داشتند بلكه حاكمان نيز، بهره‌مندي از چنين توانمندي‌ها را براي آنان، باور مي‌كردند و مورد تأیيد قرار مي‌دادند. در نتيجه، صوفيان نيز، همانند عالمان ديني، با كمك‌هاي مادّي فراوان از سوی مريدان روبه‌رو شدند و‌اين كمك‌هاي مادّي را، در راستاي انجام وظايف گوناگون خويش به كار گرفتند؛ از جمله تبليغات ديني، هدايت معنوي، آموزش، درمان بيماران، پرداخت هزينه‌هاي طلاب علوم ديني و مستمندان و پناهندگان. با اقدامات يادشده نوعي دوستي، يكپارچگي و آرامش در ميان مردم حاكم شد و تقريباً همه آنان حتّي عالمان و فقيهان هم، به تصوّف روي آوردند.
نه تنها توده‌های مردم به انجام امور خارق‌العاده توسط رهبران صوفیان اعتقاد داشتند بلکه حاکمان نیز، بهره‌مندی از چنین توانمندی‌ها را برای آنان، باور می‌کردند و مورد تأیید قرار می‌دادند. در نتیجه، صوفیان نیز، همانند عالمان دینی، با کمک‌های مادّی فراوان از سوی مریدان روبه‌رو شدند و‌این کمک‌های مادّی را، در راستای انجام وظایف گوناگون خویش به کار گرفتند؛ از جمله تبلیغات دینی، هدایت معنوی، آموزش، درمان بیماران، پرداخت هزینه‌های طلاب علوم دینی و مستمندان و پناهندگان. با اقدامات یادشده نوعی دوستی، یکپارچگی و آرامش در میان مردم حاکم شد و تقریباً همه آنان حتّی عالمان و فقیهان هم، به تصوّف روی آوردند.


به‌‌رغم وجود اختلافات بين صوفيان و عالمان، كه برخي از آنها نسبت به تصوّف ديدگاه مثبتي نداشتند، بسياري از علماء كوشش مي‌كردند به گونه‌اي رفتار نمايند كه شايد به بخشي از جايگاه رفيع اهل تصوّف دست يابند و در دل‌هاي عوام و خواص جاي گيرند. در نتيجه بسياري از علماء در سودان، با پرداختن به علم ظاهر و علم باطن، وظايف عالم فقيه و شيخ صوفي را همزمان انجام مي‌دادند و‌ايفاي‌اين دو نقش، به‌طور همزمان، ويژگي اصلي و آشكار در نظام خلوه‌هاي سوداني گرديد.  به‌طوري‌كه تأكيد مي‌شود مريدان نيز، همواره به هر دو وظيفه توجّه نمايند.
به‌‌رغم وجود اختلافات بین صوفیان و عالمان، که برخی از آنها نسبت به تصوّف دیدگاه مثبتی نداشتند، بسیاری از علماء کوشش می‌کردند به گونه‌ای رفتار نمایند که شاید به بخشی از جایگاه رفیع اهل تصوّف دست یابند و در دل‌های عوام و خواص جای گیرند. در نتیجه بسیاری از علماء در [[سودان]]، با پرداختن به علم ظاهر و علم باطن، وظایف عالم فقیه و شیخ صوفی را همزمان انجام می‌دادند و‌ایفای‌این دو نقش، به‌طور همزمان، ویژگی اصلی و آشکار در نظام خلوه‌های سودانی گردید. به‌طوری‌که تأکید می‌شود مریدان نیز، همواره به هر دو وظیفه توجّه نمایند.


از آنجا كه ابن‌ضيف‌الله، در كتاب «الطّبقات»، دو اصطلاح «مسجد» يا «مَسيد»<sup>[3]</sup> و «خلوه» را با دانشسرا  یا مؤسسه آموزشی، به‌صورت مترادف به‌كار مي‌برد؛ به هم پيوستگي فقه و تصوّف، در سودان، آشكارتر مي‌گردد. به عبارت دیگر، خلوه وظايف آموزشي و عبادي را با هم، برعهده گرفته است.  
از آنجا که ابن‌ضیف‌الله، در کتاب «الطّبقات»، دو اصطلاح «مسجد» یا «مَسید»[III] و «خلوه» را با دانشسرا یا مؤسسه آموزشی، به‌صورت مترادف به‌کار می‌برد؛ به هم پیوستگی فقه و تصوّف، در [[سودان]]، آشکارتر می‌گردد. به عبارت دیگر، خلوه وظایف آموزشی و عبادی را با هم، برعهده گرفته است.  


در دوره حكومت‌تركان عثماني و مصريان بر سودان تعداد طريقت‌هاي صوفيه در‌اين سرزمين افزايش يافت و نقش آنان پررنگ‌تر شد. دراين دوره، پيروان طريقت‌هاي صوفيّه نقش مهمي در مبارزه با حكومت‌تركان و مصريان، ‌ايفا كردند و محمّد احمد المهدي[4] (85ـ1843م.    64ـ1222هـ.ش) از ميان همين طريقت‌ها برخاست. وي در طريقت سمّانيّه مقام والايي داشت. تعاليم صوفيّه زمينه را براي قيام وي فراهم ساخت و او را به يكي از قطب‌هاب تصوّف تبديل كرد تا آن كه وي رهبري مبارزات استقلال‌طلبانه سودان را باعنوان «انقلاب» برعهده گرفت. در حقيقت عامل ديني، انگيزه اصلي‌ اين انقلاب بود.
در دوره حکومت‌ترکان عثمانی و [[مصریان و شاهکارهای ادب فارسی|مصریان]] بر [[سودان]] تعداد طریقت‌های صوفیه در‌این سرزمین افزایش یافت و نقش آنان پررنگ‌تر شد. دراین دوره، پیروان طریقت‌های صوفیّه نقش مهمی در مبارزه با حکومت‌ ترکان و [[مصریان و شاهکارهای ادب فارسی|مصریان]]، ‌ایفا کردند و محمّد احمد المهدی[IV] (85ـ1843م. 64ـ1222هـ.ش) از میان همین طریقت‌ها برخاست. وی در طریقت سمّانیّه مقام والایی داشت. تعالیم صوفیّه زمینه را برای قیام وی فراهم ساخت و او را به یکی از قطب‌هاب تصوّف تبدیل کرد تا آن که وی رهبری مبارزات استقلال‌طلبانه [[سودان]] را باعنوان «انقلاب» برعهده گرفت. در حقیقت عامل دینی، انگیزه اصلی‌ این انقلاب بود.


هر چند عدّه‌اي از عالمان ديني سودان دعوت مهدي را نپذيرفتند ولي بسياري از صوفيان، او را ياري مي‌رساندند و افتخار مي‌كردند كه او از ميان آنان برخاسته است.  
هر چند عدّه‌ای از عالمان دینی [[سودان]] دعوت مهدی را نپذیرفتند ولی بسیاری از صوفیان، او را یاری می‌رساندند و افتخار می‌کردند که او از میان آنان برخاسته است.  


گفتني است كه مهدي، پس از قدرت گرفتن، طريقت‌هاي صوفيّه را باطل اعلام كرد. گفته مي‌شود وي چنين اظهار داشته است:
گفتنی است که مهدی، پس از قدرت گرفتن، طریقت‌های صوفیّه را باطل اعلام کرد. گفته می‌شود وی چنین اظهار داشته است:


«هر كس مذهبي یا متني يا شيخي از آنِ خود دارد، بايد آنها را رها كند. چون هر شيخي، مذهب يا متن را از ديگري گرفته و بدين طريق از نور پيامبر(ص) دوري جسته است. ما آمده‌ايم تا نور پيامبر(ص) را احياء كنيم.»
«هر کس مذهبی یا متنی یا شیخی از آنِ خود دارد، باید آنها را رها کند. چون هر شیخی، مذهب یا متن را از دیگری گرفته و بدین طریق از نور پیامبر(ص) دوری جسته است. ما آمده‌ایم تا نور پیامبر(ص) را احیاء کنیم.»


وي درباره، رهبران مذاهب اربعه نيز، چنین گفته است: «آنان مرداني بودند و ما مرداني. اگر‌ايشان در زمان ما بودند از ما پيروي مي‌كردند. همانا مذهب ما، كتاب و سنّت و توكّل است. ما عمل به مذاهب و آراي مشايخ (طریقت‌ها) را، دور ‌انداخته‌ايم.»
وی درباره، رهبران مذاهب اربعه نیز، چنین گفته است: «آنان مردانی بودند و ما مردانی. اگر‌ایشان در زمان ما بودند از ما پیروی می‌کردند. همانا مذهب ما، کتاب و سنّت و توکّل است. ما عمل به مذاهب و آرای مشایخ (طریقت‌ها) را، دور ‌انداخته‌ایم.»


به هر حال، قيام مهدي با مطرح كردن هدايت معنوي، اصلاح ديني و جهاد در راه خدا، توانست بسياري از مردم سودان را به سوي خود جلب كند و آنان را در مبارزه با حكومت ‌تركان و مصريان و پس از آن در نبرد با استعمار بريتانيا و مصر متّحد سازد. وي موفّق شد «دولت مهدي» را به‌عنوان حكومت اسلامي در سرزمين سودان تشكيل دهد.
به هر حال، قیام مهدی با مطرح کردن هدایت معنوی، اصلاح دینی و جهاد در راه خدا، توانست بسیاری از مردم [[سودان]] را به سوی خود جلب کند و آنان را در مبارزه با حکومت ‌ترکان و [[مصریان و شاهکارهای ادب فارسی|مصریان]] و پس از آن در نبرد با استعمار بریتانیا و مصر متّحد سازد. وی موفّق شد «دولت مهدی» را به‌عنوان حکومت اسلامی در سرزمین [[سودان]] تشکیل دهد.


در دوره حكومت دوگانه بر سودان، عموم مردم ‌اين كشور، طريقت‌هاي صوفيّه را پناهگاهي در برابر هجوم استعمارگران و فرهنگ‌هاي بيگانه مي‌دانستند. به همین دلیل تعداد پيروان آنها افزايش يافت. صوفيان نيز، تلاش كردند تا خود را به سِلاح علم و دانش مسلّح کنند. دراين راستا به تأسيس مساجد و خلوه‌ها، پرداختند و از مؤسسه آموزشي و دانشگاه اسلامي اُم‌دُرمان و دانشگاه قرآن كريم و علوم اسلامی، بيشترين بهره را بردند. بدین‌ترتیب، صوفیان با انتشار تعاليم خويش، از يك‌سو، فرهنگ اسلامي خود را حفظ كردند و از سوي ديگر برخي از مريدان‌ آنها با ورود به عرصه‌هاي سياسي در زمره طرفداران بعضي احزاب يا فعّالان حزبي قرار گرفتند (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7).  
در دوره حکومت دوگانه بر [[سودان]]، عموم مردم ‌این کشور، طریقت‌های صوفیّه را پناهگاهی در برابر هجوم استعمارگران و فرهنگ‌های بیگانه می‌دانستند. به همین دلیل تعداد پیروان آنها افزایش یافت. صوفیان نیز، تلاش کردند تا خود را به سِلاح علم و دانش مسلّح کنند. دراین راستا به تأسیس مساجد و خلوه‌ها، پرداختند و از مؤسسه آموزشی و دانشگاه اسلامی اُم‌دُرمان و دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی، بیشترین بهره را بردند. بدین‌ترتیب، صوفیان با انتشار تعالیم خویش، از یک‌سو، فرهنگ اسلامی خود را حفظ کردند و از سوی دیگر برخی از مریدان‌ آنها با ورود به عرصه‌های سیاسی در زمره طرفداران بعضی احزاب یا فعّالان حزبی قرار گرفتند (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7).  


=== نقش سیاسی صوفیان سودان ومواضع آنان در برابر حاکمان ===
در طول تاریخ، موضع‌گیری‌های صوفیان [[سودان]] در برابر حاکمان همانند صوفیان دیگر کشورها متفاوت بوده است. برخی از آنها از حکام دوری می‌کردند و حتّی هدایای آنان را نمی‌پذیرفتند و از پذیرش هرگونه مسئولیت حکومتی از جمله قضاوت، خودداری می‌کردند. اما گروهی از صوفیان از چنان قدرتی برخوردار بودند که حاکمان و پادشاهان برای ادامه حکومت خویش، به یاری و حمایت آنان نیاز داشتند.


7.      نقش سیاسی صوفیان سودان ومواضع آنان در برابر حاكمان
صوفیان، بیشتر به گوشه‌نشینی و جدایی از اجتماع شهرت دارند، ولی با توجّه به آنچه پیش از‌این نیز گفته شد، صوفیان در [[سودان]] ضمن تقویت بنیه  علمی و اقتصادی خویش در عرصه‌های سیاسی نیز وارد می‌شوند.


در طول تاريخ، موضع‌گيري‌هاي صوفيان سودان در برابر حاكمان همانند صوفيان ديگر كشورها متفاوت بوده است.  برخي از آنها از حكام دوري مي‌كردند و حتّي هداياي آنان را نمي‌پذيرفتند و از پذيرش هرگونه مسئوليت حكومتي از جمله قضاوت، خودداري می‌کردند. اما گروهی از صوفيان از چنان قدرتي برخوردار بودند كه حاكمان و پادشاهان براي ادامه حكومت خويش، به ياري و حمايت آنان نياز داشتند.
مبارزات مهدی سودانی ـ که یکی از صوفیان طریقت سمّانیّه بود ـ و استاد او شیخ محمّد ‌الخیر، الشّریف وَد طه، العبید وَد بدر و خانواده و شاگردان او در مقابل نیروهای انگلیس، مثالی آشکار در‌این زمینه است. یادآوری ‌ این نکته ضروری است که صوفیان [[سودان]]، با قیام مهدی و دعوت او برای مبارزه برضد بریتانیا، خلوه‌های خود را بستند و به نیروهای مهدی پیوستند<ref name=":3" />.  
 
صوفيان، بیشتر به گوشه‌نشيني و جدايي از اجتماع شهرت دارند، ولي با توجّه به آنچه پيش از‌اين نيز گفته شد، صوفيان در سودان ضمن تقويت بنيه  علمي و اقتصادي خويش در عرصه‌هاي سياسي نيز وارد مي‌شوند.
 
مبارزات مهدي سوداني ـ كه يكي از صوفيان طريقت سمّانيّه بود ـ و استاد او شيخ محمّد ‌الخير، الشّريف وَد طه، العبيد وَد بدر و خانواده و شاگردان او در مقابل نيروهاي انگليس، مثالي آشكار در‌اين زمينه است. یادآوری ‌ این نکته ضروری است كه صوفيان سودان، با قيام مهدي و دعوت او براي مبارزه برضد بريتانيا، خلوه‌هاي خود را بستند و به نيروهاي مهدي پيوستند (2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182).  


صفاء الصّالح ، گزارشگر تلویزیونی ، درباره نقش سیاسی صوفیان سودان چنین می‌گوید:  
صفاء الصّالح ، گزارشگر تلویزیونی ، درباره نقش سیاسی صوفیان سودان چنین می‌گوید:  


« تأثير و نفوذ طريقت‌هاي صوفيّه در جامعه سودان همه نيروهاي سياسي و حكومت را،  بر آن داشته تا در مبارزات سياسي خويش از قدرت‌اين طريقت‌ها بهره گيرند.  به‌طوري‌كه طريقت‌هاي صوفيّه نه تنها از صحنه‌هاي سياسي دور نيستند؛ بلكه از ديرباز، تأسيس احزاب سياسي در سودان، از همين طريقت‌ها، سرچشمه گرفته است. به‌عنوان مثال حزب اتحاد دموكراتيك توسط طريقت ختميّه و حزب «امّت» توسط انصار، ياران و طرفداران مهدي، رهبر مبارزات استقلال‌طلبانه سودان در اواخر قرن نوزدهم، تأسيس گرديده است. همچنان كه امروزه نيز، شخصيّت‌هاي وابسته به طريقت‌هاي مختلف صوفيّه، نقش و جايگاه ويژه‌اي در جامعه سودان دارند.  به‌طوري‌كه برخي از آنها يا مريدان آنان، در دستگاه‌هاي دولتي، در مشاغل حسّاس اشتغال دارند و عدّه‌اي نيز به مقام‌هاي عالي مانند معاونت رياست جمهوري، وزارت يا سفيري نايل گرديده‌اند. عدّه‌اي ديگر هم، به مدارج عالي دانشگاهي دست يافته‌اند مانند شيخ حسن الفاتح قريب الله، يكي از شيوخ طريقت سمّانيّه طيّبيّه كه به درجه استادي رسيده و بيش از صد تحقيق و تأليف علمي ارائه كرده است. همچنين شيخ كمال عمر، دبير امور سياسي اتّحاد سوسياليستي در دوره رياست جمهوري جعفر  نُمَيري» (2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182).  
« تأثیر و نفوذ طریقت‌های صوفیّه در جامعه [[سودان]] همه نیروهای سیاسی و حکومت را،  بر آن داشته تا در مبارزات سیاسی خویش از قدرت‌این طریقت‌ها بهره گیرند. به‌طوری‌که طریقت‌های صوفیّه نه تنها از صحنه‌های سیاسی دور نیستند؛ بلکه از دیرباز، تأسیس احزاب سیاسی در [[سودان]]، از همین طریقت‌ها، سرچشمه گرفته است. به‌عنوان مثال حزب اتحاد دموکراتیک توسط طریقت ختمیّه و حزب «امّت» توسط انصار، یاران و طرفداران مهدی، رهبر مبارزات استقلال‌طلبانه [[سودان]] در اواخر قرن نوزدهم، تأسیس گردیده است. همچنان که امروزه نیز، شخصیّت‌های وابسته به طریقت‌های مختلف صوفیّه، نقش و جایگاه ویژه‌ای در جامعه [[سودان]] دارند.  به‌طوری‌که برخی از آنها یا مریدان آنان، در دستگاه‌های دولتی، در مشاغل حسّاس اشتغال دارند و عدّه‌ای نیز به مقام‌های عالی مانند معاونت ریاست جمهوری، وزارت یا سفیری نایل گردیده‌اند. عدّه‌ای دیگر هم، به مدارج عالی دانشگاهی دست یافته‌اند مانند شیخ حسن الفاتح قریب الله، یکی از شیوخ طریقت سمّانیّه طیّبیّه که به درجه استادی رسیده و بیش از صد تحقیق و تألیف علمی ارائه کرده است. همچنین شیخ کمال عمر، دبیر امور سیاسی اتّحاد سوسیالیستی در دوره ریاست جمهوری جعفر نُمَیری»<ref name=":3" />.  


صفاء الصّالح، در گزارش یاد شده ، به نقل از دکتر حیدر ابراهیم، مطالبی را به شرح زیر درباره نقش سیاسی طریقت‌های صوفیّه در سودان بیان می‌کند:  
صفاء الصّالح، در گزارش یاد شده ، به نقل از دکتر حیدر ابراهیم، مطالبی را به شرح زیر درباره نقش سیاسی طریقت‌های صوفیّه در [[سودان]] بیان می‌کند:  


« دكتر حيدر ابراهيم، از دوره رياست جمهوري جعفر نُمَيري به‌عنوان نمونه بارزي از بهره‌برداري از طريقت‌هاي صوفيّه در مبارزات سياسي ياد مي‌كند. وي دليل‌اين امر را ناتواني جعفر نُمَيري در تأسيس حزب سياسي مي‌داند. از نظر دكتر حيدر ابراهيم طريقت‌هاي صوفيه تنها در صورت درخواست  سياستمداران و دولتمردان، به ‌ايفاي نقش سياسي مي‌پردازند.
« دکتر حیدر ابراهیم، از دوره ریاست جمهوری جعفر نُمَیری به‌عنوان نمونه بارزی از بهره‌برداری از طریقت‌های صوفیّه در مبارزات سیاسی یاد می‌کند. وی دلیل‌ این امر را ناتوانی جعفر نُمَیری در تأسیس حزب سیاسی می‌داند. از نظر دکتر حیدر ابراهیم طریقت‌های صوفیه تنها در صورت درخواست سیاستمداران و دولتمردان، به ‌ایفای نقش سیاسی می‌پردازند.


دكتر حيدر ابراهيم، بر ‌اين باور است كه حاكمان سودان، حتي براي رويارويي با گروه روشنفكراني كه بعد از انقلاب سال 1924م. (1303 هـ.ش) تشكّل يافتند و انجمن فارغ‌‌التّحصيلان، از طريقت‌هاي صوفيّه كمك گرفتند و در‌اين امر، موفقيت هم يافتند و كار به جايي رسيد كه حتي فارغ التّحصيلان و روشنفكران سوداني چاره‌اي جز‌ اين نيافتند كه به واسطه طريقت‌هاي صوفيّه با توده‌هاي مردم تعامل نمايند. بر‌اين اساس، روشنفكران سوداني به دو دسته تقسيم شدند. يك گروه به عبدالرّحمن المهدي و گروه ديگر به عثمان الميرغني پيوستند. عده ‌اندكي با احزاب ‌ايدئولوژيك همراه شدند كه جز در برخي محافل دانشجويي و طبقه متوسط نتوانستند اثرگذاري قابل توجّهي داشته باشند.»
دکتر حیدر ابراهیم، بر ‌این باور است که حاکمان [[سودان]]، حتی برای رویارویی با گروه روشنفکرانی که بعد از انقلاب سال 1924م. (1303 هـ.ش) تشکّل یافتند و انجمن فارغ‌‌التّحصیلان، از طریقت‌های صوفیّه کمک گرفتند و در‌این امر، موفقیت هم یافتند و کار به جایی رسید که حتی فارغ التّحصیلان و روشنفکران سودانی چاره‌ای جز‌ این نیافتند که به واسطه طریقت‌های صوفیّه با توده‌های مردم تعامل نمایند. بر‌این اساس، روشنفکران سودانی به دو دسته تقسیم شدند. یک گروه به عبدالرّحمن المهدی و گروه دیگر به عثمان المیرغنی پیوستند. عده ‌اندکی با احزاب ‌ایدئولوژیک همراه شدند که جز در برخی محافل دانشجویی و طبقه متوسط نتوانستند اثرگذاری قابل توجّهی داشته باشند.»


دكتر حيدر ابراهيم مي‌گويد:
دکتر حیدر ابراهیم می‌گوید:


« جمعي از روشنفكران جديد و كاركنان دستگاه‌هاي دولتي و دانشگاهيان ـ كه صوفيّه افنديّه ناميده مي‌شوند ـ در حقيقت براي نيل به اهداف شخصي خود به طريقت‌هاي صوفيّه پيوسته‌اند. نمونه بارز‌اين گروه، طريقت برهانيّه است كه بسياري از مقامات و مسئولان دستگاه‌هاي دولتي به آن منسوب هستند. بنابراين، نوعي همكاري برادرانه بين طريقت‌هاي صوفيّه و حكومت سودان جهت نيل به اهداف مشترك آنان وجود دارد.»
« جمعی از روشنفکران جدید و کارکنان دستگاه‌های دولتی و دانشگاهیان ـ که صوفیّه افندیّه نامیده می‌شوند ـ در حقیقت برای نیل به اهداف شخصی خود به طریقت‌های صوفیّه پیوسته‌اند. نمونه بارز‌این گروه، طریقت برهانیّه است که بسیاری از مقامات و مسئولان دستگاه‌های دولتی به آن منسوب هستند. بنابراین، نوعی همکاری برادرانه بین طریقت‌های صوفیّه و حکومت [[سودان]] جهت نیل به اهداف مشترک آنان وجود دارد.»


«در پايان يادآور مي‌شود كه دكتر حيدر ابراهيم پيش‌بيني مي‌كند جناح‌هاي متعدّد سياسي با گرايش‌هاي مختلف، از طريقت‌‌هاي صوفيّه و حضور آنها در استان‌هاي مختلف جهت نيل به اهداف خويش بهره‌برداري مي‌كنند.»  
«در پایان یادآور می‌شود که دکتر حیدر ابراهیم پیش‌بینی می‌کند جناح‌های متعدّد سیاسی با گرایش‌های مختلف، از طریقت‌‌های صوفیّه و حضور آنها در استان‌های مختلف جهت نیل به اهداف خویش بهره‌برداری می‌کنند.»<ref name=":3" />
 
(2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182)


   
   


8.      نقش صوفيان سودان در خارج از كشور
=== قش صوفیان سودان در خارج از کشور ===
 
شیوخ و مریدان برخی طریقت‌های صوفیّه [[سودان]] مانند سمّانیّه، ختمیّه، ادریسیّه و برهانیّه به کشورهای مختلف مانند [[مصر]]، عربستان سعودی و لیبی سفر کرده و در راستای گسترش آموزه‌های طریقت‌های خویش کوشیده‌اند. علاوه‌بر‌این، در برخی کشورها مثل لیبی، در مبارزات ضداستعماری مردم هم، نقش داشته‌اند. اسامی برخی از شیوخ برجسته سودانی که در دیگر کشورها نیز مؤثّر بوده‌اند به شرح زیر است:
شيوخ و مريدان برخي طريقت‌هاي صوفيّه سودان مانند سمّانيّه، ختميّه، ادريسيّه و برهانيّه به كشورهاي مختلف مانند مصر، عربستان سعودي و ليبي سفر كرده و در راستاي گسترش آموزه‌های طريقت‌هاي خويش كوشيده‌اند. علاوه‌بر‌اين، در برخي كشورها مثل ليبي، در مبارزات ضداستعماري مردم هم، نقش داشته‌اند. اسامي برخي از شيوخ برجسته سوداني كه در ديگر كشورها نيز مؤثّر بوده‌اند به شرح زير است:
 
السّيد احمد الطيّب البشير، قطب سمانيّه، محمّد عثمان الميرغني و محمّد سرالختم، از طريقت ختميّه ، شيخ ابراهيم الرّشيد الاحمدي الادريسي و احمد الادريسي، ‌از طريقت ادريسيّه، محمّد المجذوب بن قمر الدّين، از طريقت شاذليّه، شيخ عبدالمحمود نورالدّائم، از طريقت سمّانيّه، شيخ محمّد عثمان عبده‌البرهاني، از طريقت برهانيّه.
 
گفتني است كه طريقت برهانيّه در كشورهاي مختلف آسيايي، آفريقايي و اروپايي، از جمله عربستان سعودي، امارات متّحده عربي، اردن، سوريه، يمن، پاكستان، الجزاير، تونس، مصر، ليبي، آلمان، فرانسه،‌ايتاليا، دانمارك، انگليس، هلند، اطريش و سوئد، پيرواني دارد (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین، 2004، ج1 : 79ـ67).
 
 
9.      فعّاليّت‌هاي طريقت‌هاي صوفیّه
 
مهم‌ترين فعّاليّت‌هاي طريقت‌هاي صوفيّه عبارت‌اند از: آموزش قرآن و علوم قرآنی در خلوه‌ها، برگزاري حلقه‌هاي ذكر يا شب ذكر، برگزاري ويژه برنامه‌هاي سالگرد تحت عنوان «حَوليّه»[5]، گراميداشت اعياد اسلامي مثل عيد قربان، عيد فطر، آموزش آداب و رسوم و ذكرهاي مخصوص طريقت به مريدان، تعيين و نصب خليفه يا جانشين شيخ طريقت پس از درگذشت وي، مديحه‌خواني و اجراي سرودهاي مذهبي  (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین، 2004، ج1 : 79ـ67)/
 
 
10.  حلقه‌های ذکر
 
یکی از برنامه‌های مستمر طریقت‌های صوفیّه در مناطق مختلف ‌ این کشور، برپایی حلقه‌های ذکر است.‌ این حلقه‌ها، معمولاً با حضور گسترده و فعّالانه مریدان شیوخ و پیروان طریقت‌های ‌ایشان در مسجد، مَسید، زاويه[6]، مجتمع‌های آموزشی شیوخ<sup>[7]</sup> یا خلوه‌های قرآنی آنان برگزار می‌شوند.
 
در‌  اینجا لازم است درباره زمان تشكيل حلقه‌های ذکرِ طریقت‌های مختلف و  ذكرها و وِردهای ‌آنها توضیحاتی ارائه شود.


1ـ10. زمان تشكيل حلقه‌هاي ذكر:
السّید احمد الطیّب البشیر، قطب سمانیّه، محمّد عثمان المیرغنی و محمّد سرالختم، از طریقت ختمیّه، شیخ ابراهیم الرّشید الاحمدی الادریسی و احمد الادریسی، ‌از طریقت ادریسیّه، محمّد المجذوب بن قمر الدّین، از طریقت شاذلیّه، شیخ عبدالمحمود نورالدّائم، از طریقت سمّانیّه، شیخ محمّد عثمان عبده‌البرهانی، از طریقت برهانیّه.


برنامه‌های زمانی طريقت‌هاي مختلف برای تشكيل حلقه‌هاي ذكر، متفاوت است. به‌عنوان مثال، پيروان طريقت سمّانيّه، ذكر را پس از گذشت يك سوم از شب آغاز مي‌كنند و از سحرگاه تا وقت نماز صبح هم به ذکرمي‌پردازند. همچنان كه برنامه ذكر مغرب را بين نماز مغرب و  عشاء دارند.
گفتنی است که طریقت برهانیّه در کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی، از جمله عربستان سعودی، امارات متّحده عربی، [[اردن]]، [[سوریه]]، یمن، پاکستان، الجزایر، [[تونس]]، [[مصر]]، لیبی، آلمان، [[فرانسه]]،‌ ایتالیا، دانمارک، انگلیس، هلند، اطریش و سوئد، پیروانی دارد (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین، 2004، ج1 : 79ـ67).  


پیروان طريقت ختميّه، برنامه ذكر خود را «الحَضرَة» مي‌نامند و به‌طور منظم روزهاي دوشنبه و جمعه در زاويه يا محل سكونت خليفه يا شيخ طريقت برگزار مي‌كنند وگاهي نيز يكي از اعضاي طريقت، به مناسبتي، اجراي برنامه را در منزل خویش خواستار مي‌شود. در‌اين حالت مريدان، در منزل شيخ طريقت جمع مي‌شوند و به‌صورت دسته جمعي به محل برگزاري مراسم مي‌روند.
=== فعّالیّت‌های طریقت‌های صوفیّه ===
مهم‌ترین فعّالیّت‌های طریقت‌های صوفیّه عبارت‌اند از: آموزش قرآن و علوم قرآنی در خلوه‌ها، برگزاری حلقه‌های ذکر یا شب ذکر، برگزاری ویژه برنامه‌های سالگرد تحت عنوان «حَولیّه»[V]، گرامیداشت اعیاد اسلامی مثل عید قربان، عید فطر، آموزش آداب و رسوم و ذکرهای مخصوص طریقت به مریدان، تعیین و نصب خلیفه یا جانشین شیخ طریقت پس از درگذشت وی، مدیحه‌خوانی و اجرای سرودهای مذهبی  (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین، 2004، ج1 : 79ـ67)/


امّا حلقه‌هاي ذكر طريقت قادريّه، بنا به گفته شيخ الطيّب محمّد البدر، جمعه‌ها، بعد از نيمه شب تا اذان صبح برگزار مي‌گردد و مديحه‌هايي در ستايش پيامبر اكرم(ص) و شيوخ صوفيّه در‌اين مراسم خوانده مي‌شود. علاوه‌بر ‌اين، در روزهاي جمعه بعد از نماز عصر نيز برنامه «العَصرية»[8] اجرا مي‌گردد كه در‌اين برنامه از طبل‌هاي بزرگ هم استفاده مي‌نمايند. همچنين به مناسبت‌هاي مختلف مانند بزرگداشت ميلاد النبي(ص) و‌ايام ماه رجب از جمله روز اسراء و معراج پيامبر اكرم(ص) برنامه‌هاي ويژه‌اي برگزار مي‌شود.‌اين طريقت پس از اعياد مذهبي نيز، حداقل به مدت سه روز برنامه ذكر عصرگاهي و همچنين در روز عيد پس از اقامه نماز عيد برنامه ذكر صبحگاهي اجرا مي‌كند (2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182).
=== حلقه‌های ذکر ===
یکی از برنامه‌های مستمر طریقت‌های صوفیّه در مناطق مختلف ‌این کشور، برپایی حلقه‌های ذکر است.‌ این حلقه‌ها، معمولاً با حضور گسترده و فعّالانه مریدان شیوخ و پیروان طریقت‌های ‌ایشان در مسجد، مَسید، زاویه(محل سكونت خليفه يا شيخ طريقت)، مجتمع‌های آموزشی شیوخ(مُجَمّع الشّیخ) یا خلوه‌های قرآنی آنان برگزار می‌شوند.


2ـ10.  ذكرها و وردهای طریقت‌ها:
در‌ اینجا لازم است درباره زمان تشکیل حلقه‌های ذکرِ طریقت‌های مختلف و  ذکرها و وِردهای ‌آنها توضیحاتی ارائه شود.


از آغاز پيدايش صوفيگري در قرن دوّم هجري، يكي از ويژگي‌هاي اصلي و اساسي آن، «ذكر» است كه در  نزد صوفيان نوعي عبادت  به‌شمار مي‌رود. «ذكر» از دیدگاه طريقت‌هاي صوفيّه، شامل دوگونه زیر است:
==== زمان تشکیل حلقه‌های ذکر ====
برنامه‌های زمانی طریقت‌های مختلف برای تشکیل حلقه‌های ذکر، متفاوت است. به‌عنوان مثال، پیروان طریقت سمّانیّه، ذکر را پس از گذشت یک سوم از شب آغاز می‌کنند و از سحرگاه تا وقت نماز صبح هم به ذکر می‌پردازند. همچنان که برنامه ذکر مغرب را بین نماز مغرب و  عشاء دارند.


·     «ذكر نهاني» يا همراه با سكوت
پیروان طریقت ختمیّه، برنامه ذکر خود را «الحَضرَة» می‌نامند و به‌طور منظم روزهای دوشنبه و جمعه در زاویه یا محل سکونت خلیفه یا شیخ طریقت برگزار می‌کنند و گاهی نیز یکی از اعضای طریقت، به مناسبتی، اجرای برنامه را در منزل خویش خواستار می‌شود. در‌این حالت مریدان، در منزل شیخ طریقت جمع می‌شوند و به‌صورت دسته جمعی به محل برگزاری مراسم می‌روند.


·     «ذكر آشكار»
امّا حلقه‌های ذکر طریقت قادریّه، بنا به گفته شیخ الطیّب محمّد البدر، جمعه‌ها، بعد از نیمه شب تا اذان صبح برگزار می‌گردد و مدیحه‌هایی در ستایش پیامبر اکرم(ص) و شیوخ صوفیّه در‌این مراسم خوانده می‌شود. علاوه‌بر ‌این، در روزهای جمعه بعد از نماز عصر نیز برنامه «العَصریة»(عصرگاهی) اجرا می‌گردد که در‌این برنامه از طبل‌های بزرگ هم استفاده می‌نمایند. همچنین به مناسبت‌های مختلف مانند بزرگداشت میلاد النبی(ص) و‌ایام ماه رجب از جمله روز اسراء و معراج پیامبر اکرم(ص) برنامه‌های ویژه‌ای برگزار می‌شود.‌ این طریقت پس از اعیاد مذهبی نیز، حداقل به مدت سه روز برنامه ذکر عصرگاهی و همچنین در روز عید پس از اقامه نماز عید برنامه ذکر صبحگاهی اجرا می‌کند<ref name=":3" />.


از نظر برخي طريقت‌هاي صوفيّه، «ذكر» از حالت رياضت و عبادت به برنامه دسته جمعي با شركت پيروان طريقت، تبديل شده است. بعضي از پژوهشگران بر ‌اين باورند كه طريقت‌هاي سوداني، عناصر آفريقايي ويژه‌اي را در برنامه‌هاي ذكر و موسيقي خويش وارد كرده‌اند،  به‌طوري‌كه‌ اين عناصر در طريقت‌هاي صوفيّه مشرق زمين مشاهده نمي‌شوند. در حلقه‌هاي ذكر طريقت‌هاي سودان، قرآن كريم و ذكرها و وردهاي خاصي در اوقات مختلفِ هر روز يا روزهاي معيني، خوانده مي‌شوند. برخي از طريقت‌هاي صوفيه، احزابِ[9] خاصّي را در حلقه‌هاي ذكر خود مي‌‌خوانند، مانند شاذليّه، رُفاعيّه و النّواوي.
==== ذکرها و وردهای طریقت‌ها ====
از آغاز پیدایش صوفیگری در قرن دوّم هجری، یکی از ویژگی‌های اصلی و اساسی آن، «ذکر» است که در نزد صوفیان نوعی عبادت  به‌شمار می‌رود. «ذکر» از دیدگاه طریقت‌های صوفیّه، شامل دوگونه زیر است:


مجموعه ذكرهايي را كه مؤسس طريقت تيجانيّه، گردآوري كرده، «الوظيفة» و مجموعه ذكرهاي طريقت اسماعيليّه را، «الرّاتب» مي‌گويند.  
.«ذکر نهانی» یا همراه با سکوت


(2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182)
.«ذکر آشکار»


3ـ10.  شیوه اجرای برنامه‌ها در حلقه‌های ذكر:
از نظر برخی طریقت‌های صوفیّه، «ذکر» از حالت ریاضت و عبادت به برنامه دسته جمعی با شرکت پیروان طریقت، تبدیل شده است. بعضی از پژوهشگران بر ‌این باورند که طریقت‌های سودانی، عناصر آفریقایی ویژه‌ای را در برنامه‌های ذکر و موسیقی خویش وارد کرده‌اند، به‌طوری‌که‌ این عناصر در طریقت‌های صوفیّه مشرق زمین مشاهده نمی‌شوند. در حلقه‌های ذکر طریقت‌های [[سودان]]، قرآن کریم و ذکرها و وردهای خاصی در اوقات مختلفِ هر روز یا روزهای معینی، خوانده می‌شوند. برخی از طریقت‌های صوفیه، احزابِ[VI] خاصّی را در حلقه‌های ذکر خود می‌‌خوانند، مانند شاذلیّه، رُفاعیّه و النّواوی.


معمولاً، شرکت کنندگان در حلقه‌های ذکر، به منظور آمادگي براي برنامه‌هاي‌ این حلقه‌ها، با تكرار «لا اله الّا الله» و نام و صفات خداوند متعال مثل الله، الحيّ، القيّوم و ... مراسم را آغاز مي‌کنند و با خواندن اشعار و مديحه‌هايي درباره حضرت رسول الله(ص)، اولياء الله(ع) و شيوخ طريقت، همراه با آهنگ آهسته و آرامِ «دَف» ادا مهمي‌دهند. به تدريج بر سرعت و صداي آهنگ افزوده مي‌شود تا آن كه طبل‌هاي بزرگ نيز، به صدا درمي‌آيند و در ‌اين مرحله درويشان، به حركات موزون يا حركت‌هاي جسماني دشواري مي‌پردازند تا به حالت‌هاي روحاني برسند و برخي از آنان در‌اين مرحله بي هوش مي‌شوند.
مجموعه ذکرهایی را که مؤسس طریقت تیجانیّه، گردآوری کرده، «الوظیفة» و مجموعه ذکرهای طریقت اسماعیلیّه را، «الرّاتب» می‌گویند<ref name=":3" />.  


     درويش عوض موسي اسماعيل  در مصاحبه تلویزیونی درباره حالات دراويش چنین گفته است:
==== شیوه اجرای برنامه‌ها در حلقه‌های ذکر ====
معمولاً، شرکت کنندگان در حلقه‌های ذکر، به منظور آمادگی برای برنامه‌های‌ این حلقه‌ها، با تکرار «لا اله الّا الله» و نام و صفات خداوند متعال مثل الله، الحیّ، القیّوم و ... مراسم را آغاز می‌کنند و با خواندن اشعار و مدیحه‌هایی درباره حضرت رسول الله(ص)، اولیاء الله(ع) و شیوخ طریقت، همراه با آهنگ آهسته و آرامِ «دَف» ادا مهمی‌دهند. به تدریج بر سرعت و صدای آهنگ افزوده می‌شود تا آن که طبل‌های بزرگ نیز، به صدا درمی‌آیند و در ‌این مرحله درویشان، به حرکات موزون یا حرکت‌های جسمانی دشواری می‌پردازند تا به حالت‌های روحانی برسند و برخی از آنان در‌این مرحله بی هوش می‌شوند.


«درويشان در اثناي برنامه‌هاي حلقه ذكر به حالت روحاني فوق‌العاده‌اي مي‌رسند و به حركات جسماني عجيب و غريب مي‌پردازند وگاهي نيز بي‌هوش مي‌شوند يا فرياد مي‌زنند يا مطالبي را به زبان‌هاي باستاني بر زبان مي‌آورند. البتّه درويشان از حركات سنگين و سختي كه در حلقه ذكر انجام مي‌دهند احساس خستگي نمي‌كنند.»
درویش عوض موسی اسماعیل در مصاحبه تلویزیونی درباره حالات دراویش چنین گفته است:


(2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182)
«درویشان در اثنای برنامه‌های حلقه ذکر به حالت روحانی فوق‌العاده‌ای می‌رسند و به حرکات جسمانی عجیب و غریب می‌پردازند وگاهی نیز بی‌هوش می‌شوند یا فریاد می‌زنند یا مطالبی را به زبان‌های باستانی بر زبان می‌آورند. البتّه درویشان از حرکات سنگین و سختی که در حلقه ذکر انجام می‌دهند احساس خستگی نمی‌کنند.»<ref name=":3" />


شيخ محمّد الرَيَّح، خليفه طريقت قادريّة عركيّه در خارطوم، درباره مطالبی که درويشان در حلقه‌های ذکرشان، بر زبان می‌آورند، چنین گفته است :
شیخ محمّد الرَیَّح، خلیفه طریقت قادریّة عرکیّه در خارطوم، درباره مطالبی که درویشان در حلقه‌های ذکرشان، بر زبان می‌آورند، چنین گفته است :


«درويشان در حلقه‌های ذكرشان مطالبي را به زبان سُرياني بيان مي‌كنند. چون صوفيان در آغاز پيدايش تصوّف، با يكديگر به‌اين زبان سخن مي‌گفتند. ممكن است صوفيانِ نخستين، با توجّه به آن كه تكفير مي‌شدند و مورد اتّهام قرار مي‌گرفتند، براي مشورت‌هاي درون گروهي به فراگیری  زبان سُرياني پرداخته ‌باشند.»  
«درویشان در حلقه‌های ذکرشان مطالبی را به زبان سُریانی بیان می‌کنند. چون صوفیان در آغاز پیدایش تصوّف، با یکدیگر به‌این زبان سخن می‌گفتند. ممکن است صوفیانِ نخستین، با توجّه به آن که تکفیر می‌شدند و مورد اتّهام قرار می‌گرفتند، برای مشورت‌های درون گروهی به فراگیری  زبان سُریانی پرداخته ‌باشند.»<ref name=":3" />


(2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182)
==== بهره‌گیری از موسیقی در مراسم‌ آیینی طریقت‌ها ====
زکی مبارک در کتاب «التّصوّف فی‌الأدب و الأخلاق» نوشته است در میان اهل ادب و اخلاق، تنها صوفیان در نواختن موسیقی چیره‌اند و با نگاهی فلسفی به موسیقی، آن را در مسائل اخلاقی وارد کرده و شعر‌خوانی در مجالس عمومی خود را بخشی از آداب آن به‌شمار آورد‌ه‌اند.


4ـ10. بهره‌گیری از موسيقي در مراسم‌ آیینی طریقت‌ها:
در [[سودان]]، موسیقی صوفیانه، دارای دو کارکرد است:  


زكي مبارك در كتاب «التّصوّف في‌الأدب و الأخلاق» نوشته است در ميان اهل ادب و اخلاق، تنها صوفيان در نواختن موسيقي چيره‌اند و با نگاهي فلسفي به موسيقي، آن را در مسائل اخلاقي وارد كرده و شعر‌خواني در مجالس عمومي خود را بخشي از آداب آن به‌شمار آورد‌ه‌اند.
در حلقه‌های ذکر، بهره‌گیری از موسیقی بیشتر جنبه سرگرمی دارد ولی در صحنه‌های مبارزاتی، همین موسیقی دارای کارکرد حماسی است. به هر حال موسیقی یکی از ابزارهای موفق در راستای گسترش ‌اندیشه‌های صوفیانه در سودان بوده است.   
 
در سودان، موسيقي صوفيانه، داراي دو كاركرد است:
 
در حلقه‌هاي ذكر، بهره‌گيري از موسيقي بيشتر جنبه سرگرمي دارد ولي در صحنه‌هاي مبارزاتي، همين موسيقي داراي كاركرد حماسي است. به هر حال موسيقي يكي از ابزارهاي موفق در راستاي گسترش ‌انديشه‌هاي صوفيانه در سودان بوده است.   


 
 


11.  ویژگی‌های  صوفیان سودان
=== ویژگی‌های صوفیان سودان ===
 
با عنایت به مطالب پیش گفته، ملاحظه می‌شود که طریقت‌های صوفیّه در [[سودان]]، دارای ویژگی‌های خاص خود هستند. به‌طوری‌که پیروان‌ این طریقت‌ها، علاوه‌بر فعالیت‌های مذهبی و شرکت در حلقه‌های ذکر و دیگر مراسم‌ آیینی، به تحصیل علوم مختلف به‌ویژه علوم قرآنی و اسلامی ‌همّت می‌گمارند و اکثریّت قریب به اتفاق آنان از دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت هستند. صوفیان [[سودان]]، گوشه نشینی پیشه نمی‌کنند، بلکه در عرصه‌های سیاسی کشورشان حضور مؤثّر و نقش بسزایی دارند و فراتر از آن در برابر مسائل جهان اسلام نیز موضع‌گیری می‌نم ایند.
با عنایت به مطالب پیش گفته، ملاحظه می‌شود که طریقت‌های صوفیّه در سودان، دارای ویژگی‌های  خاص خود هستند. به‌طوری‌که پیروان‌ این طریقت‌ها، علاوه‌بر فعالیت‌های مذهبی و شرکت در حلقه‌های ذکر و دیگر مراسم‌ آیینی، به تحصیل علوم مختلف به‌ویژه علوم قرآنی و اسلامی ‌همّت می‌گمارند و اکثریّت قریب به اتفاق آنان از دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت هستند. صوفیان سودان، گوشه نشینی پیشه نمی‌کنند، بلکه در عرصه‌های سیاسی کشورشان حضور مؤثّر و نقش بسزایی دارند و فراتر از آن در برابر مسائل جهان اسلام نیز موضع‌گیری می‌نم ایند.
 
 
12.  نهادها و مراكز ديني مسلمانان
 
مهم‌ترین  نهادها و مراکز دینی مسلمانان، در جمهوری سودان، عبارت‌اند از:
 
1ـ 12. مسجد
 
مساجد در جمهوری سودان کارکردهای متعدّدی دارند. نمازهای یومیّه و نماز جمعه، تقریباً در همه مساجد سودان اقامه می‌شود. در برخی مناسبت‌های مذهبی مراسم ویژه‌ای، مخصوصاً در مسجدهای بزرگ و مهم‌تر برگزار می‌گردد؛ مانند جشن‌های سالانه گرامیداشت میلاد النبی(ص). مجالس یادبود درگذشتگان، یکی دیگر از برنامه‌هایی است که معمولاً در مساجد برپا می‌شود. برخی مساجد فعالیت‌ها و برنامه‌های آموزشی علوم اسلامی‌نیز دارند. علاوه‌بر ‌ این، مسلمانان سودان برخی برنامه‌های شخصی و اجتماعی خود را، در مساجد اجرا می‌کنند. به‌عنوان مثال اغلب زوج‌های جوان سودانی مراسم عقد خود را ـ که «عقد قِران» نامیده می‌شود بعد از اقامه نماز جمعه یا جماعت در مسجد برگزار می‌کنند.
 
2ـ12. دانشگاه‌ها:
 
در سودان دانشگاه‌های متعدّدی به آموزش علوم اسلامی ‌می‌پردازند. از آن جمله می‌توان از «دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی»[10]، «دانشگاه علوم اسلامی‌اُم دُرمان»[11] و «دانشگاه بین‌المللی آفریقا»[12] نام برد.
 
3ـ12. مَسید:
 
در سودان محل سکونت شیوخ برجسته را، «مسید» (یعنی «اقامتگاه سید») می‌گویند که معمولاً محل آمد و شد مریدان آنها و برگزاری نشست‌ها و انجام مذاکرات شیخ با علماء و شیوخ دیگر است.
 
4ـ12. زاويه
 
محل سكونت خليفه يا شيخ طريقت است که شاگردان و مریدان وی، در آنجا گردهم می‌ ایند. نشست‌های شیخ طریقت با شیوخ دیگر و همچنین برخی برنامه‌های مذهبی در زاویه اجرا می‌شود. 
 
5ـ12. مجتمع‌های آموزشی شیوخ<sup>[13]</sup>
 
برخی از شیوخ برجسته سودانی، مجتمع‌های آموزشی خاص خود را دارند. در‌  این مجتمع‌ها، علاوه‌بر کلاس‌های درس و خوابگاه‌های شاگردان، سالن‌های اجتماعات یا محل‌های مناسبی برای اجرای مراسم دسته جمعی، مشاهده می‌شود. معمولاً اقامتگاه شیخ نیز، درون مجتمع است.
 
6ـ12. خلوه‌های قرآنی
 
همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، «خلوه»[14] در اصل به معناي مكان عبادت است كه در آن، بنده خدا، به تنهايي و جدا از مردم، با پروردگار خويش خلوت مي‌كند. اما با گسترش تصوّف در سودان، ‌اين واژه تغيير معني يافته و ورود به خلوه‌ها بين صوفيان و فقيهان امري رايج گشته است. به طوری‌که مبلّغان مسلمان سودانی، به تدريس مبادي فقه و قرآن (يا علم ظاهر) و گسترش تصوّف (يا علم باطن) به‌طور همزمان پرداخته ‌اند. در سودان، مساجد و به‌طور کلی مكان‌هايي كه براي فعاليت‌های عبادی ساخته شده بودند، با مرور زمان، به عرصه‌هایی برای فعاليت‌هاي آموزشي و عبادي تبديل شدند. پيرامون ‌اين مساجد، خصوصاً مواردي كه فراگيران در آنها سكونت داشتند، خلوه‌هايي (يا حجره‌هاي كوچكي) براي عبادت شيوخ و برخي مريدان‌ آنها ساخته شدند. البتّه‌ اين حجره‌ها، گاهي براي تدريس و سكونت فراگيران نيز، مورد استفاده قرارمي‌گرفتند.
 
بنابراين، كاركردهاي مسجد و خلوه در یك مكان جمع شد و خلوه وظايف آموزشي و عبادي را با هم برعهده گرفت و يك شيخ هر دو وظيفه معلّم فقيه و صوفي فقير را، عهده‌دار گرديد. پس از سيطره صوفيان بر جامعه سودان، خلوه رايج‌ترين واژه‌اي شد كه به معني مؤسسه آموزشي يا دانشسرا به كار مي‌رفت و سرانجام به مركز گسترش فرهنگ، معنويت و فعّاليّت‌هاي اجتماعي در هر شهر و روستا، تبديل شد كه در آن زيرنظر معلم يا فقيه صوفي اقدامات مختلف انجام مي‌شد؛ مانند تدريس مبادي قرائت، آموزش قرآن و فقه، آداب و رسوم تصوّف، عبادت‌هایي مثل نماز، تأمّل و انقطاع‌ الي‌الله.
 
امروزه، تقریباً در همه شهرها و روستاهای سودان، تعداد قابل توجّهی از خلوه‌های قرآنی، آموزشِ روخوانی، تجوید و تفسیر قرآن کریم و حفظ آن را برعهده دارند. گفتني است كه مسلمانان سودان غالباً، از دوران كودكي و حتي قبل از ورود به مدارس رسمي، ضمن حضور در خلوه‌هاي قرآني، قرائت و حفظ قرآن كريم  را، آغازمي‌كنند.
 
 
13.  وضعيت و ساختار آموزش مذهبي  در جامعه
 
همان‌گونه که در قسمت پیشین اشاره شد، آموزش‌های مذهبی در جمهوری سودان، به دو شیوه انجام می‌شود:


نخست، شیوه سنّتی: آموزش‌های مذهبى در سودان، بیشتر به سبک سنّتی و در مدارسى صورت مى‏گيرد كه «خلوه» نام دارند. آموزش روخوانی و حفظ قرآن کریم، فراگيرى مختصر مسائل مذهبى زير نظر يك استاد و فقيه، از جمله برنامه‌های‌اين مدارس است. دوره تحصيلی در خلوه‌ها هشت‏سال و تعداد دانش‏آموزان در هر دوره هفت تا پانزده نفر است. بعد از موفّقیّت در آزمون پايانی دوره، دانش‏آموزان مى‏توانند وارد مؤسسات آموزش عالى مذهبی شوند و در آن جا فلسفه، الهيات و معارف متداول و كلاسيك دينى را فراگيرند. در‌اين صورت پس از چهار سال رسماً، به‌عنوان كارشناس علوم دینی شناخته مى‏شوند (2013 ,hawzah.net/Per/Magazine/mi/8002/mi00210.asp).
=== نهادها و مراکز دینی مسلمانان ===
مهم‌ترین نهادها و مراکز دینی مسلمانان، در جمهوری [[سودان]]، عبارت‌اند از:


دوم، شیوه دانشگاهی: امروزه دانشگاه‌های متعدّد، ازجمله «دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی»، «دانشگاه علوم اسلامی‌اُم دُرمان»[15] و «دانشگاه بین‌المللی آفریقا»[16] و چند مؤسسه آموزش عالی، به تدریس علوم اسلامی، با روش دانشگاهی می‌پردازند (مشاهدات عینی مصطفی امیدی، وابسته فرهنگی سابق ج.ا.اـ خارطوم).
==== مسجد ====
مساجد در جمهوری [[سودان]] کارکردهای متعدّدی دارند. نمازهای یومیّه و نماز جمعه، تقریباً در همه مساجد سودان اقامه می‌شود. در برخی مناسبت‌های مذهبی مراسم ویژه‌ای، مخصوصاً در مسجدهای بزرگ و مهم‌تر برگزار می‌گردد؛ مانند جشن‌های سالانه گرامیداشت میلاد النبی(ص). مجالس یادبود درگذشتگان، یکی دیگر از برنامه‌هایی است که معمولاً در مساجد برپا می‌شود. برخی مساجد فعالیت‌ها و برنامه‌های آموزشی علوم اسلامی‌نیز دارند. علاوه‌بر ‌ این، مسلمانان [[سودان]] برخی برنامه‌های شخصی و اجتماعی خود را، در مساجد اجرا می‌کنند. به‌عنوان مثال اغلب زوج‌های جوان سودانی مراسم عقد خود را ـ که «عقد قِران» نامیده می‌شود بعد از اقامه نماز جمعه یا جماعت در مسجد برگزار می‌کنند.  


درباره نظام آموزشی سودان، در بخش دهم ‌ این کتاب توضیحات بیشتری ارائه خواهد شد.  
==== دانشگاه‌ها ====
در [[سودان]] دانشگاه‌های متعدّدی به آموزش علوم اسلامی ‌می‌پردازند. از آن جمله می‌توان از «دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی»(جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية)، «دانشگاه علوم اسلامی‌اُم دُرمان»(جامعة أم درمان الإسلامية) و «دانشگاه بین‌المللی آفریقا»(جامعة أفريقيا العالمية) نام برد.


==== مَسید ====
در [[سودان]] محل سکونت شیوخ برجسته را، «مسید» (یعنی «اقامتگاه سید») می‌گویند که معمولاً محل آمد و شد مریدان آنها و برگزاری نشست‌ها و انجام مذاکرات شیخ با علماء و شیوخ دیگر است.


==== زاویه ====
محل سکونت خلیفه یا شیخ طریقت است که شاگردان و مریدان وی، در آنجا گردهم می‌ ایند. نشست‌های شیخ طریقت با شیوخ دیگر و همچنین برخی برنامه‌های مذهبی در زاویه اجرا می‌شود. 


----'''[1]  محمّد احمد المهدی معروف به مهدي سودانی، یکی از اعضای قبيله دناقله بود. وی از دوران کودکی به علوم ديني روي آورد و درجات طريقت را نيز گذراند. او در تيز هوشي و سخنوري زبانزد همگان بود و به سرعت مردم را به سوی خود جذب كرد. وي در سال 1881م. (1260هـ..ش) زمينه را، مهيّا ديد و ادعاي مهدويت كرده و خود را مهدي منتظر ناميد. عده‌اي براين باورند كه عوامل متعددی، به‌ویژه موارد زیر، زمينه‌سازِ چنين ادعایی  شده‌اند:'''
==== مجتمع‌های آموزشی شیوخ'''(مُجَمّع الشیخ)''' ====
برخی از شیوخ برجسته سودانی، مجتمع‌های آموزشی خاص خود را دارند. در‌ این مجتمع‌ها، علاوه‌بر کلاس‌های درس و خوابگاه‌های شاگردان، سالن‌های اجتماعات یا محل‌های مناسبی برای اجرای مراسم دسته جمعی، مشاهده می‌شود. معمولاً اقامتگاه شیخ نیز، درون مجتمع است.


'''1ـ  مسلمانان، از آن جمله مردم سودان،  در انتظار ظهور حضرت مهدي موعود (عج) بودند.'''
==== خلوه‌های قرآنی ====
همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، «خلوه»(الخلوة) در اصل به معنای مکان عبادت است که در آن، بنده خدا، به تنهایی و جدا از مردم، با پروردگار خویش خلوت می‌کند. اما با گسترش تصوّف در [[سودان]]، ‌این واژه تغییر معنی یافته و ورود به خلوه‌ها بین صوفیان و فقیهان امری رایج گشته است. به طوری‌که مبلّغان مسلمان سودانی، به تدریس مبادی فقه و قرآن (یا علم ظاهر) و گسترش تصوّف (یا علم باطن) به‌طور همزمان پرداخته ‌اند. در [[سودان]]، مساجد و به‌طور کلی مکان‌هایی که برای فعالیت‌های عبادی ساخته شده بودند، با مرور زمان، به عرصه‌هایی برای فعالیت‌های آموزشی و عبادی تبدیل شدند. پیرامون این مساجد، خصوصاً مواردی که فراگیران در آنها سکونت داشتند، خلوه‌هایی (یا حجره‌های کوچکی) برای عبادت شیوخ و برخی مریدان‌ آنها ساخته شدند. البتّه‌ این حجره‌ها، گاهی برای تدریس و سکونت فراگیران نیز، مورد استفاده قرارمی‌گرفتند.


'''2ـ شيوخ قبايل و فقهاي سودان، با استناد به رواياتي از پيشوايان حديث اهل سنّت، اعتقاد داشتند كه حضرت مهدي (عج) از ميان آنان ظهور خواهد كرد.'''
بنابراین، کارکردهای مسجد و خلوه در یک مکان جمع شد و خلوه وظایف آموزشی و عبادی را با هم برعهده گرفت و یک شیخ هر دو وظیفه معلّم فقیه و صوفی فقیر را، عهده‌دار گردید. پس از سیطره صوفیان بر [[جامعه سودان]]، خلوه رایج‌ترین واژه‌ای شد که به معنی مؤسسه آموزشی یا دانشسرا به کار می‌رفت و سرانجام به مرکز گسترش فرهنگ، معنویت و فعّالیّت‌های اجتماعی در هر شهر و روستا، تبدیل شد که در آن زیرنظر معلم یا فقیه صوفی اقدامات مختلف انجام می‌شد؛ مانند تدریس مبادی قرائت، آموزش قرآن و فقه، آداب و رسوم تصوّف، عبادت‌هایی مثل نماز، تأمّل و انقطاع‌ الی‌الله.


'''3ـ توده‌های مردم از حکومت وقت ناراضی بودند. زیرا دولتِ سودان، در آن زمان، با آزار و اجبار، از مردم ماليات‌های سنگينی، دريافت مي‌كرد. مردم سودان سالانه سه‌بار ماليات می‌پرداختند. شگفت‌انگيزتر آن كه از زنان و كودكان نيز، ماليات گرفته مي‌شد . مالیاتِ مرحله نخست متعلق به فرمانداري،  بار دوم از آنِ قضات و ماليات مرحله سوم براي مأموران بوده است .'''
امروزه، تقریباً در همه شهرها و روستاهای [[سودان]]، تعداد قابل توجّهی از خلوه‌های قرآنی، آموزشِ روخوانی، تجوید و تفسیر قرآن کریم و حفظ آن را برعهده دارند. گفتنی است که مسلمانان سودان غالباً، از دوران کودکی و حتی قبل از ورود به مدارس رسمی، ضمن حضور در خلوه‌های قرآنی، قرائت و حفظ قرآن کریم  را، آغازمی‌کنند.


'''4ـ علاوه‌بر این، تاجران هم از دولت ناراضي بودند و از محمّد احمد المهدی، حمايت می‌‌کردند. زیرا تا مدّتی پیش از آن تاریخ،  خريد و فروش برده در سودان رايج بود و برده‌های جوان با قيمت ارزان خريداري و با قيمت‌گران، برای انجام كارهاي دشوار و طاقت‌فرسا، به نقاط دوردست و كشورهاي همجوار فروخته مي شدند. امّا، پس از آنكه تجارت برده منسوخ شده و از رونق افتاده بود، مأموران، مالياتِ گذشته را از تاجران، مي‌خواستند. همین امر نارضایتی شدید بازرگانان را در پی داشت. بر این اساس، هنگامي كه محمّد احمد المهدی مردم را به طرفداری از خويش فراخواند، تاجران ناراضي سودان نیز، دعوت او را پذيرفتند و در تقويت او كوشيدند (2013, <nowiki>http://daryabary.parsiblog.com/Archive41951.htm</nowiki>).'''
=== وضعیت و ساختار آموزش مذهبی  در جامعه ===
همان‌گونه که در قسمت پیشین اشاره شد، آموزش‌های مذهبی در جمهوری [[سودان]]، به دو شیوه انجام می‌شود:


'''[2] «المُدوّنة الکبری » مجموعه ای از پاسخ های سحنون بن سعید بن حبیب التّنوخی، به مسائل فقهی، براساس مذهب مالکی است.'''
نخست، شیوه سنّتی: آموزش‌های مذهبى در [[سودان]]، بیشتر به سبک سنّتی و در مدارسى صورت مى‏‌گیرد که «خلوه» نام دارند. آموزش روخوانی و حفظ قرآن کریم، فراگیرى مختصر مسائل مذهبى زیر نظر یک استاد و فقیه، از جمله برنامه‌های‌این مدارس است. دوره تحصیلی در خلوه‌ها هشت‏‌سال و تعداد دانش‌‏آموزان در هر دوره هفت تا پانزده نفر است. بعد از موفّقیّت در آزمون پایانی دوره، دانش‏آموزان مى‏توانند وارد مؤسسات آموزش عالى مذهبی شوند و در آن جا فلسفه، الهیات و معارف متداول و کلاسیک دینى را فراگیرند. در‌این صورت پس از چهار سال رسماً، به‌عنوان کارشناس علوم دینی شناخته مى‌‏شوند<ref>http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/83190</ref>.


'''[3] اقامتگاه سید، در سودان محل سکونت شیوخ برجسته، «مسید» نامیده می‌شود .'''
دوم، شیوه دانشگاهی: امروزه دانشگاه‌های متعدّد، ازجمله «دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی»، «دانشگاه علوم اسلامی‌اُم دُرمان»(جامعة أم درمان الإسلامية) و «دانشگاه بین‌المللی آفریقا»(جامعة أفريقيا العالمية) و چند مؤسسه آموزش عالی، به تدریس علوم اسلامی، با روش دانشگاهی می‌پردازند<ref name=":0" />.


'''[4] سودانیان وی را «الامام المهدی» می‌خوانند.'''
درباره نظام آموزشی [[سودان]]، در بخش دهم ‌ این کتاب توضیحات بیشتری ارائه خواهد شد.


'''[5] «حولیّة» به معنی «سالانه»، در سودان به جشن باشکوهی گفته می‌شود که هریک از شیوخ طریقت‌های سودان، با حضور شخصیت‌های علمی و فرهنگی و جمع کثیری از مریدان خویش، به مناسبت سالگرد ولادت با سعادت پیامبر اکرم(ص)، در آستانه این میلاد و مدّتی پس از آن، برگزار می‌کند.    '''
==نیز نگاه کنید به==
*[[جغرافیای طبیعی روسیه]]
*[[جغرافیای طبیعی زیمبابوه]]
*[[جغرافیای طبیعی اردن]]
*[[جغرافیای انسانی ژاپن|جغرافیای طبیعی ژاپن]]
*[[جغرافیای طبیعی کانادا]]
*[[جغرافیای طبیعی کوبا]]
*[[جغرافیای طبیعی لبنان]]
*[[جغرافیای طبیعی تونس]]
*[[جغرافیای طبیعی مصر]]
*[[جغرافیای طبیعی ساحل عاج]]
*[[جغرافیای طبیعی مالی]]
*[[جغرافیای طبیعی افغانستان]]


'''[6] محل سكونت خليفه يا شيخ طريقت'''
== پاورقی ==
[I] -  محمّد احمد المهدی معروف به مهدی سودانی، یکی از اعضای قبیله دناقله بود. وی از دوران کودکی به علوم دینی روی آورد و درجات طریقت را نیز گذراند. او در تیز هوشی و سخنوری زبانزد همگان بود و به سرعت مردم را به سوی خود جذب کرد. وی در سال 1881م. (1260هـ..ش) زمینه را، مهیّا دید و ادعای مهدویت کرده و خود را مهدی منتظر نامید. عده‌ای براین باورند که عوامل متعددی، به‌ویژه موارد زیر، زمینه‌سازِ چنین ادعایی  شده‌اند:


'''[7] مُجَمّع الشّیخ'''
1ـ  مسلمانان، از آن جمله مردم سودان،  در انتظار ظهور حضرت مهدی موعود (عج) بودند.


'''[8] عصرگاهي'''
2ـ شیوخ قبایل و فقهای سودان، با استناد به روایاتی از پیشوایان حدیث اهل سنّت، اعتقاد داشتند که حضرت مهدی (عج) از میان آنان ظهور خواهد کرد.


'''[9]  منظور از «احزاب» در اینجا، مجموعه ای از دعاها و ذکرهایی است که در حلقه های ذکر خوانده می‌شود .'''
3ـ توده‌های مردم از حکومت وقت ناراضی بودند. زیرا دولتِ سودان، در آن زمان، با آزار و اجبار، از مردم مالیات‌های سنگینی، دریافت می‌کرد. مردم سودان سالانه سه‌بار مالیات می‌پرداختند. شگفت‌انگیزتر آن که از زنان و کودکان نیز، مالیات گرفته می‌شد . مالیاتِ مرحله نخست متعلق به فرمانداری،  بار دوم از آنِ قضات و مالیات مرحله سوم برای مأموران بوده است .


'''[10] جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية'''
4ـ علاوه‌بر این، تاجران هم از دولت ناراضی بودند و از محمّد احمد المهدی، حمایت می‌‌کردند. زیرا تا مدّتی پیش از آن تاریخ،  خرید و فروش برده در سودان رایج بود و برده‌های جوان با قیمت ارزان خریداری و با قیمت‌گران، برای انجام کارهای دشوار و طاقت‌فرسا، به نقاط دوردست و کشورهای همجوار فروخته می شدند. امّا، پس از آنکه تجارت برده منسوخ شده و از رونق افتاده بود، مأموران، مالیاتِ گذشته را از تاجران، می‌خواستند. همین امر نارضایتی شدید بازرگانان را در پی داشت. بر این اساس، هنگامی که محمّد احمد المهدی مردم را به طرفداری از خویش فراخواند، تاجران ناراضی سودان نیز، دعوت او را پذیرفتند و در تقویت او کوشیدند (2013, <nowiki>http://daryabary.parsiblog.com/Archive41951.htm</nowiki>).


'''[11] جامعة أم درمان الإسلامية'''
[II] - «المُدوّنة الکبری » مجموعه ای از پاسخ های سحنون بن سعید بن حبیب التّنوخی، به مسائل فقهی، براساس مذهب مالکی است.


'''[12] جامعة أفريقيا العالمية   '''
[III] - اقامتگاه سید، در سودان محل سکونت شیوخ برجسته، «مسید» نامیده می‌شود .


'''[13] مُجَمّع الشیخ'''
[IV] - سودانیان وی را «الامام المهدی» می‌خوانند.


'''[14] الخلوة'''
[V] - «حولیّة» به معنی «سالانه»، در سودان به جشن باشکوهی گفته می‌شود که هریک از شیوخ طریقت‌های سودان، با حضور شخصیت‌های علمی و فرهنگی و جمع کثیری از مریدان خویش، به مناسبت سالگرد ولادت با سعادت پیامبر اکرم(ص)، در آستانه این میلاد و مدّتی پس از آن، برگزار می‌کند.  


'''[15] جامعة أم درمان الإسلامية'''
[VI] - منظور از «احزاب» در اینجا، مجموعه ای از دعاها و ذکرهایی است که در حلقه های ذکر خوانده می‌شود .
----


'''[16] جامعة أفريقيا العالمية   '''
== کتابشناسی ==

نسخهٔ ‏۶ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۰۴

جایگاه و نقش دین و مذهب در جامعه و سیاست

مسلمانان و پیروان سایر ادیان

طبق آمار منتشر شده از سوی وزارت اطّلاع رسانی سودان، براساس برآورد دی ماه1389هـ.ش، اکثریت قریب به اتّفاق  مردم‌ این کشورـ یعنی96/7 درصد ـ  مسلمان هستند و تعداد مسیحیان، 3 درصد و پیروان ادیان بومی0/3 درصد است[۱].

توضیح این نکته ضروری است که بیشتر مسیحیان سودان در استان‌های جنوبی‌‌  این کشور ساکن بودند و پس از جدایی سودان جنوبی ـ نوزدهم دی ماه 1389هـ.ش ـ استان‌های یادشده، جزیی از جمهوری سودان جنوبی به‌شمار می‌روند. به همین دلیل، در پژوهش‌ها، مقالات و کتاب‌هایی که پیش از تاریخ یادشده، منتشر شده‌اند، آمار مربوط به تعداد مسیحیان، با آمار ذکر شده بخش تفاوت دارد.

کلیساهای متعدّد و متنوّعی در مناطق مختلف سودان، از جمله پایتخت ‌ این کشورـ شهر خارطوم ـ ساخته شده‌‌اند. مسیحیان جمهوری سودان، ضمن حضور در کلیساهای خاص خود، علاوه‌بر اجرای مراسم عبادی، برنامه‌ها و فعالیت‌های گوناگونی دارند. از آن جمله می‌توان تبلیغ مسیحیت، برنامه‌های آموزش دینی و عمومی، راه ‌اندازی و اداره مؤسسات خیریّه، چاپ و انتشار کتاب و نشریات را نام برد.  پیروان ادیان بومی، بیشتر در مناطق روستایی و دور از شهرها، ساکن هستند[۲].

براساس اصل ششم از قانون اساسی جمهوری سودان، مصوب سال 2005م. (1384هـ.ش) حقوق دینی زیر برای پیروان ادیان مختلف به رسمیت شناخته شده است:

. تجمّع و عبادت براساس باورهای دینی و مذهبی و تأسیس مکان‌هایی برای اهداف مذکور و حفظ آنها،

. تأسیس مؤسسات خیریه و بشردوستانه و حفظ آنها،

. تملّک و تصرّف در اموال منقول و غیرمنقول، ساخت، تصرّف و بهره‌برداری از وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای آداب و رسوم دینی و مذهبی،

. تدوین و انتشار نشریات دینی،

. آموزش دین و باورهای مذهبی، در مکان‌هایی که به همین منظور تأسیس شده‌اند.،

. جمع آوری و دریافت کمک‌های نقدی و غیرنقدی داوطلبانه از افراد و مؤسسات خصوصی و عمومی،

. آموزش، تعیین، انتخاب یا انتصاب رهبران دینی شایسته براساس مقتضیات و معیارهای هریک از ادیان یا باورهای مذهبی،

. رعایت تعطیلات، اعیاد و مناسبت‌ها، طبق باورهای دینی،

. برقراری ارتباط با افراد و گروه‌های داخلی و خارجی درباره امور دینی و مذهب[۳].

همان‌گونه که پیش از‌ این نیز اشاره شد، یکی از ویژگی‌های مهم سودان، رواج تصوّف در‌این سرزمین است. به‌طوری‌که دین اسلام نزد مردم سودان، رنگی از تصوّف به خود گرفته و حتّی فراتر از آن، زندگی اجتماعی مردم با‌ این ویژگی، ممتاز گردیده است.

چگونگی گسترش اسلام در سودان

درباره چگونگی ورود اسلام به سودان و گسترش آن سرزمین، در طول سده‌های اوّل تا سوم هجری، اطّلاعات ‌اندکی در دست است[۴]. گروهی از پژوهشگران بر‌ این باورند که از صدر اسلام، برخی از ساکنان سودان مسلمان بوده‌اند  و در دوره‌ ایوبیان، موجبات گسترش فرهنگ اسلامی‌ و عربی سرزمین، بیش از پیش، فراهم شده است. براساس نظر برخی تاریخ نگاران، مصریان باستان تا آبشار چهارم رود نیل را در تصرّف خود داشته‌اند و با فتح مصر به دست مسلمانان در سال ۲۰ هجرى اعراب مهاجر به‌این منطقه راه یافتند[۵].

گروه‌هایی از مسلمانان عرب، از طریق دریای سُرخ از سرزمین‌های «نجد» و «تهامه» ـ واقع در شبه جزیره عربستان ـ  و مناطق شمالی آفریقا مانند تونس، به سودان آمده‌‌اند، ولی تعداد ‌ این گروه‌ها در مقابل مسلمانانی که از مصر، به‌ این سرزمین وارد شده‌اند کمتر بوده است.

به هر حال، با ورود اسلام به سودان مردم‌ این سرزمین، به این ‌آیین یکتاپرستی روی آوردند و زبان عربی را نیز، به‌عنوان زبان رایج برگزیدند و در حقیقت، مهاجرت مسلمانان به سودان، موجب تقویت فرهنگ اسلامی‌ و عربی کشور شد[۴].

در ادامه تسلّط حکومت خلفا، در زمان فرمانروایان بنى عباس به مناطق مرکزى و جنوبى سودان لشگرکشى‌هاى بى‌نتیجه‌اى شد (سال ۲۴۰ هجرى). بعد از آن با ظهور خلافت فاطمى در مصر (سال 358 هجرى) سودان تحت نفوذ خلفاى فاطمى مصر قرار گرفت. با تضعیف حکومت فاطمیان و آغاز حکومت «صلاح الدّین‌ایوبى» سیاهان سودان شورش کردند و صلاح الدّین ‌این شورش را فرو نشاند. با انقراض‌ ایوبیان، ممالیک قدرت گرفتند (سال ۶۴۷ هجرى قمری ) و بر بخش‌های  مهمى از سودان مسلّط شدند. سرانجام با ظهور امپراتورى عثمانى سرزمین سودان نیز مورد هجوم‌ترکان عثمانى قرار گرفت.

در سال‌هاى بعد که محمّدعلى پاشا، به اوج قدرت رسیده بود، براى دیدار و مذاکره با پادشاهان محلّى به سودان رفت و براى نخستین بار نیروى دریایى عثمانى وارد نیل سفید شد.

سرانجام امپراتور عثمانى طى فرمانى در تاریخ ۱۳ فوریه ۱۸۴۱م. (24بهمن ماه 1220هـ.ش، ۲۱ ذی الحجه ۱۲۵۶ هـ.ق) حکومت ولایات «نوبه»، «دارفور»، «کُردُفان» و «سنّار» را مادام‌العمر به محمّدعلى پاشا واگذار کرد و بعد از آن تاریخ، سودان جزئى از کشور مصر به‌شمار رفت.

بعد از تسلّط بریتانیا بر سرزمین مصر، سودان نیز عملاً مستعمره انگلستان شد. ولى از سوى خدیو مصر همیشه نماینده‌اى باعنوان حاکم یا استاندار در خارطوم مستقر بود.

در دوره حکومت‌ترکان عثمانی و مصریان بر سودان تعداد طریقت‌های صوفیّه در‌این سرزمین افزایش یافت و نقش آنان پررنگ‌تر شد. دراین دوره، پیروان طریقت‌های صوفیّه‌، به رهبری محمّد احمد المهدى[I] نقش مهمی در مبارزه با حکومت‌ ترکان و مصریان، ‌ایفا کردند. وی، یک صوفی سودانی و یکی از مدعیان معروف مهدویت بود که  در شعبان 1298هـ.ق (1260هـ..ش)  فعالیت مبارزاتی خود را آغازکرد و پیروان او (دراویش) آماده جهاد شدند. «رؤوف پاشا» حاکم مصرى سودان براى مهارکردن شورش دراویش او را به خارطوم فراخواند. ولی مهدى دعوت او را نپذیرفت و با ادامه مبارزه سپاهى را که براى دستگیرى وی فرستاده بودند، شکست داد.

آنگاه دولت مصر سپاه مجهّزى را به فرماندهى ژنرال «جیگلر پاشا» به جنگ او فرستاد و جیگلر با پنجاه هزار سپاه سودانى، شکست خورد. سپاه دیگرى هم که به فرماندهى ژنرال هیکس برای سرکوب مهدی سودانی و یارانش روانه شده بود، نتوانست کاری از پیش ببرد. مهدى سودانی، بعد از پیروزى‌هاى پیاپى به مرکز سودان حمله کرد که در اثر آن، «ژنرال گوردون» حاکم انگلیسى خارطوم کشته شد. بدین‌ترتیب مهدى بر سراسر سودان مسلّط گردید. فتح خارطوم در سال ۱۳۰۲ هجرى قمرى روى داد و ‌اندکى بعد مهدى براثر بیمارى تیفوس یا آبله درگذشت.

در دوره حکومت دوگانه بر سودان، عموم مردم ‌این کشور، طریقت‌های صوفیّه را پناهگاهی در برابر هجوم استعمارگران و فرهنگ‌های بیگانه می‌دانستند. براین اساس تعداد پیروان ‌این طریقت‌ها روی به فزونی نهاد.

امروزه، اغلب مسلمانان سودان، مالکی مذهب هستند و همان‌گونه که پیش از ‌این بیان شد، بیشتر مسلمانان‌ این سرزمین نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت (ع)  ابراز علاقه‌مندی می‌کنند و بخش قابل توجّهی از آنان، تابع فرقه‌های صوفیّه و مقیّد به آداب و رسوم آنانمی‌باشند. طریقت‌های مختلف صوفیّه در سراسر‌این کشور حضور دارند و از نفوذ فوق العاده‌ای برخوردارند.

باتوجّه به نقش و جایگاه قرآن کریم در جامعه سودان می‌توان‌ این کشور را سرزمین حافظان قرآن نامید. گفتنی است که بیش از پانصد هزار (500/000) نفر از سودانیان، به‌طور رسمی گواهی‌نامه حفظ کل قرآن کریم دریافت کرده‌اند. علاوه‌بر‌ این اغلب مردم سودان، به‌طور غیررسمی، بخش عمده‌ای از قرآن کریم را حفظ هستند. گفتنی است که مسلمانان سودان غالباً، از دوران کودکی و حتی قبل از ورود به مدارس رسمی، ضمن حضور در خلوه‌های قرآنی، قرائت و حفظ قرآن کریم را، آغاز می‌کنند و پس ازآن نیز، معمولاً‌، به‌طور مستمر در اوقاتی از روز و شب به تلاوت بخش‌هایی از ‌این کتاب آسمانی می‌پردازند. همچنین حضور در حلقه‌های ذکر و شرکت در نماز ‌تراویح نیز سبب گردیده که بیشتر مردم به‌طور غیر رسمی حافظ کل یا اجزایی از قرآن کریم ‌باشند وابسته فرهنگی سابق ج.ا.اـ[۲].

فرقه‌‏ها و طریقت‏هاى مذهبى

در سودان طریقت‌‏ها جایگاه اصلى را اشغال کرده‏‌اند و طبق تحقیقات «ترى‏مینگام‏»، هر مسلمان ساکن ‌این سرزمین به یکى از طریقت‌‏هاى مذهبى تعلّق دارد. هیچ‌کس حتى یک روشنفکر غرب زده نمى‏تواند از شرکت در جلسات طریقتى که به آن گرایش دارد، طفره برود. طریقت‌های سودان از تشکیلات سازمانى متمرکز یا غیر‌متمرکز برخوردارند. شیخ السّجاده، نفوذی فوق العاده بر هریک از پیروانِ خود، دارد. وى وارثِ روحانىِ بنیانگذار طریقت است که معمولاً از میان اخلاف او برگزیده می‌شود. مقام بعد از وى خلیفه نام دارد که به‌عنوان نماینده براى پذیرفتن پیروان پس از ورودشان به طریقت انتخاب می‌گردد. وکیل نیز شخصى است که بر منافع مادى و دنیوى پیروان نظارت دارد. اقامه نماز در زمان‏هاى معیّن، شرکت در مجالس ذکر و دعا، مولودی‌خوانى و مدح و ثنای حضرت رسول اکرم(ص) از وظایف مذهبى افراد پیرو این طریقت‌هاست. قدیمى‌‏ترین طریقت‏ در سودان شاذلیّه است که در سال 1445م. (824هـ.ش) توسط فردى به نام جزولى در میان بربرها رایج گردید.

اغلبِ مسلمانان سودان، پیرو مذهب تسنّن هستند. گروه‌هایى ازآنان که در نقاط شرقى زندگى مى‌‏کنند و تحت نفوذ عربستان مى‌‏باشند، مذهب حنبلى دارند و آنان که در شمال هستند تابع مذهب شافعى‌‏اند. امّا غالب مردم سایر مناطق سودان، مالکى یا حنفى مذهب هستند. با آن که مذهب مالکى بیشتر در سودان گسترش یافته است، ولى سرزمین، فقه حنفى کاربرد بیشتری دارد. چون‌ این مذهب، در قرن نوزدهم میلادىـ هنگام تصرّف سودان ـ مورد استفاده مصریان بوده است[۵].

صفاء الصّالح، گزارشگر تلویزیونی، طی گزارشی باعنوان « الطّرُق الصّوفیّة فی السّودان» در تاریخ بیستم ماه مارس 2006م. (اوّل فرودین ماه 1385هـ.ش) چنین می‌گوید:

« یکی از ویژگی‌های مهم سودان، رواج تصوف در‌این سرزمین است. به‌طوری‌که دین اسلام نزد مردم سودان، رنگی از تصوّف به خود گرفته و حتّی فراتر از آن، زندگی اجتماعی مردم با ‌این ویژگی، ممتاز گردیده است. به گونه‌ای که مردم نسبت به شیوخ و علمای دینی ارادتی خالصانه و‌ ایمانی قلبی دارند. زمانی که در خیابان‌ها به ‌این سو و آن سو می‌روید، در همه‌جا، اعم از رستوران‌ها، مغازه‌ها و سوپرمارکت‌ها، اتوبوس‌ها، تاکسی‌ها و مانند‌ اینها انواع ذکرها و مدیحه‌ها را می‌شنوید. مضافاً این که یک فرستنده رادیویی به‌طور شبانه‌روزی، به پخش ذکر و مدح پیامبر اکرم(ص) اختصاص دارد و دیگر شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی هم در بخش عمده‌ای از برنامه‌های خود به ذکرها و مدیحه‌ها می‌پردازند»[۶].

مهمترین طریقت‌های صوفیّه در سودان

طبق نظر برخی از پژوهشگران حدود چهل طریقت اصلی و فرعی در سودان حضور دارند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از :

طریقت احمدیه بدویه مرازقیه

طریقت احمدیه شوادفیه خلوتیه

طریقت ادریسیه

طریقت اسماعیلیه

طریقت بدویه

طریقت تیجانیه

طریقت ختمیه

طریقت تسعینیه

طریقت ختمیه

طریقت خلوتیه

طریقت رفاعیه

طریقت رکینیه

طریقت سمّانیه

طریقت سطوحیه

طریقت صفائیه عزیزیه موافقیه

طریقت شاذلیه

طریقت عجیمیه

طریقت عزمیه

طریقت قادریه، مؤسس‌این طریقت عبدالقادر گیلانی (561ـ471هـ.) است.

طریقت کسنزانیه

طریقت نقشبندیه

طائفه‌ الانصار (پیروان و طرفداران امام محمّد احمد المهدی)

طریقت هندیه

طریقت دندراویه

طریقت مجذوبیه (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7)

نقش صوفیان در گسترش اسلام

در آغاز حکومت سلطنتی فونج در سال 1504م. (برابر با 883هـ.ش) و پس از آن که هجرت‌های اعراب به سودان، به مرحله نهایی آن رسید، گسترش اسلام در‌این سرزمین، هنوز در مراحل نخستین خود بود. مبلّغان نخستین که غالباً بازرگانان و کو‌چ‌نشینان بودند بیشتر بر اصول کلی عقاید اسلامی تأکید می‌کردند و کمتر به جزئیات می‌پرداختند. برخی از علماء نیز در گسترش تعالیم دین اسلام و تبیین مفاهیم آن، با دو گروه یاد شده، همراهی و همکاری کردند. پس از تثبیت حکومت پادشاهان فونج، علماء و صوفیان با ترغیب حاکمان، ضمن گرایش به دربار شاهان،‌ به تشریح اصول دین اسلام و تبیین تفاوت‌های آن با مسحیّت و بت‌پرستی پرداختند.

به عبارت دیگر همین مبلّغان و فقیهان و صوفیان برای گسترش عقاید اسلامی تلاش کردند. ورود عالمان دینی و فقیهان به سودان، با دوره رکود فکری در جهان اسلامی همزمان بوده است. در‌این دوره، تصوّف دربسیاری از ابعاد ‌اندیشه اسلامی، رسوخ کرده و همکاری متقابل عالمان و صوفیان در سرزمین سودان، برخی ویژگی‌های ممتاز فرهنگ اسلامی را، در‌این کشور سبب گردیده است که در‌ اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:

پیشگامان علوم دینی که اکثراً از پیروان مذهب مالکی بودند، علاوه‌بر آموزش حفظ قرآن به فرزندان، مبادی فقه و توحید را نیز به آنان تدریس می‌کردند. پس از آن به تدریس کتاب‌هایی مانند موارد زیر می‌پرداختند:

. «رساله ابی‌زید ‌القیروانی»

. «مختصر خلیل بن‌اسحاق»

دو ‌اثرِ یادشده، از کتاب‌های مذهب مالکی هستند که در آفریقا منتشر شده‌اند.

.  «المُدّوِّنه»[II]، نوشته اسد بن ‌الفرات و سحنون، با شرح ابی عمران الإفجومی

. «فتح‌الجلیل علی مختصر الخلیل»، تألیف محمّدابن ابراهیم التّتائی

. «مختصر الأخضری فی العبادات»، شرح الشبراخیتی علی‌العشماویه

بعد از گسترش فقه اسلامی، فقیهان سودانی نیز به تألیف کتاب‌های شرح و حاشیه بر نوشته‌های پیشینیان پرداختند. یکی از فقیهان سودانی که به جمع‌آوری کتاب‌های دینی، تاریخی و ادبی همّت گماشت، شیخ عبدالرّحمن بن شیخ صالح بود که گروهی از نسخه‌برداران را برآن داشت که از همه تألیفات موجود در سودان نسخه‌برداری نمایند و فرستادگانی را به سرزمین حجاز و مصر گسیل داشت تا کتاب‌های دیگر را خریداری کنند. به‌طوری‌که محمّد‌النّور بن ضیف الله نوشته است آنان شش انبار کتاب بدین‌ترتیب جمع‌آوری کردند.

هر چند که‌ این کتاب‌ها از نظر تعداد چندان زیاد نبودند ولی سفر برخی از دانش‌پژوهان و عالمان دینی به خارج از کشور، انزوای فکری سودان را از بین برد. در حالی که پیش از‌این، وسعت‌این سرزمین و دشواری حمل و نقل در آن، نوعی انزوای فکری را در سودان حاکم کرده بود. به هر حال فقیهان تلاش گسترده‌ای کردند تا تعالیم اسلامی را در جامعه بر بنیان‌های درستی استوار سازند. ولی عدّه ‌اندکی از مردم سودان به فرهنگ دینی، علمی و مبتنی‌بر نوشته‌ها و تألیفات فقیهان روی آوردند و بیشتر آنان، به طریقت‌های صوفیّه پیوستند.

پیروان طریقت‌های صوفیّه در سودان، علاوه‌بر جنبه علمی دین، به مجاهدت و تلاش برای از بین بردن صفات ناشایست، علاقه‌مندی به پرستش حضرت باری با همّت عالی، ذکر گفتن و پیوسته یاد خدا کردن، توجّهی ویژه دارند. البتّه تصوّف در سودان آداب و مقرّرات ویژه‌ای دارد و رابطه خاصّی بین شیخ و مرید، سرزمین حاکم است.

در مرحله شکل‌گیری تصوّف، در سودان، اختلافاتی بین صوفیان و عالمان دینی پدیدار گشت. طریقت صوفیّه از یک‌سو معتقد بود با مجاهدت و ریاضت نفس برای «شناخت حقیقت» کوشش می‌کند و از سوی دیگر براین باور بود که در عرفِ فقهاء، «دین» به مجموعه‌ای از آداب و رسوم و شرایط بی‌جان و بی‌روح تبدیل شده است.

از نظر صوفیان، هر چند‌این آداب و رسوم، با ظاهر شریعت همخوانی داشت ولی با باطن دین مطابقت نداشت و احساسات دینی آنان را قانع نمی‌ساخت. از طرف دیگر گروهی از فقیهان هم، دیدگاه‌های صوفیان را نمی‌پسندیدند. از جمله‌ اینکه صوفیان، نافله‌ها را برتر از فریضه‌ها می‌دانستند یا می‌گفتند تأمّل بهتر از عبادت دینی است یا آنکه گمان داشتند دین فقط رمزی برای عبادت صحیح است. بنابراین طبیعی بود که فقیهان، صوفیان را به خروج از دین متّهم سازند. اگر چه دیدگاه‌های صوفیان با هدف گسترش دامنه تجربه دینی در عبادات مطرح می‌شد ولی نادانان را به اقداماتی وامی‌داشت که موجب تباهی تصوّف می‌شدند. به‌طوری‌که عموم مردم، به‌ویژه افراد ساده‌لوح به‌عنوان پیروان طریقت‌های صوفیّه، برای شیوخ خود کرامات و انجام امور خارق‌العاده قائل می‌شدند و در برابر سختی و جور حاکمان و ... از آنان کمک می‌خواستند.

سالیان دراز، بین عالمان دینی و رهبران طریقت‌های صوفیّه دربار‌ه ماهیّت دین، احکام شرعی و شیوه استنباط، اختلافات ادامه داشت و حتّی،گاهی‌ این اختلافات، شدّت یافت. ولی به مرور زمان، برخی از عالمان «شریعت و حقیقت» را درهم آمیختند و تعالیم دینی را با مبادی تصوّف عجین کردند و با آموزه‌های دینی پایه‌های صوفی‌گری را بنیان نهادند. بدین‌ترتیب، تصوّف در سودان، طریقتی از طریقت‌های اهل سنّت و جماعت به‌شمار آمد و بسیاری از مسلمانان آن را پذیرفتند. همین امر سبب گسترش طریقت‌های صوفیه در بسیاری از کشورهای اسلامی، از جمله سودان، گردید. بنابر این، طریقت‌های صوفیّه، به‌ویژه طریقت قادریه ـ که از سال 1821م. (1200هـ.ش) به سودان وارد شد ـ زمینه مناسب و مساعدی را برای گسترش یافتند. طریقت‌های صوفیّه، چنان در دل‌ِ سودانیان راه یافته‌اند که امروزه، رهبران آنها، شأن و جایگاه ویژه‌ای نزد عموم مردم دارند و از نفوذِ کلامِ خاصّی در میان پیروان خود برخوردارند. حتّی آرامگاه‌ها و مقبره‌های شیوخ درگذشته آنها نیز، در نقاط مختلف سودان محل تجمّع مریدان و دوستداران آنها است (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7).

   

نقش اجتماعی طریقت‌های صوفیّه

پیشگامان طریقت‌های صوفیّه در سودان، با واداشتن پیروان خویش به تبعیّت از یک روش‌ تربیتی و نظام تعبّدی خاص و استمرار در خواندن وِردها و ذکرهای معیّن، به گسترش عقاید اسلامی پرداختند. میزان موفّقیّت شیوخ طریقت‌ها، کشور، به دو موضوع بستگی داشت:

نخست، ویژگی‌های شخصی آنان مانند علم، اخلاق، پارسایی، پرهیزکاری و حمایت از تهیدستان و ناتوانان،

دوم، اعتقادات مریدان به توانمندی‌های شیوخ از جمله داشتن برکات و کرامات.

بدین‌ترتیب شیوخ طریقت‌ها با برخورداری از نیروی معنوی بالا، از سوی عموم مردم و مسئولان و مقامات سودان، مورد احترام واقع می‌شدند. صوفیان برای تهیدستان و ناتوانان منشأ خیر بودند و از آنان در برابر ظلم و ستم حاکمان حمایت می‌کردند و در هنگام سختی‌ها و مشکلات پناهگاه آنها به‌شمار می‌رفتند.

نه تنها توده‌های مردم به انجام امور خارق‌العاده توسط رهبران صوفیان اعتقاد داشتند بلکه حاکمان نیز، بهره‌مندی از چنین توانمندی‌ها را برای آنان، باور می‌کردند و مورد تأیید قرار می‌دادند. در نتیجه، صوفیان نیز، همانند عالمان دینی، با کمک‌های مادّی فراوان از سوی مریدان روبه‌رو شدند و‌این کمک‌های مادّی را، در راستای انجام وظایف گوناگون خویش به کار گرفتند؛ از جمله تبلیغات دینی، هدایت معنوی، آموزش، درمان بیماران، پرداخت هزینه‌های طلاب علوم دینی و مستمندان و پناهندگان. با اقدامات یادشده نوعی دوستی، یکپارچگی و آرامش در میان مردم حاکم شد و تقریباً همه آنان حتّی عالمان و فقیهان هم، به تصوّف روی آوردند.

به‌‌رغم وجود اختلافات بین صوفیان و عالمان، که برخی از آنها نسبت به تصوّف دیدگاه مثبتی نداشتند، بسیاری از علماء کوشش می‌کردند به گونه‌ای رفتار نمایند که شاید به بخشی از جایگاه رفیع اهل تصوّف دست یابند و در دل‌های عوام و خواص جای گیرند. در نتیجه بسیاری از علماء در سودان، با پرداختن به علم ظاهر و علم باطن، وظایف عالم فقیه و شیخ صوفی را همزمان انجام می‌دادند و‌ایفای‌این دو نقش، به‌طور همزمان، ویژگی اصلی و آشکار در نظام خلوه‌های سودانی گردید. به‌طوری‌که تأکید می‌شود مریدان نیز، همواره به هر دو وظیفه توجّه نمایند.

از آنجا که ابن‌ضیف‌الله، در کتاب «الطّبقات»، دو اصطلاح «مسجد» یا «مَسید»[III] و «خلوه» را با دانشسرا یا مؤسسه آموزشی، به‌صورت مترادف به‌کار می‌برد؛ به هم پیوستگی فقه و تصوّف، در سودان، آشکارتر می‌گردد. به عبارت دیگر، خلوه وظایف آموزشی و عبادی را با هم، برعهده گرفته است.

در دوره حکومت‌ترکان عثمانی و مصریان بر سودان تعداد طریقت‌های صوفیه در‌این سرزمین افزایش یافت و نقش آنان پررنگ‌تر شد. دراین دوره، پیروان طریقت‌های صوفیّه نقش مهمی در مبارزه با حکومت‌ ترکان و مصریان، ‌ایفا کردند و محمّد احمد المهدی[IV] (85ـ1843م. 64ـ1222هـ.ش) از میان همین طریقت‌ها برخاست. وی در طریقت سمّانیّه مقام والایی داشت. تعالیم صوفیّه زمینه را برای قیام وی فراهم ساخت و او را به یکی از قطب‌هاب تصوّف تبدیل کرد تا آن که وی رهبری مبارزات استقلال‌طلبانه سودان را باعنوان «انقلاب» برعهده گرفت. در حقیقت عامل دینی، انگیزه اصلی‌ این انقلاب بود.

هر چند عدّه‌ای از عالمان دینی سودان دعوت مهدی را نپذیرفتند ولی بسیاری از صوفیان، او را یاری می‌رساندند و افتخار می‌کردند که او از میان آنان برخاسته است.

گفتنی است که مهدی، پس از قدرت گرفتن، طریقت‌های صوفیّه را باطل اعلام کرد. گفته می‌شود وی چنین اظهار داشته است:

«هر کس مذهبی یا متنی یا شیخی از آنِ خود دارد، باید آنها را رها کند. چون هر شیخی، مذهب یا متن را از دیگری گرفته و بدین طریق از نور پیامبر(ص) دوری جسته است. ما آمده‌ایم تا نور پیامبر(ص) را احیاء کنیم.»

وی درباره، رهبران مذاهب اربعه نیز، چنین گفته است: «آنان مردانی بودند و ما مردانی. اگر‌ایشان در زمان ما بودند از ما پیروی می‌کردند. همانا مذهب ما، کتاب و سنّت و توکّل است. ما عمل به مذاهب و آرای مشایخ (طریقت‌ها) را، دور ‌انداخته‌ایم.»

به هر حال، قیام مهدی با مطرح کردن هدایت معنوی، اصلاح دینی و جهاد در راه خدا، توانست بسیاری از مردم سودان را به سوی خود جلب کند و آنان را در مبارزه با حکومت ‌ترکان و مصریان و پس از آن در نبرد با استعمار بریتانیا و مصر متّحد سازد. وی موفّق شد «دولت مهدی» را به‌عنوان حکومت اسلامی در سرزمین سودان تشکیل دهد.

در دوره حکومت دوگانه بر سودان، عموم مردم ‌این کشور، طریقت‌های صوفیّه را پناهگاهی در برابر هجوم استعمارگران و فرهنگ‌های بیگانه می‌دانستند. به همین دلیل تعداد پیروان آنها افزایش یافت. صوفیان نیز، تلاش کردند تا خود را به سِلاح علم و دانش مسلّح کنند. دراین راستا به تأسیس مساجد و خلوه‌ها، پرداختند و از مؤسسه آموزشی و دانشگاه اسلامی اُم‌دُرمان و دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی، بیشترین بهره را بردند. بدین‌ترتیب، صوفیان با انتشار تعالیم خویش، از یک‌سو، فرهنگ اسلامی خود را حفظ کردند و از سوی دیگر برخی از مریدان‌ آنها با ورود به عرصه‌های سیاسی در زمره طرفداران بعضی احزاب یا فعّالان حزبی قرار گرفتند (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7).

نقش سیاسی صوفیان سودان ومواضع آنان در برابر حاکمان

در طول تاریخ، موضع‌گیری‌های صوفیان سودان در برابر حاکمان همانند صوفیان دیگر کشورها متفاوت بوده است. برخی از آنها از حکام دوری می‌کردند و حتّی هدایای آنان را نمی‌پذیرفتند و از پذیرش هرگونه مسئولیت حکومتی از جمله قضاوت، خودداری می‌کردند. اما گروهی از صوفیان از چنان قدرتی برخوردار بودند که حاکمان و پادشاهان برای ادامه حکومت خویش، به یاری و حمایت آنان نیاز داشتند.

صوفیان، بیشتر به گوشه‌نشینی و جدایی از اجتماع شهرت دارند، ولی با توجّه به آنچه پیش از‌این نیز گفته شد، صوفیان در سودان ضمن تقویت بنیه  علمی و اقتصادی خویش در عرصه‌های سیاسی نیز وارد می‌شوند.

مبارزات مهدی سودانی ـ که یکی از صوفیان طریقت سمّانیّه بود ـ و استاد او شیخ محمّد ‌الخیر، الشّریف وَد طه، العبید وَد بدر و خانواده و شاگردان او در مقابل نیروهای انگلیس، مثالی آشکار در‌این زمینه است. یادآوری ‌ این نکته ضروری است که صوفیان سودان، با قیام مهدی و دعوت او برای مبارزه برضد بریتانیا، خلوه‌های خود را بستند و به نیروهای مهدی پیوستند[۶].

صفاء الصّالح ، گزارشگر تلویزیونی ، درباره نقش سیاسی صوفیان سودان چنین می‌گوید:

« تأثیر و نفوذ طریقت‌های صوفیّه در جامعه سودان همه نیروهای سیاسی و حکومت را،  بر آن داشته تا در مبارزات سیاسی خویش از قدرت‌این طریقت‌ها بهره گیرند. به‌طوری‌که طریقت‌های صوفیّه نه تنها از صحنه‌های سیاسی دور نیستند؛ بلکه از دیرباز، تأسیس احزاب سیاسی در سودان، از همین طریقت‌ها، سرچشمه گرفته است. به‌عنوان مثال حزب اتحاد دموکراتیک توسط طریقت ختمیّه و حزب «امّت» توسط انصار، یاران و طرفداران مهدی، رهبر مبارزات استقلال‌طلبانه سودان در اواخر قرن نوزدهم، تأسیس گردیده است. همچنان که امروزه نیز، شخصیّت‌های وابسته به طریقت‌های مختلف صوفیّه، نقش و جایگاه ویژه‌ای در جامعه سودان دارند.  به‌طوری‌که برخی از آنها یا مریدان آنان، در دستگاه‌های دولتی، در مشاغل حسّاس اشتغال دارند و عدّه‌ای نیز به مقام‌های عالی مانند معاونت ریاست جمهوری، وزارت یا سفیری نایل گردیده‌اند. عدّه‌ای دیگر هم، به مدارج عالی دانشگاهی دست یافته‌اند مانند شیخ حسن الفاتح قریب الله، یکی از شیوخ طریقت سمّانیّه طیّبیّه که به درجه استادی رسیده و بیش از صد تحقیق و تألیف علمی ارائه کرده است. همچنین شیخ کمال عمر، دبیر امور سیاسی اتّحاد سوسیالیستی در دوره ریاست جمهوری جعفر نُمَیری»[۶].

صفاء الصّالح، در گزارش یاد شده ، به نقل از دکتر حیدر ابراهیم، مطالبی را به شرح زیر درباره نقش سیاسی طریقت‌های صوفیّه در سودان بیان می‌کند:

« دکتر حیدر ابراهیم، از دوره ریاست جمهوری جعفر نُمَیری به‌عنوان نمونه بارزی از بهره‌برداری از طریقت‌های صوفیّه در مبارزات سیاسی یاد می‌کند. وی دلیل‌ این امر را ناتوانی جعفر نُمَیری در تأسیس حزب سیاسی می‌داند. از نظر دکتر حیدر ابراهیم طریقت‌های صوفیه تنها در صورت درخواست سیاستمداران و دولتمردان، به ‌ایفای نقش سیاسی می‌پردازند.

دکتر حیدر ابراهیم، بر ‌این باور است که حاکمان سودان، حتی برای رویارویی با گروه روشنفکرانی که بعد از انقلاب سال 1924م. (1303 هـ.ش) تشکّل یافتند و انجمن فارغ‌‌التّحصیلان، از طریقت‌های صوفیّه کمک گرفتند و در‌این امر، موفقیت هم یافتند و کار به جایی رسید که حتی فارغ التّحصیلان و روشنفکران سودانی چاره‌ای جز‌ این نیافتند که به واسطه طریقت‌های صوفیّه با توده‌های مردم تعامل نمایند. بر‌این اساس، روشنفکران سودانی به دو دسته تقسیم شدند. یک گروه به عبدالرّحمن المهدی و گروه دیگر به عثمان المیرغنی پیوستند. عده ‌اندکی با احزاب ‌ایدئولوژیک همراه شدند که جز در برخی محافل دانشجویی و طبقه متوسط نتوانستند اثرگذاری قابل توجّهی داشته باشند.»

دکتر حیدر ابراهیم می‌گوید:

« جمعی از روشنفکران جدید و کارکنان دستگاه‌های دولتی و دانشگاهیان ـ که صوفیّه افندیّه نامیده می‌شوند ـ در حقیقت برای نیل به اهداف شخصی خود به طریقت‌های صوفیّه پیوسته‌اند. نمونه بارز‌این گروه، طریقت برهانیّه است که بسیاری از مقامات و مسئولان دستگاه‌های دولتی به آن منسوب هستند. بنابراین، نوعی همکاری برادرانه بین طریقت‌های صوفیّه و حکومت سودان جهت نیل به اهداف مشترک آنان وجود دارد.»

«در پایان یادآور می‌شود که دکتر حیدر ابراهیم پیش‌بینی می‌کند جناح‌های متعدّد سیاسی با گرایش‌های مختلف، از طریقت‌‌های صوفیّه و حضور آنها در استان‌های مختلف جهت نیل به اهداف خویش بهره‌برداری می‌کنند.»[۶]

 

قش صوفیان سودان در خارج از کشور

شیوخ و مریدان برخی طریقت‌های صوفیّه سودان مانند سمّانیّه، ختمیّه، ادریسیّه و برهانیّه به کشورهای مختلف مانند مصر، عربستان سعودی و لیبی سفر کرده و در راستای گسترش آموزه‌های طریقت‌های خویش کوشیده‌اند. علاوه‌بر‌این، در برخی کشورها مثل لیبی، در مبارزات ضداستعماری مردم هم، نقش داشته‌اند. اسامی برخی از شیوخ برجسته سودانی که در دیگر کشورها نیز مؤثّر بوده‌اند به شرح زیر است:

السّید احمد الطیّب البشیر، قطب سمانیّه، محمّد عثمان المیرغنی و محمّد سرالختم، از طریقت ختمیّه، شیخ ابراهیم الرّشید الاحمدی الادریسی و احمد الادریسی، ‌از طریقت ادریسیّه، محمّد المجذوب بن قمر الدّین، از طریقت شاذلیّه، شیخ عبدالمحمود نورالدّائم، از طریقت سمّانیّه، شیخ محمّد عثمان عبده‌البرهانی، از طریقت برهانیّه.

گفتنی است که طریقت برهانیّه در کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی، از جمله عربستان سعودی، امارات متّحده عربی، اردن، سوریه، یمن، پاکستان، الجزایر، تونس، مصر، لیبی، آلمان، فرانسه،‌ ایتالیا، دانمارک، انگلیس، هلند، اطریش و سوئد، پیروانی دارد (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین، 2004، ج1 : 79ـ67).

فعّالیّت‌های طریقت‌های صوفیّه

مهم‌ترین فعّالیّت‌های طریقت‌های صوفیّه عبارت‌اند از: آموزش قرآن و علوم قرآنی در خلوه‌ها، برگزاری حلقه‌های ذکر یا شب ذکر، برگزاری ویژه برنامه‌های سالگرد تحت عنوان «حَولیّه»[V]، گرامیداشت اعیاد اسلامی مثل عید قربان، عید فطر، آموزش آداب و رسوم و ذکرهای مخصوص طریقت به مریدان، تعیین و نصب خلیفه یا جانشین شیخ طریقت پس از درگذشت وی، مدیحه‌خوانی و اجرای سرودهای مذهبی  (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین، 2004، ج1 : 79ـ67)/

حلقه‌های ذکر

یکی از برنامه‌های مستمر طریقت‌های صوفیّه در مناطق مختلف ‌این کشور، برپایی حلقه‌های ذکر است.‌ این حلقه‌ها، معمولاً با حضور گسترده و فعّالانه مریدان شیوخ و پیروان طریقت‌های ‌ایشان در مسجد، مَسید، زاویه(محل سكونت خليفه يا شيخ طريقت)، مجتمع‌های آموزشی شیوخ(مُجَمّع الشّیخ) یا خلوه‌های قرآنی آنان برگزار می‌شوند.

در‌ اینجا لازم است درباره زمان تشکیل حلقه‌های ذکرِ طریقت‌های مختلف و  ذکرها و وِردهای ‌آنها توضیحاتی ارائه شود.

زمان تشکیل حلقه‌های ذکر

برنامه‌های زمانی طریقت‌های مختلف برای تشکیل حلقه‌های ذکر، متفاوت است. به‌عنوان مثال، پیروان طریقت سمّانیّه، ذکر را پس از گذشت یک سوم از شب آغاز می‌کنند و از سحرگاه تا وقت نماز صبح هم به ذکر می‌پردازند. همچنان که برنامه ذکر مغرب را بین نماز مغرب و  عشاء دارند.

پیروان طریقت ختمیّه، برنامه ذکر خود را «الحَضرَة» می‌نامند و به‌طور منظم روزهای دوشنبه و جمعه در زاویه یا محل سکونت خلیفه یا شیخ طریقت برگزار می‌کنند و گاهی نیز یکی از اعضای طریقت، به مناسبتی، اجرای برنامه را در منزل خویش خواستار می‌شود. در‌این حالت مریدان، در منزل شیخ طریقت جمع می‌شوند و به‌صورت دسته جمعی به محل برگزاری مراسم می‌روند.

امّا حلقه‌های ذکر طریقت قادریّه، بنا به گفته شیخ الطیّب محمّد البدر، جمعه‌ها، بعد از نیمه شب تا اذان صبح برگزار می‌گردد و مدیحه‌هایی در ستایش پیامبر اکرم(ص) و شیوخ صوفیّه در‌این مراسم خوانده می‌شود. علاوه‌بر ‌این، در روزهای جمعه بعد از نماز عصر نیز برنامه «العَصریة»(عصرگاهی) اجرا می‌گردد که در‌این برنامه از طبل‌های بزرگ هم استفاده می‌نمایند. همچنین به مناسبت‌های مختلف مانند بزرگداشت میلاد النبی(ص) و‌ایام ماه رجب از جمله روز اسراء و معراج پیامبر اکرم(ص) برنامه‌های ویژه‌ای برگزار می‌شود.‌ این طریقت پس از اعیاد مذهبی نیز، حداقل به مدت سه روز برنامه ذکر عصرگاهی و همچنین در روز عید پس از اقامه نماز عید برنامه ذکر صبحگاهی اجرا می‌کند[۶].

ذکرها و وردهای طریقت‌ها

از آغاز پیدایش صوفیگری در قرن دوّم هجری، یکی از ویژگی‌های اصلی و اساسی آن، «ذکر» است که در نزد صوفیان نوعی عبادت  به‌شمار می‌رود. «ذکر» از دیدگاه طریقت‌های صوفیّه، شامل دوگونه زیر است:

.«ذکر نهانی» یا همراه با سکوت

.«ذکر آشکار»

از نظر برخی طریقت‌های صوفیّه، «ذکر» از حالت ریاضت و عبادت به برنامه دسته جمعی با شرکت پیروان طریقت، تبدیل شده است. بعضی از پژوهشگران بر ‌این باورند که طریقت‌های سودانی، عناصر آفریقایی ویژه‌ای را در برنامه‌های ذکر و موسیقی خویش وارد کرده‌اند، به‌طوری‌که‌ این عناصر در طریقت‌های صوفیّه مشرق زمین مشاهده نمی‌شوند. در حلقه‌های ذکر طریقت‌های سودان، قرآن کریم و ذکرها و وردهای خاصی در اوقات مختلفِ هر روز یا روزهای معینی، خوانده می‌شوند. برخی از طریقت‌های صوفیه، احزابِ[VI] خاصّی را در حلقه‌های ذکر خود می‌‌خوانند، مانند شاذلیّه، رُفاعیّه و النّواوی.

مجموعه ذکرهایی را که مؤسس طریقت تیجانیّه، گردآوری کرده، «الوظیفة» و مجموعه ذکرهای طریقت اسماعیلیّه را، «الرّاتب» می‌گویند[۶].

شیوه اجرای برنامه‌ها در حلقه‌های ذکر

معمولاً، شرکت کنندگان در حلقه‌های ذکر، به منظور آمادگی برای برنامه‌های‌ این حلقه‌ها، با تکرار «لا اله الّا الله» و نام و صفات خداوند متعال مثل الله، الحیّ، القیّوم و ... مراسم را آغاز می‌کنند و با خواندن اشعار و مدیحه‌هایی درباره حضرت رسول الله(ص)، اولیاء الله(ع) و شیوخ طریقت، همراه با آهنگ آهسته و آرامِ «دَف» ادا مهمی‌دهند. به تدریج بر سرعت و صدای آهنگ افزوده می‌شود تا آن که طبل‌های بزرگ نیز، به صدا درمی‌آیند و در ‌این مرحله درویشان، به حرکات موزون یا حرکت‌های جسمانی دشواری می‌پردازند تا به حالت‌های روحانی برسند و برخی از آنان در‌این مرحله بی هوش می‌شوند.

درویش عوض موسی اسماعیل در مصاحبه تلویزیونی درباره حالات دراویش چنین گفته است:

«درویشان در اثنای برنامه‌های حلقه ذکر به حالت روحانی فوق‌العاده‌ای می‌رسند و به حرکات جسمانی عجیب و غریب می‌پردازند وگاهی نیز بی‌هوش می‌شوند یا فریاد می‌زنند یا مطالبی را به زبان‌های باستانی بر زبان می‌آورند. البتّه درویشان از حرکات سنگین و سختی که در حلقه ذکر انجام می‌دهند احساس خستگی نمی‌کنند.»[۶]

شیخ محمّد الرَیَّح، خلیفه طریقت قادریّة عرکیّه در خارطوم، درباره مطالبی که درویشان در حلقه‌های ذکرشان، بر زبان می‌آورند، چنین گفته است :

«درویشان در حلقه‌های ذکرشان مطالبی را به زبان سُریانی بیان می‌کنند. چون صوفیان در آغاز پیدایش تصوّف، با یکدیگر به‌این زبان سخن می‌گفتند. ممکن است صوفیانِ نخستین، با توجّه به آن که تکفیر می‌شدند و مورد اتّهام قرار می‌گرفتند، برای مشورت‌های درون گروهی به فراگیری  زبان سُریانی پرداخته ‌باشند.»[۶]

بهره‌گیری از موسیقی در مراسم‌ آیینی طریقت‌ها

زکی مبارک در کتاب «التّصوّف فی‌الأدب و الأخلاق» نوشته است در میان اهل ادب و اخلاق، تنها صوفیان در نواختن موسیقی چیره‌اند و با نگاهی فلسفی به موسیقی، آن را در مسائل اخلاقی وارد کرده و شعر‌خوانی در مجالس عمومی خود را بخشی از آداب آن به‌شمار آورد‌ه‌اند.

در سودان، موسیقی صوفیانه، دارای دو کارکرد است:

در حلقه‌های ذکر، بهره‌گیری از موسیقی بیشتر جنبه سرگرمی دارد ولی در صحنه‌های مبارزاتی، همین موسیقی دارای کارکرد حماسی است. به هر حال موسیقی یکی از ابزارهای موفق در راستای گسترش ‌اندیشه‌های صوفیانه در سودان بوده است. 

 

ویژگی‌های صوفیان سودان

با عنایت به مطالب پیش گفته، ملاحظه می‌شود که طریقت‌های صوفیّه در سودان، دارای ویژگی‌های خاص خود هستند. به‌طوری‌که پیروان‌ این طریقت‌ها، علاوه‌بر فعالیت‌های مذهبی و شرکت در حلقه‌های ذکر و دیگر مراسم‌ آیینی، به تحصیل علوم مختلف به‌ویژه علوم قرآنی و اسلامی ‌همّت می‌گمارند و اکثریّت قریب به اتفاق آنان از دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت هستند. صوفیان سودان، گوشه نشینی پیشه نمی‌کنند، بلکه در عرصه‌های سیاسی کشورشان حضور مؤثّر و نقش بسزایی دارند و فراتر از آن در برابر مسائل جهان اسلام نیز موضع‌گیری می‌نم ایند.

نهادها و مراکز دینی مسلمانان

مهم‌ترین نهادها و مراکز دینی مسلمانان، در جمهوری سودان، عبارت‌اند از:

مسجد

مساجد در جمهوری سودان کارکردهای متعدّدی دارند. نمازهای یومیّه و نماز جمعه، تقریباً در همه مساجد سودان اقامه می‌شود. در برخی مناسبت‌های مذهبی مراسم ویژه‌ای، مخصوصاً در مسجدهای بزرگ و مهم‌تر برگزار می‌گردد؛ مانند جشن‌های سالانه گرامیداشت میلاد النبی(ص). مجالس یادبود درگذشتگان، یکی دیگر از برنامه‌هایی است که معمولاً در مساجد برپا می‌شود. برخی مساجد فعالیت‌ها و برنامه‌های آموزشی علوم اسلامی‌نیز دارند. علاوه‌بر ‌ این، مسلمانان سودان برخی برنامه‌های شخصی و اجتماعی خود را، در مساجد اجرا می‌کنند. به‌عنوان مثال اغلب زوج‌های جوان سودانی مراسم عقد خود را ـ که «عقد قِران» نامیده می‌شود بعد از اقامه نماز جمعه یا جماعت در مسجد برگزار می‌کنند.

دانشگاه‌ها

در سودان دانشگاه‌های متعدّدی به آموزش علوم اسلامی ‌می‌پردازند. از آن جمله می‌توان از «دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی»(جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية)، «دانشگاه علوم اسلامی‌اُم دُرمان»(جامعة أم درمان الإسلامية) و «دانشگاه بین‌المللی آفریقا»(جامعة أفريقيا العالمية) نام برد.

مَسید

در سودان محل سکونت شیوخ برجسته را، «مسید» (یعنی «اقامتگاه سید») می‌گویند که معمولاً محل آمد و شد مریدان آنها و برگزاری نشست‌ها و انجام مذاکرات شیخ با علماء و شیوخ دیگر است.

زاویه

محل سکونت خلیفه یا شیخ طریقت است که شاگردان و مریدان وی، در آنجا گردهم می‌ ایند. نشست‌های شیخ طریقت با شیوخ دیگر و همچنین برخی برنامه‌های مذهبی در زاویه اجرا می‌شود. 

مجتمع‌های آموزشی شیوخ(مُجَمّع الشیخ)

برخی از شیوخ برجسته سودانی، مجتمع‌های آموزشی خاص خود را دارند. در‌ این مجتمع‌ها، علاوه‌بر کلاس‌های درس و خوابگاه‌های شاگردان، سالن‌های اجتماعات یا محل‌های مناسبی برای اجرای مراسم دسته جمعی، مشاهده می‌شود. معمولاً اقامتگاه شیخ نیز، درون مجتمع است.

خلوه‌های قرآنی

همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، «خلوه»(الخلوة) در اصل به معنای مکان عبادت است که در آن، بنده خدا، به تنهایی و جدا از مردم، با پروردگار خویش خلوت می‌کند. اما با گسترش تصوّف در سودان، ‌این واژه تغییر معنی یافته و ورود به خلوه‌ها بین صوفیان و فقیهان امری رایج گشته است. به طوری‌که مبلّغان مسلمان سودانی، به تدریس مبادی فقه و قرآن (یا علم ظاهر) و گسترش تصوّف (یا علم باطن) به‌طور همزمان پرداخته ‌اند. در سودان، مساجد و به‌طور کلی مکان‌هایی که برای فعالیت‌های عبادی ساخته شده بودند، با مرور زمان، به عرصه‌هایی برای فعالیت‌های آموزشی و عبادی تبدیل شدند. پیرامون این مساجد، خصوصاً مواردی که فراگیران در آنها سکونت داشتند، خلوه‌هایی (یا حجره‌های کوچکی) برای عبادت شیوخ و برخی مریدان‌ آنها ساخته شدند. البتّه‌ این حجره‌ها، گاهی برای تدریس و سکونت فراگیران نیز، مورد استفاده قرارمی‌گرفتند.

بنابراین، کارکردهای مسجد و خلوه در یک مکان جمع شد و خلوه وظایف آموزشی و عبادی را با هم برعهده گرفت و یک شیخ هر دو وظیفه معلّم فقیه و صوفی فقیر را، عهده‌دار گردید. پس از سیطره صوفیان بر جامعه سودان، خلوه رایج‌ترین واژه‌ای شد که به معنی مؤسسه آموزشی یا دانشسرا به کار می‌رفت و سرانجام به مرکز گسترش فرهنگ، معنویت و فعّالیّت‌های اجتماعی در هر شهر و روستا، تبدیل شد که در آن زیرنظر معلم یا فقیه صوفی اقدامات مختلف انجام می‌شد؛ مانند تدریس مبادی قرائت، آموزش قرآن و فقه، آداب و رسوم تصوّف، عبادت‌هایی مثل نماز، تأمّل و انقطاع‌ الی‌الله.

امروزه، تقریباً در همه شهرها و روستاهای سودان، تعداد قابل توجّهی از خلوه‌های قرآنی، آموزشِ روخوانی، تجوید و تفسیر قرآن کریم و حفظ آن را برعهده دارند. گفتنی است که مسلمانان سودان غالباً، از دوران کودکی و حتی قبل از ورود به مدارس رسمی، ضمن حضور در خلوه‌های قرآنی، قرائت و حفظ قرآن کریم  را، آغازمی‌کنند.

وضعیت و ساختار آموزش مذهبی  در جامعه

همان‌گونه که در قسمت پیشین اشاره شد، آموزش‌های مذهبی در جمهوری سودان، به دو شیوه انجام می‌شود:

نخست، شیوه سنّتی: آموزش‌های مذهبى در سودان، بیشتر به سبک سنّتی و در مدارسى صورت مى‏‌گیرد که «خلوه» نام دارند. آموزش روخوانی و حفظ قرآن کریم، فراگیرى مختصر مسائل مذهبى زیر نظر یک استاد و فقیه، از جمله برنامه‌های‌این مدارس است. دوره تحصیلی در خلوه‌ها هشت‏‌سال و تعداد دانش‌‏آموزان در هر دوره هفت تا پانزده نفر است. بعد از موفّقیّت در آزمون پایانی دوره، دانش‏آموزان مى‏توانند وارد مؤسسات آموزش عالى مذهبی شوند و در آن جا فلسفه، الهیات و معارف متداول و کلاسیک دینى را فراگیرند. در‌این صورت پس از چهار سال رسماً، به‌عنوان کارشناس علوم دینی شناخته مى‌‏شوند[۷].

دوم، شیوه دانشگاهی: امروزه دانشگاه‌های متعدّد، ازجمله «دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی»، «دانشگاه علوم اسلامی‌اُم دُرمان»(جامعة أم درمان الإسلامية) و «دانشگاه بین‌المللی آفریقا»(جامعة أفريقيا العالمية) و چند مؤسسه آموزش عالی، به تدریس علوم اسلامی، با روش دانشگاهی می‌پردازند[۲].

درباره نظام آموزشی سودان، در بخش دهم ‌ این کتاب توضیحات بیشتری ارائه خواهد شد.

نیز نگاه کنید به

پاورقی

[I] - محمّد احمد المهدی معروف به مهدی سودانی، یکی از اعضای قبیله دناقله بود. وی از دوران کودکی به علوم دینی روی آورد و درجات طریقت را نیز گذراند. او در تیز هوشی و سخنوری زبانزد همگان بود و به سرعت مردم را به سوی خود جذب کرد. وی در سال 1881م. (1260هـ..ش) زمینه را، مهیّا دید و ادعای مهدویت کرده و خود را مهدی منتظر نامید. عده‌ای براین باورند که عوامل متعددی، به‌ویژه موارد زیر، زمینه‌سازِ چنین ادعایی  شده‌اند:

1ـ  مسلمانان، از آن جمله مردم سودان،  در انتظار ظهور حضرت مهدی موعود (عج) بودند.

2ـ شیوخ قبایل و فقهای سودان، با استناد به روایاتی از پیشوایان حدیث اهل سنّت، اعتقاد داشتند که حضرت مهدی (عج) از میان آنان ظهور خواهد کرد.

3ـ توده‌های مردم از حکومت وقت ناراضی بودند. زیرا دولتِ سودان، در آن زمان، با آزار و اجبار، از مردم مالیات‌های سنگینی، دریافت می‌کرد. مردم سودان سالانه سه‌بار مالیات می‌پرداختند. شگفت‌انگیزتر آن که از زنان و کودکان نیز، مالیات گرفته می‌شد . مالیاتِ مرحله نخست متعلق به فرمانداری،  بار دوم از آنِ قضات و مالیات مرحله سوم برای مأموران بوده است .

4ـ علاوه‌بر این، تاجران هم از دولت ناراضی بودند و از محمّد احمد المهدی، حمایت می‌‌کردند. زیرا تا مدّتی پیش از آن تاریخ،  خرید و فروش برده در سودان رایج بود و برده‌های جوان با قیمت ارزان خریداری و با قیمت‌گران، برای انجام کارهای دشوار و طاقت‌فرسا، به نقاط دوردست و کشورهای همجوار فروخته می شدند. امّا، پس از آنکه تجارت برده منسوخ شده و از رونق افتاده بود، مأموران، مالیاتِ گذشته را از تاجران، می‌خواستند. همین امر نارضایتی شدید بازرگانان را در پی داشت. بر این اساس، هنگامی که محمّد احمد المهدی مردم را به طرفداری از خویش فراخواند، تاجران ناراضی سودان نیز، دعوت او را پذیرفتند و در تقویت او کوشیدند (2013, http://daryabary.parsiblog.com/Archive41951.htm).

[II] - «المُدوّنة الکبری » مجموعه ای از پاسخ های سحنون بن سعید بن حبیب التّنوخی، به مسائل فقهی، براساس مذهب مالکی است.

[III] - اقامتگاه سید، در سودان محل سکونت شیوخ برجسته، «مسید» نامیده می‌شود .

[IV] - سودانیان وی را «الامام المهدی» می‌خوانند.

[V] - «حولیّة» به معنی «سالانه»، در سودان به جشن باشکوهی گفته می‌شود که هریک از شیوخ طریقت‌های سودان، با حضور شخصیت‌های علمی و فرهنگی و جمع کثیری از مریدان خویش، به مناسبت سالگرد ولادت با سعادت پیامبر اکرم(ص)، در آستانه این میلاد و مدّتی پس از آن، برگزار می‌کند.  

[VI] - منظور از «احزاب» در اینجا، مجموعه ای از دعاها و ذکرهایی است که در حلقه های ذکر خوانده می‌شود .

کتابشناسی

  1. ↑ وزارة الإعلام جمهورية السّودان(2011). السّودان: أرض الفرص، حقائق و أرقام . الخرطوم: وزارة الإعلام، يوليو.ص11
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ مشاهدات عینی مصطفی امیدی، وابسته فرهنگی سابق ج.ا.ا ـ خارطوم
  3. ↑ http://esudany.com/constitution.html
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ برگرفته از: 2013, https://sudan.sd/sudanhistory.php?lang=ar
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ برگرفته از: 2013 , https://iraninstitute.com/html/history.htm
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ ۶٫۴ ۶٫۵ ۶٫۶ ۶٫۷ برگرفته از: 2013 , https://sacdo.com/web/forum/forum_posts.asp?TID
  7. ↑ http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/83190
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=ادیان_در_سودان&oldid=31805»