ارتفاعات و ناهمواری های سوریه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[سوریه]] سرزمین چندان مرتفعی نیست و به‌طورکلی، مرتفع‌ترین قسمت مخروط پراکنده آن، «جبل الشیخ» یا «حِرمون» ( | [[سوریه]] سرزمین چندان مرتفعی نیست و به‌طورکلی، مرتفع‌ترین قسمت مخروط پراکنده آن، «جبل الشیخ» یا «حِرمون» (Hermon) [i]، در منتها‌الیه جنوبیِ «رشته‌كوه شرقی [[لبنان]]» یا همان «جبال القلمون» (Qalamun)، واقع شده است. | ||
بلندترین قله قلل سه‌گانه حرمون، 2815 متر ارتفاع دارد که در زمستان معمولاً انباشته از برف است. قلل دیگری نیز در همان نزدیکی به سمت شمال، با ارتفاع تقریبی میانگین 2700 متر، در امتداد [[رشته‌کوه‌های شرقی لبنان|رشته‌كوه‌های شرقی لبنان]] قرار دارند. | بلندترین قله قلل سه‌گانه حرمون، 2815 متر ارتفاع دارد که در زمستان معمولاً انباشته از برف است. قلل دیگری نیز در همان نزدیکی به سمت شمال، با ارتفاع تقریبی میانگین 2700 متر، در امتداد [[رشته‌کوه‌های شرقی لبنان|رشته‌كوه‌های شرقی لبنان]] قرار دارند. دامنه‌های این مخروطِ آتش‌فشانیِ کوتاهِ غربی- جنوبیِ سوریه، به‌تناوب و تقریباً ناپیوسته؛ یعنی با فاصله دشت‌های پست، در اطراف گسترده شده است؛ یعنی به‌طرف شرق، جنوب شرقی و شمال و در امتداد خطی به‌طرف مرکز و شمال شرق، با مسافت‌های نه‌چندان طولانی، درحالیکه به‌سرعت از ارتفاع آن کاسته می‌شود.[[پرونده:Image12345.png|بندانگشتی|نقشه ناهمواری های سوریه، برگرفته از شنی، کریم( 1400). فرهنگ و تاریخ سوریه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)]]به‌طورکلی بلندی های سوریه را به شش منطقه می‌توان تقسیم نمود که به ترتیب ارتفاع و اهمیت، عبارتند از: | ||
====رشته‌كوه‌های شرقی [[لبنان]]==== | |||
دامنه‌های این مخروطِ آتش‌فشانیِ کوتاهِ غربی- جنوبیِ | |||
ناهمواری های | |||
به‌طورکلی بلندی های | |||
==== رشته‌كوه‌های شرقی لبنان ==== | |||
مهم‌ترین منطقه مرتفع [[سوریه]]، رشته‌كوه‌های شرقی [[لبنان]] است که یونانیان را «آنتی لبنان» (''Anti-Lebanon'') خواندهاند. واژه «آنتی» در این تسمیه، در معنی «مقابل» استعمال شده است؛ زیرا این رشته‌كوه، دوقلو است؛ بدین شکل که درست در موازات و مقابل آن، در طرف غرب، نزدیک به مدیترانه، در خاک لبنان، رشته‌كوهی تقریباً همسان قرار دارد؛ به نام «رشته‌كوه لبنان» یا «رشته‌كوه غربی لبنان». | مهم‌ترین منطقه مرتفع [[سوریه]]، رشته‌كوه‌های شرقی [[لبنان]] است که یونانیان را «آنتی لبنان» (''Anti-Lebanon'') خواندهاند. واژه «آنتی» در این تسمیه، در معنی «مقابل» استعمال شده است؛ زیرا این رشته‌كوه، دوقلو است؛ بدین شکل که درست در موازات و مقابل آن، در طرف غرب، نزدیک به مدیترانه، در خاک لبنان، رشته‌كوهی تقریباً همسان قرار دارد؛ به نام «رشته‌كوه لبنان» یا «رشته‌كوه غربی لبنان». | ||
اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، درواقع، این عارضه متوازی، چند قلو است و سه بار دیگر، با ارتفاع کمتر، در سمت مشرق تکرار می‌شود و در آخرین مرتبه با درازای بیشتر تا شمال شرقی | اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، درواقع، این عارضه متوازی، چند قلو است و سه بار دیگر، با ارتفاع کمتر، در سمت مشرق تکرار می‌شود و در آخرین مرتبه با درازای بیشتر تا شمال شرقی سوریه و نزدیک به رودخانه فرات کشیده می‌شود. | ||
رشته‌كوه شرقی لبنان که از جنوب غرب به جهت شمال شرق به درازای حدوداً ۱۵۰ کیلومتر، امتداد یافته است، مرز طبیعی میان | رشته‌كوه شرقی لبنان که از جنوب غرب به جهت شمال شرق به درازای حدوداً ۱۵۰ کیلومتر، امتداد یافته است، مرز طبیعی میان [[سوریه]] و [[لبنان]] است؛ البته بیشتر آن در سوریه و در استان دمشق قرارگرفته است؛ اهمیت راهبردی موقعیت شهر دمشق نیز به خاطر همین سلسله جبال مرتفع بوده است که در منطقه عربی نادر است. | ||
آنتی لبنان از میانه به سمت شمال شرق | آنتی لبنان از میانه به سمت شمال شرق سوریه، تقریباً تا شهر «حُمص» (Homs) ادامه دارد و از سوی جنوب شرقی نیز به بلندیهای جولان (هضبه الجولان) و «هضبه حَوْران» (Ḥawrān )[ii] یا [[فلات حوران]] کشیده شده است.<ref>''V.E. Peters (1977). The Nabataeans in the Houran , Journal of the American Oriental Society , Vol. 97, No. 3, New York University, pp. 263, 265''</ref> | ||
قلل مهم این رشته‌كوه، به ترتیب ارتفاع، عبارتاند از: الشیخ یا حِرمون پیشگفته (2814 | قلل مهم این رشته‌كوه، به ترتیب ارتفاع، عبارتاند از: الشیخ یا حِرمون پیشگفته (2814 m)، «العَطَن» (2615 m)، «حلیمه» (2464 m)، «شَقیف» (2462 m)، «تل ابوالنَّدی» (1200 m)، «قاسیون» (Kasiun) (1154m) و «تل المانع» (1089 m)؛ از میان این قله ها، قله کوه قاسیون در شمال شهر دمشق، شهرت، چشم نوازی و اهمیت بیشتری دارد. | ||
====رشته‌كوه‌های ساحلی مدیترانه در غرب ==== | |||
دومین منطقه کوهستانی [[سوریه]]، رشته‌كوه ساحلی (Coastal Range)[iii] یا «جبل العلویین» است که در [[منطقه ساحلی سوریه]] واقع است. این منطقه بین 35-80 کیلومتر عرض (شرقی – غربی) کوهستانی و 183 کیلومتر طول ساحلی (شمالی – جنوبی) دارد. عرض رشته‌كوه ساحلی نیز به‌طور متوسط 32 کیلومتر است. | |||
سلسله جبال ساحلی برای سوریه، درست مانند رشته‌كوه البرز برای ایران است؛ اما به‌صورت عمودی؛ زیرا به‌موازات ساحل شمالی- جنوبی مدیترانه در غرب سوریه قرارگرفته است و یک سوی آن؛ یعنی دامنه غربی که در استان‌های «لاذقیه» (Latakiyah) و «طرطوس» (Tartus) قرار دارد، بادهای مرطوب را می‌گیرد و در نتیجه حاصل‌خیزتر و پرجمعیت‌تر از سوی دیگر؛ یعنی دامنه شرقی است که در استان نیمه‌خشک «حماه» قرار دارد و فقط بادهای گرم و خشکی را دریافت می‌کند که از بادیه الشام میوزد. | |||
این رشته‌كوه از شمال، محدود به فلات «حَلَب» و «اِدلِب» است و از جنوب، نرسیده به «رشته‌كوه‌های شرقی لبنان» به پایان می‌رسد. از طرف شرق نیز محدود به دره حاصل‌خیز پر آب «الغاب» (Al Ghab)[iv] است. میانگین ارتفاع رشته‌كوه ساحلی از سطح دریا، تقریباً 1212 متر است و قلل مهم آن، به ترتیب ارتفاع، عبارتاند از: «قاموع الخَیالِه» (1564 m)، «متی» (Matee) (1539 m)، «النبی یونس» (1510 m)، «الولی خلیفه» (1436 m)، «الملا حسن» (1146 m)، «جعفرالطیار» (1429 m). | |||
در حاشیه جنوب شرقی رشته‌كوه ساحلی، «جبل الحلو» (Al-Hulu) درست در جنوب غربی حَماه و شمال شرقی حُمص با ارتفاع 1100 متر قرار دارد. بین دو رشته‌كوه شمالی – جنوبی سوریه؛ یعنی رشته‌كوه ساحلی و رشته‌كوه شرقی لبنان، گذرگاه «حُمص» قرار دارد.[v] | |||
====فلات حوران در جنوب==== | |||
سومین فلات [[سوریه]]، منطقه آتشفشانی حوران است؛ این منطقه مرتفع، در جنوب سوریه، درست پایین پایتخت (دمشق)، در مجاورت مرزهای اردن، قرار دارد و گرچه پر از صخره های پراکنده است؛ اما تقریباً حاصل‌خیز است. حوران از شمال به «نهر الاَعْوَج» (Awaj)[vi]، از شرق به دامنه‌های شرقی «جبل‌العرب» یا همان «جبل حوران» و بادیه الشام (صحرای شام)، از جنوب به «جبل عجلون» (Aajloun) و «نهر یرموک» (Yarmuk) در [[اردن]] و از غرب، به دریاچۀ «طَبَریه» و «نهر [[اردن]]» و از شمال غربی، به دامنه‌های جنوب شرقی جبل‌الشیخ یا جبل حِرمون که در مرز [[لبنان]] و [[سوریه]] واقع شده، محدود است. | |||
در تقسیمات کشوری، اراضی شرقی این فلات، در استان «السُوِیداء» (As Suwayda)، اراضی میانی در استان «دَرعا» (Daraa) و اراضی غربی در نزدیکی ارتفاعات موسوم به «بلندیهای جولان» قرار دارد.[vii] فلات حوران، تقریباً 19 کیلومتر عرض و 48 کیلومتر طول جغرافیایی دارد. مخروط‌های آتشفشانی که ارتفاع برخی از آنها به بیش از 900 متر می‌رسد، در فلات باز و گاهی بارورِ حوران به‌طرف جنوب دمشق و شرق رشته‌كوه شرقی لبنان بهتدریج پراکنده و متلاشی می‌شوند. مرکز این فلات؛ یعنی درعا، 813 متر و بلندترین نقطه آن؛ یعنی «جبل الدروز» (Druze) یا همان «جبل العرب» یا «جبل حوران» که در شرق السویدا قرار دارد، 1809 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. به‌طور تقریبی، میانگین این فلات، از سطح دریا، بین ۶۰۰-۷۵۰ متر است. | |||
====فلات حلب در شمال غربی==== | |||
چهارمین منطقه از ارتفاعات سوریه، [[فلات حلب]] (Aleppo Plateao) است؛ یعنی دامنه‌های جنوبی رشته‌كوه «لواء اسکندرون» که در منطقه مشترکی در مرزهای شمال غربی سوریه با ترکیه قرار دارد.[viii] این فلات کم ارتفاع و پرچین، حاصل فشار صفحات عربستان و آفریقا در شکاف بحرالمیت است. مهم‌ترین بخش رشته‌كوه منطقه اسکندرون، کوههای «النور» یا «جوفین» در امتداد جنوبی کوههای مرتفع «طاؤروس» (Taurus) در بخش ترکی است. | |||
در | از قلل مهم این رشته‌كوه، در بخش سوری، می توان به منطقه کوهستانی «سیمئون» (Simeon)[ix] یا «سمعان/ سمعون/ شمعون» اشاره کرد که نام دیگرش «کوه لیلون» (Laylūn) است و بلندترین قله آن؛ یعنی «شیخ برکات»، 876 متر ارتفاع دارد. در شمال کوه سیمئون نیز «جبل البرصه» (Barṣa) با 848 متر ارتفاع واقع است. | ||
در غرب سمئون، کوه «کورمانج» (Kormanj) یا «حلب کوه» یا «کوه کردها» در مرز ترکیه قرار دارد که دامنه‌های آن را استان حلب سوریه و استان «کیلیس» (Kilis) ترکیه در بر گرفته‌اند.[x] دره رودخانه «عفرین» (Afrin)، کوه کرد را در آغوش دارد و آن را از کوه سیمئون در شرق و «کوه حریم» در جنوب جدا می‌کند. در جنوب نهر عفرین، قلل سه‌گانه موسوم به «جبال الحریم» به نامهای «جبل حلقه»، «جبل باریشا» با 500- 650 متر ارتفاع و «جبل السماق» یا «جبل الاعلی» با 819 متر ارتفاع قرار دارند؛ این سه قله، در غربیترین قسمت این فلات مستقر اَند. کوه «الوَسْطانی» (Wastani) یا «الدُوَیله» (al-Dovayla) و نیز «جبل الحَنَش» (al-Hanash) را در این فلات نباید از قلم انداخت؛ با 847 متر ارتفاع.[xi] در جنوبی‌ترین بخش این فلات؛ یعنی شمالیترین بخش رشته‌كوه ساحلی در مرز ترکیه نیز «کوه ترکمن» قرار دارد.[xii] | |||
====فلات مرکزی==== | |||
پنجمین منطقه کوهستانی سوریه، در مرکز و شرق این کشور واقع است؛ یعنی صحرای شام. این منطقه کوه های تدمریه (پالمیرا) را در آغوش دارد؛ زنجیره ای از ارتفاعات که در جهت شمال شرقی-جنوب غربی امتداد دارند. این کوه‌هادر صحرای شام، از شمال حوضه دمشق در جنوب غربی به سمت شمال شرقی امتداد مییابند و در آنجا به حوضه پالمیرا در جنوب غربی شهر پالمیرا ختم می‌شوند | |||
طول سلسله تدمریه 240 کیلومتر و عرض آن بین 6-7-10-15 کیلومتر تخمین زده شده است و به این ترتیب، طولانیترین رشته کوه سوریه است؛ اما نه مرتفع‌ترین و نه مهم‌ترین آن. آب و هوای کوههای پالمیرا خشک است. سلسله پالمیرا تا ارتفاع میانگین 500-750 متر از سطح عمومی داخل سوریه و بادیه سوریه بالا می‌رود. بلندترین قله آن، جبل «غَنطوس» (Ghantus) است که ارتفاعش به 1406 متر از سطح دریا می‌رسد. | |||
به بیانی دیگر، منطقه فلات شرقی سوریه در دل بادیه الشام، شامل زنجیره ناپیوسته و کم ارتفاع (کمتر از 1000 متر) سلسله جبال تدمریه؛ متوازی با رشته‌كوه لبنان است که قلل بسیار متعدد و پراکنده آن، حاصل چین‌خوردگی زمین براثر فشار صفحات «تکتونیک»[xiii] است که در سطور پیشین بدان اشاره شد. قلل مرتفع این مجموعه چین‌خوردگی؛ یعنی چندقلوهای رشته‌كوه لبنان، در امتداد آخرین خط کوهستانی موازی این مجموعه که کشیده‌ترین آنها نیز هست، قرار دارد و به جهت کثرت این قلل، تنها به بعضی از مرتفع‌ترین آنها اشاره می‌شود: | |||
در | «جبل الرواق» (Al ruwaq) یا «جبل الشرقی» با ارتفاع 975 متر در منتهی الیه شمال شرقی استان «ریف دمشق»، «جبل البِشری» (Bishri)[xiv] با ارتفاع 825 متر، در سه راهی تقاطع استان‌های حمص، دیر الزور و رقه ، سلسله قلل «ابورُجمین» (Abu rujmain) به‌موازات جبل الرواق و «جبل عبدالعزیز» در 35 کیلومتری شهر «الحسکه» (Al-Hasaka)[xv]، با ارتفاع 920 متر. در جنوب این کوه‌ها،منطقه‌ای بیابانی به نام «حمد» قرار دارد. در شمالِ جبل الرواق و شرق شهر حمص، منطقه بایر دیگری به نام صحرای حمص وجود دارد که دارای سطح خاکی سختی است. | ||
====ارتفاعات شمالی==== | |||
ششمین و آخرین منطقه کوهستانی [[سوریه]]، سرچشمه‌های شمالی دو شاخه اصلی تأمین‌کننده رود فرات است؛ یعنی الخابور (Khabur''')''' که از «رأس‌العین»[xvi] نشئت می‌گیرد و «بلیخ» '''('''Balikh''')''' که از «عین العروس»[xvii] در شهر «تل ابیض» تأمین می‌گردد. | |||
== نیز نگاه کنید به == | |||
[[ناهمواری های آرژانتین]]؛ [[ناهمواری های روسیه]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های سودان]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های زیمبابوه]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های اوکراین]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های اسپانیا]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های اردن]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های قطر]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های بنگلادش]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های سریلانکا]]؛ [[سلسله کوه های چین]]؛ [[ارتفاعات روسیه]]؛ [[ارتفاعات کانادا]]؛ [[ارتفاعات مصر]]؛ [[ارتفاعات افغانستان]]؛ [[ارتفاعات کوبا]]؛ [[ارتفاعات تونس]]؛ [[ارتفاعات ساحل عاج]]؛ [[ارتفاعات آرژانتین]]؛ [[ارتفاعات گرجستان]]؛ [[ارتفاعات تاجیکستان]]؛ [[ارتفاعات و ناهمواری های بنگلادش]]؛ [[ارتفاعات قزاقستان]] | |||
== پاورقی == | |||
<small>[i]. به معنی «قله بلند»، «ممتنع الوصول» و «دستنیافتنی» است. «صیدونیان» (مردمان جنوب لبنان باستان)، آن را «سریون درخشنده» و «اموریان» (مردمان اردن باستان)، «سیز» یا «شیز» میگفتند. (غزل‌های سلیمان 4:8)؛ اما «عبرانیان» (قوم یهود) آن را کوه «سیؤن» مینامیدند. (سفر تثنیه 4:48) و چون دارای سه قله است، مزمور 42:6 آن را کوههای حرمون خطاب نموده است و بعید نیست که اسم های متعدد آن، ناشی از قله های مختلفش باشد. قوم یهود در وصف این کوه مبالغه ها کرده‌اند. (مزامیر 89:12 و 133:3). گرچه لفظ حرمون در انجیلهای چهارگانه نیامده است؛ اما شواهدی وجود دارد که حرمون همان کوهی باشد که در دامنه آن واقعه تجلی بر عیسی (ع) رخ‌داده است. (انجیل متی 17 و انجیل مرقس 9) ر.ک. قاموس کتاب مقدس ص 317</small> | |||
<small>[ii]. نامهای تاریخی: رومیان آن را «اورانیتیس» (''Auranitis'') یا «اورانیتیتیس» (''Auranititis'') و آشوریان «جورانو»( زمین مجوَّف) میخواندند . حوران به دو بخش حوران و «البثانیه» تقسیم شده‌است. البثانیه یا «باثانیا» (''Bathaniyya'') یا «باتانیا» (''Batanaea'')؛ به معنی«دشت حاصل‌خیز»، نامی است برگرفته فرهنگ یهودی – مسیحی؛ درواقع باتانیا، بخش شمال شرقی سرزمین محسوب می‌شود. این واژه در گویش محلی معاصر به «باشان» (''Bashān'') تصحیف شده است. بلندترین این فلات «تپه باسان» است که در مزمور 68:15 به آن اشاره شده است. در حال حاضر در تقسیمات کشوری منطقه باشان، «النُقره» (''Nuqrah'' ) نامیده می‌شود.</small> | |||
<small>[iii] . نامهای تاریخی: رومیان آن را «بارگیلوس» (''Bargylus'') مینامیدند؛ نامی که مأخوذ از نام دولتشهری بود در جنوب غربی حلب و در شمال این رشته‌كوه به نام «بارگا» (''Barga'')؛ اعراب آن را در قرون‌وسطی «جبل بهرة» و «جبل بهراء» مینامیدند؛ همچنین در ادوار بعدی، «جبل النُصیریة» (''Nusayriyah'')، «جبل الانصاریة» و اخیراً به جهت بافت جمعیتی – مذهبی عمده، «جبل العلویین» نیز نامیده شده است.</small> | |||
<small>[iv]. دشت هموار و پرآبی که رودخانه پرپیچ‌وخم «العاصی» یا همان «اورونتس» (''Orontes'') را از دل خود عبور می‌دهد. </small> | |||
از | <small>[v]. از طریق این گذرگاه طبیعی، بزرگراه و خط راه آهنی از حمص به بندر طرابلس [[لبنان]] احداث شده است. این خط ترانزیت، در این پهنه طبیعی، برای قرن‌ها، مسیر تجاری و تهاجمی از ساحل مدیترانه به داخل کشور و سایر بخش‌های آسیا بوده است.</small> | ||
<small>[vi]. نهری که در امتداد مرز جنوبی استان دمشق قرار دارد.</small> | |||
<small>[vii]. مهم‌ترین شهرهای این منطقه نیز السویدا و درعا است که بیشتر «دروزی» نشین هستند.</small> | |||
<small>[viii]. سنجاق اسکندرون (الإسكندرونة) یکی از مناطق سوریه در زمان معاصر بوده که باوجود اینکه در سال ۱۹۳۹ به ترکیه الحاق شد برای سوریها استان پانزدهم به شمار می‌رود. در سال ۱۹۳۹ قیمومت [[فرانسه]] بر سوریه منطقه اسکندرون که سرزمینی با ساکنان عربی بود و جمعیت ترک‌ها فقط ۳۹٫۴٪ از جمعیت تشکیل میداد را به دولت ترکیه واگذار کرد و نیروهای خود را از این منطقه بیرون کشید و نیروهای ترک وارد این منطقه شدند و آن را جزء ترکیه تحت نام استان ختای خواندند. این اقدام موجب خشم عرب‌زبان‌های جهان و به‌ویژه مردم سوریه و اهالی اسکندرون شد. کشورهای عربی درنهایت ضعف قرار داشتند و نتوانستند اقدامی انجام دهند. ترکیه زبان عربی را در طول سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم ممنوع کرد. سوریه همواره در نقشه‌های کشوری اسکندرون را جزو اراضی لاینفک سوریه محسوب می‌کند.</small> | |||
در | <small>[ix]. این نام که تصحیفی از شمعون است، به خاطر قدیس «شمعون العامودی» یا «سیمئون استایلیتس» (''Simeon Stylites'') (389-459 م.) راهب مسیحی است که به زهد مشهور بود به مدت 37 سال بالای صخرهای در این منطقه زندگی کرد. در حال حاضر یک مجموعه صومعه بزرگ برای او تأسیس شده است.</small> | ||
<small>[x]. این منطقه محل زندگی کردهای شافعی و طایفه ایزدی هاست.</small> | |||
<small>[xi]. محل زندگی دروزیها</small> | |||
<small>[xii]. وجه تسمیه، جمعیت قابل‌توجه ترکمنهای سوریه است که در این منطقه ساکن اند.</small> | |||
<small>[xiii]. زمین‌ساخت یا تکتونیک (''Tectonics'') یکی از شاخه‌های زمین‌شناسی است که به مطالعه تغییر شکل پوسته زمین براثر تنش‌ها و کرنش‌های وارده در طول دوران‌های مختلف زمین‌شناسی می‌پردازد. هدف اصلی این رشته توجیه هندسه و نحوه پیدایش سازه‌ها و ساختارهای زمین‌شناسی مانند طاقدیس‌ها، گسل‌ها، درزه‌ها و ناودیس‌هاست. از سوی دیگر، زمین‌ساخت به مطالعه ساختار درونیِ زمین، چگونگی تشکیل رشته‌كوه‌ها، اقیانوس‌ها، زمین‌لرزه‌ها و دیگر رخدادهای سطح زمین می‌پردازد.</small> | |||
<small>[xiv]. این قله، خط الراس وسیعی از مجموعه قللی است که بلافاصله در غرب رودخانه فرات و شمال غربی شهر دیرالزور، به‌طرف حمص؛ یعنی سمت جنوب غربی تا کمربند برآمده و تکتونیکی پالمیرا (''Palmyra fold belt'') امتداد دارد و بخشی از آن را در مرکز [[سوریه]] تشکیل می‌دهد.</small> | |||
<small>[xv]. یکی از شهرهای مهم کردستان سوریه، در منتها‌الیه شمال شرقی این کشور است.</small> | |||
<small>[xvi]. از شهرهای کردستان سوریه در استان حسکه</small> | |||
<small>[xvii]. ناحیه ای در 3 کیلومتری جنوب تل ابیض است. در گذشته «ذهبیه» نامیده می‌شد و مزاری منسوب به حضرت ابراهیم در آنجا وجود دارد.</small> | |||
== کتابشناسی == | == کتابشناسی == | ||
<references /> | <references /> | ||
== منبع اصلی == | |||
شنی، کریم (۱۴۰۰). فرهنگ و [[تاریخ سوریه]]. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار) | |||
== نویسنده مقاله == | == نویسنده مقاله == | ||
کریم شنی | کریم شنی | ||
[[رده:ویژگی ها وموقعیت جغرافیایی]] | [[رده:ویژگی ها وموقعیت جغرافیایی]] | ||
نسخهٔ ۱ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۶:۴۲
سوریه سرزمین چندان مرتفعی نیست و به‌طورکلی، مرتفع‌ترین قسمت مخروط پراکنده آن، «جبل الشیخ» یا «حِرمون» (Hermon) [i]، در منتها‌الیه جنوبیِ «رشته‌كوه شرقی لبنان» یا همان «جبال القلمون» (Qalamun)، واقع شده است.
بلندترین قله قلل سه‌گانه حرمون، 2815 متر ارتفاع دارد که در زمستان معمولاً انباشته از برف است. قلل دیگری نیز در همان نزدیکی به سمت شمال، با ارتفاع تقریبی میانگین 2700 متر، در امتداد رشته‌كوه‌های شرقی لبنان قرار دارند. دامنه‌های این مخروطِ آتش‌فشانیِ کوتاهِ غربی- جنوبیِ سوریه، به‌تناوب و تقریباً ناپیوسته؛ یعنی با فاصله دشت‌های پست، در اطراف گسترده شده است؛ یعنی به‌طرف شرق، جنوب شرقی و شمال و در امتداد خطی به‌طرف مرکز و شمال شرق، با مسافت‌های نه‌چندان طولانی، درحالیکه به‌سرعت از ارتفاع آن کاسته می‌شود.
به‌طورکلی بلندی های سوریه را به شش منطقه می‌توان تقسیم نمود که به ترتیب ارتفاع و اهمیت، عبارتند از:
رشته‌كوه‌های شرقی لبنان
مهم‌ترین منطقه مرتفع سوریه، رشته‌كوه‌های شرقی لبنان است که یونانیان را «آنتی لبنان» (Anti-Lebanon) خواندهاند. واژه «آنتی» در این تسمیه، در معنی «مقابل» استعمال شده است؛ زیرا این رشته‌كوه، دوقلو است؛ بدین شکل که درست در موازات و مقابل آن، در طرف غرب، نزدیک به مدیترانه، در خاک لبنان، رشته‌كوهی تقریباً همسان قرار دارد؛ به نام «رشته‌كوه لبنان» یا «رشته‌كوه غربی لبنان».
اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، درواقع، این عارضه متوازی، چند قلو است و سه بار دیگر، با ارتفاع کمتر، در سمت مشرق تکرار می‌شود و در آخرین مرتبه با درازای بیشتر تا شمال شرقی سوریه و نزدیک به رودخانه فرات کشیده می‌شود.
رشته‌كوه شرقی لبنان که از جنوب غرب به جهت شمال شرق به درازای حدوداً ۱۵۰ کیلومتر، امتداد یافته است، مرز طبیعی میان سوریه و لبنان است؛ البته بیشتر آن در سوریه و در استان دمشق قرارگرفته است؛ اهمیت راهبردی موقعیت شهر دمشق نیز به خاطر همین سلسله جبال مرتفع بوده است که در منطقه عربی نادر است.
آنتی لبنان از میانه به سمت شمال شرق سوریه، تقریباً تا شهر «حُمص» (Homs) ادامه دارد و از سوی جنوب شرقی نیز به بلندیهای جولان (هضبه الجولان) و «هضبه حَوْران» (Ḥawrān )[ii] یا فلات حوران کشیده شده است.[۱]
قلل مهم این رشته‌كوه، به ترتیب ارتفاع، عبارتاند از: الشیخ یا حِرمون پیشگفته (2814 m)، «العَطَن» (2615 m)، «حلیمه» (2464 m)، «شَقیف» (2462 m)، «تل ابوالنَّدی» (1200 m)، «قاسیون» (Kasiun) (1154m) و «تل المانع» (1089 m)؛ از میان این قله ها، قله کوه قاسیون در شمال شهر دمشق، شهرت، چشم نوازی و اهمیت بیشتری دارد.
رشته‌كوه‌های ساحلی مدیترانه در غرب
دومین منطقه کوهستانی سوریه، رشته‌كوه ساحلی (Coastal Range)[iii] یا «جبل العلویین» است که در منطقه ساحلی سوریه واقع است. این منطقه بین 35-80 کیلومتر عرض (شرقی – غربی) کوهستانی و 183 کیلومتر طول ساحلی (شمالی – جنوبی) دارد. عرض رشته‌كوه ساحلی نیز به‌طور متوسط 32 کیلومتر است.
سلسله جبال ساحلی برای سوریه، درست مانند رشته‌كوه البرز برای ایران است؛ اما به‌صورت عمودی؛ زیرا به‌موازات ساحل شمالی- جنوبی مدیترانه در غرب سوریه قرارگرفته است و یک سوی آن؛ یعنی دامنه غربی که در استان‌های «لاذقیه» (Latakiyah) و «طرطوس» (Tartus) قرار دارد، بادهای مرطوب را می‌گیرد و در نتیجه حاصل‌خیزتر و پرجمعیت‌تر از سوی دیگر؛ یعنی دامنه شرقی است که در استان نیمه‌خشک «حماه» قرار دارد و فقط بادهای گرم و خشکی را دریافت می‌کند که از بادیه الشام میوزد.
این رشته‌كوه از شمال، محدود به فلات «حَلَب» و «اِدلِب» است و از جنوب، نرسیده به «رشته‌كوه‌های شرقی لبنان» به پایان می‌رسد. از طرف شرق نیز محدود به دره حاصل‌خیز پر آب «الغاب» (Al Ghab)[iv] است. میانگین ارتفاع رشته‌كوه ساحلی از سطح دریا، تقریباً 1212 متر است و قلل مهم آن، به ترتیب ارتفاع، عبارتاند از: «قاموع الخَیالِه» (1564 m)، «متی» (Matee) (1539 m)، «النبی یونس» (1510 m)، «الولی خلیفه» (1436 m)، «الملا حسن» (1146 m)، «جعفرالطیار» (1429 m).
در حاشیه جنوب شرقی رشته‌كوه ساحلی، «جبل الحلو» (Al-Hulu) درست در جنوب غربی حَماه و شمال شرقی حُمص با ارتفاع 1100 متر قرار دارد. بین دو رشته‌كوه شمالی – جنوبی سوریه؛ یعنی رشته‌كوه ساحلی و رشته‌كوه شرقی لبنان، گذرگاه «حُمص» قرار دارد.[v]
فلات حوران در جنوب
سومین فلات سوریه، منطقه آتشفشانی حوران است؛ این منطقه مرتفع، در جنوب سوریه، درست پایین پایتخت (دمشق)، در مجاورت مرزهای اردن، قرار دارد و گرچه پر از صخره های پراکنده است؛ اما تقریباً حاصل‌خیز است. حوران از شمال به «نهر الاَعْوَج» (Awaj)[vi]، از شرق به دامنه‌های شرقی «جبل‌العرب» یا همان «جبل حوران» و بادیه الشام (صحرای شام)، از جنوب به «جبل عجلون» (Aajloun) و «نهر یرموک» (Yarmuk) در اردن و از غرب، به دریاچۀ «طَبَریه» و «نهر اردن» و از شمال غربی، به دامنه‌های جنوب شرقی جبل‌الشیخ یا جبل حِرمون که در مرز لبنان و سوریه واقع شده، محدود است.
در تقسیمات کشوری، اراضی شرقی این فلات، در استان «السُوِیداء» (As Suwayda)، اراضی میانی در استان «دَرعا» (Daraa) و اراضی غربی در نزدیکی ارتفاعات موسوم به «بلندیهای جولان» قرار دارد.[vii] فلات حوران، تقریباً 19 کیلومتر عرض و 48 کیلومتر طول جغرافیایی دارد. مخروط‌های آتشفشانی که ارتفاع برخی از آنها به بیش از 900 متر می‌رسد، در فلات باز و گاهی بارورِ حوران به‌طرف جنوب دمشق و شرق رشته‌كوه شرقی لبنان بهتدریج پراکنده و متلاشی می‌شوند. مرکز این فلات؛ یعنی درعا، 813 متر و بلندترین نقطه آن؛ یعنی «جبل الدروز» (Druze) یا همان «جبل العرب» یا «جبل حوران» که در شرق السویدا قرار دارد، 1809 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. به‌طور تقریبی، میانگین این فلات، از سطح دریا، بین ۶۰۰-۷۵۰ متر است.
فلات حلب در شمال غربی
چهارمین منطقه از ارتفاعات سوریه، فلات حلب (Aleppo Plateao) است؛ یعنی دامنه‌های جنوبی رشته‌كوه «لواء اسکندرون» که در منطقه مشترکی در مرزهای شمال غربی سوریه با ترکیه قرار دارد.[viii] این فلات کم ارتفاع و پرچین، حاصل فشار صفحات عربستان و آفریقا در شکاف بحرالمیت است. مهم‌ترین بخش رشته‌كوه منطقه اسکندرون، کوههای «النور» یا «جوفین» در امتداد جنوبی کوههای مرتفع «طاؤروس» (Taurus) در بخش ترکی است.
از قلل مهم این رشته‌كوه، در بخش سوری، می توان به منطقه کوهستانی «سیمئون» (Simeon)[ix] یا «سمعان/ سمعون/ شمعون» اشاره کرد که نام دیگرش «کوه لیلون» (Laylūn) است و بلندترین قله آن؛ یعنی «شیخ برکات»، 876 متر ارتفاع دارد. در شمال کوه سیمئون نیز «جبل البرصه» (Barṣa) با 848 متر ارتفاع واقع است.
در غرب سمئون، کوه «کورمانج» (Kormanj) یا «حلب کوه» یا «کوه کردها» در مرز ترکیه قرار دارد که دامنه‌های آن را استان حلب سوریه و استان «کیلیس» (Kilis) ترکیه در بر گرفته‌اند.[x] دره رودخانه «عفرین» (Afrin)، کوه کرد را در آغوش دارد و آن را از کوه سیمئون در شرق و «کوه حریم» در جنوب جدا می‌کند. در جنوب نهر عفرین، قلل سه‌گانه موسوم به «جبال الحریم» به نامهای «جبل حلقه»، «جبل باریشا» با 500- 650 متر ارتفاع و «جبل السماق» یا «جبل الاعلی» با 819 متر ارتفاع قرار دارند؛ این سه قله، در غربیترین قسمت این فلات مستقر اَند. کوه «الوَسْطانی» (Wastani) یا «الدُوَیله» (al-Dovayla) و نیز «جبل الحَنَش» (al-Hanash) را در این فلات نباید از قلم انداخت؛ با 847 متر ارتفاع.[xi] در جنوبی‌ترین بخش این فلات؛ یعنی شمالیترین بخش رشته‌كوه ساحلی در مرز ترکیه نیز «کوه ترکمن» قرار دارد.[xii]
فلات مرکزی
پنجمین منطقه کوهستانی سوریه، در مرکز و شرق این کشور واقع است؛ یعنی صحرای شام. این منطقه کوه های تدمریه (پالمیرا) را در آغوش دارد؛ زنجیره ای از ارتفاعات که در جهت شمال شرقی-جنوب غربی امتداد دارند. این کوه‌هادر صحرای شام، از شمال حوضه دمشق در جنوب غربی به سمت شمال شرقی امتداد مییابند و در آنجا به حوضه پالمیرا در جنوب غربی شهر پالمیرا ختم می‌شوند
طول سلسله تدمریه 240 کیلومتر و عرض آن بین 6-7-10-15 کیلومتر تخمین زده شده است و به این ترتیب، طولانیترین رشته کوه سوریه است؛ اما نه مرتفع‌ترین و نه مهم‌ترین آن. آب و هوای کوههای پالمیرا خشک است. سلسله پالمیرا تا ارتفاع میانگین 500-750 متر از سطح عمومی داخل سوریه و بادیه سوریه بالا می‌رود. بلندترین قله آن، جبل «غَنطوس» (Ghantus) است که ارتفاعش به 1406 متر از سطح دریا می‌رسد.
به بیانی دیگر، منطقه فلات شرقی سوریه در دل بادیه الشام، شامل زنجیره ناپیوسته و کم ارتفاع (کمتر از 1000 متر) سلسله جبال تدمریه؛ متوازی با رشته‌كوه لبنان است که قلل بسیار متعدد و پراکنده آن، حاصل چین‌خوردگی زمین براثر فشار صفحات «تکتونیک»[xiii] است که در سطور پیشین بدان اشاره شد. قلل مرتفع این مجموعه چین‌خوردگی؛ یعنی چندقلوهای رشته‌كوه لبنان، در امتداد آخرین خط کوهستانی موازی این مجموعه که کشیده‌ترین آنها نیز هست، قرار دارد و به جهت کثرت این قلل، تنها به بعضی از مرتفع‌ترین آنها اشاره می‌شود:
«جبل الرواق» (Al ruwaq) یا «جبل الشرقی» با ارتفاع 975 متر در منتهی الیه شمال شرقی استان «ریف دمشق»، «جبل البِشری» (Bishri)[xiv] با ارتفاع 825 متر، در سه راهی تقاطع استان‌های حمص، دیر الزور و رقه ، سلسله قلل «ابورُجمین» (Abu rujmain) به‌موازات جبل الرواق و «جبل عبدالعزیز» در 35 کیلومتری شهر «الحسکه» (Al-Hasaka)[xv]، با ارتفاع 920 متر. در جنوب این کوه‌ها،منطقه‌ای بیابانی به نام «حمد» قرار دارد. در شمالِ جبل الرواق و شرق شهر حمص، منطقه بایر دیگری به نام صحرای حمص وجود دارد که دارای سطح خاکی سختی است.
ارتفاعات شمالی
ششمین و آخرین منطقه کوهستانی سوریه، سرچشمه‌های شمالی دو شاخه اصلی تأمین‌کننده رود فرات است؛ یعنی الخابور (Khabur) که از «رأس‌العین»[xvi] نشئت می‌گیرد و «بلیخ» (Balikh) که از «عین العروس»[xvii] در شهر «تل ابیض» تأمین می‌گردد.
نیز نگاه کنید به
ناهمواری های آرژانتین؛ ناهمواری های روسیه؛ ارتفاعات و ناهمواری های سودان؛ ارتفاعات و ناهمواری های زیمبابوه؛ ارتفاعات و ناهمواری های اوکراین؛ ارتفاعات و ناهمواری های اسپانیا؛ ارتفاعات و ناهمواری های اردن؛ ارتفاعات و ناهمواری های قطر؛ ارتفاعات و ناهمواری های بنگلادش؛ ارتفاعات و ناهمواری های سریلانکا؛ سلسله کوه های چین؛ ارتفاعات روسیه؛ ارتفاعات کانادا؛ ارتفاعات مصر؛ ارتفاعات افغانستان؛ ارتفاعات کوبا؛ ارتفاعات تونس؛ ارتفاعات ساحل عاج؛ ارتفاعات آرژانتین؛ ارتفاعات گرجستان؛ ارتفاعات تاجیکستان؛ ارتفاعات و ناهمواری های بنگلادش؛ ارتفاعات قزاقستان
پاورقی
[i]. به معنی «قله بلند»، «ممتنع الوصول» و «دستنیافتنی» است. «صیدونیان» (مردمان جنوب لبنان باستان)، آن را «سریون درخشنده» و «اموریان» (مردمان اردن باستان)، «سیز» یا «شیز» میگفتند. (غزل‌های سلیمان 4:8)؛ اما «عبرانیان» (قوم یهود) آن را کوه «سیؤن» مینامیدند. (سفر تثنیه 4:48) و چون دارای سه قله است، مزمور 42:6 آن را کوههای حرمون خطاب نموده است و بعید نیست که اسم های متعدد آن، ناشی از قله های مختلفش باشد. قوم یهود در وصف این کوه مبالغه ها کرده‌اند. (مزامیر 89:12 و 133:3). گرچه لفظ حرمون در انجیلهای چهارگانه نیامده است؛ اما شواهدی وجود دارد که حرمون همان کوهی باشد که در دامنه آن واقعه تجلی بر عیسی (ع) رخ‌داده است. (انجیل متی 17 و انجیل مرقس 9) ر.ک. قاموس کتاب مقدس ص 317
[ii]. نامهای تاریخی: رومیان آن را «اورانیتیس» (Auranitis) یا «اورانیتیتیس» (Auranititis) و آشوریان «جورانو»( زمین مجوَّف) میخواندند . حوران به دو بخش حوران و «البثانیه» تقسیم شده‌است. البثانیه یا «باثانیا» (Bathaniyya) یا «باتانیا» (Batanaea)؛ به معنی«دشت حاصل‌خیز»، نامی است برگرفته فرهنگ یهودی – مسیحی؛ درواقع باتانیا، بخش شمال شرقی سرزمین محسوب می‌شود. این واژه در گویش محلی معاصر به «باشان» (Bashān) تصحیف شده است. بلندترین این فلات «تپه باسان» است که در مزمور 68:15 به آن اشاره شده است. در حال حاضر در تقسیمات کشوری منطقه باشان، «النُقره» (Nuqrah ) نامیده می‌شود.
[iii] . نامهای تاریخی: رومیان آن را «بارگیلوس» (Bargylus) مینامیدند؛ نامی که مأخوذ از نام دولتشهری بود در جنوب غربی حلب و در شمال این رشته‌كوه به نام «بارگا» (Barga)؛ اعراب آن را در قرون‌وسطی «جبل بهرة» و «جبل بهراء» مینامیدند؛ همچنین در ادوار بعدی، «جبل النُصیریة» (Nusayriyah)، «جبل الانصاریة» و اخیراً به جهت بافت جمعیتی – مذهبی عمده، «جبل العلویین» نیز نامیده شده است.
[iv]. دشت هموار و پرآبی که رودخانه پرپیچ‌وخم «العاصی» یا همان «اورونتس» (Orontes) را از دل خود عبور می‌دهد.
[v]. از طریق این گذرگاه طبیعی، بزرگراه و خط راه آهنی از حمص به بندر طرابلس لبنان احداث شده است. این خط ترانزیت، در این پهنه طبیعی، برای قرن‌ها، مسیر تجاری و تهاجمی از ساحل مدیترانه به داخل کشور و سایر بخش‌های آسیا بوده است.
[vi]. نهری که در امتداد مرز جنوبی استان دمشق قرار دارد.
[vii]. مهم‌ترین شهرهای این منطقه نیز السویدا و درعا است که بیشتر «دروزی» نشین هستند.
[viii]. سنجاق اسکندرون (الإسكندرونة) یکی از مناطق سوریه در زمان معاصر بوده که باوجود اینکه در سال ۱۹۳۹ به ترکیه الحاق شد برای سوریها استان پانزدهم به شمار می‌رود. در سال ۱۹۳۹ قیمومت فرانسه بر سوریه منطقه اسکندرون که سرزمینی با ساکنان عربی بود و جمعیت ترک‌ها فقط ۳۹٫۴٪ از جمعیت تشکیل میداد را به دولت ترکیه واگذار کرد و نیروهای خود را از این منطقه بیرون کشید و نیروهای ترک وارد این منطقه شدند و آن را جزء ترکیه تحت نام استان ختای خواندند. این اقدام موجب خشم عرب‌زبان‌های جهان و به‌ویژه مردم سوریه و اهالی اسکندرون شد. کشورهای عربی درنهایت ضعف قرار داشتند و نتوانستند اقدامی انجام دهند. ترکیه زبان عربی را در طول سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم ممنوع کرد. سوریه همواره در نقشه‌های کشوری اسکندرون را جزو اراضی لاینفک سوریه محسوب می‌کند.
[ix]. این نام که تصحیفی از شمعون است، به خاطر قدیس «شمعون العامودی» یا «سیمئون استایلیتس» (Simeon Stylites) (389-459 م.) راهب مسیحی است که به زهد مشهور بود به مدت 37 سال بالای صخرهای در این منطقه زندگی کرد. در حال حاضر یک مجموعه صومعه بزرگ برای او تأسیس شده است.
[x]. این منطقه محل زندگی کردهای شافعی و طایفه ایزدی هاست.
[xi]. محل زندگی دروزیها
[xii]. وجه تسمیه، جمعیت قابل‌توجه ترکمنهای سوریه است که در این منطقه ساکن اند.
[xiii]. زمین‌ساخت یا تکتونیک (Tectonics) یکی از شاخه‌های زمین‌شناسی است که به مطالعه تغییر شکل پوسته زمین براثر تنش‌ها و کرنش‌های وارده در طول دوران‌های مختلف زمین‌شناسی می‌پردازد. هدف اصلی این رشته توجیه هندسه و نحوه پیدایش سازه‌ها و ساختارهای زمین‌شناسی مانند طاقدیس‌ها، گسل‌ها، درزه‌ها و ناودیس‌هاست. از سوی دیگر، زمین‌ساخت به مطالعه ساختار درونیِ زمین، چگونگی تشکیل رشته‌كوه‌ها، اقیانوس‌ها، زمین‌لرزه‌ها و دیگر رخدادهای سطح زمین می‌پردازد.
[xiv]. این قله، خط الراس وسیعی از مجموعه قللی است که بلافاصله در غرب رودخانه فرات و شمال غربی شهر دیرالزور، به‌طرف حمص؛ یعنی سمت جنوب غربی تا کمربند برآمده و تکتونیکی پالمیرا (Palmyra fold belt) امتداد دارد و بخشی از آن را در مرکز سوریه تشکیل می‌دهد.
[xv]. یکی از شهرهای مهم کردستان سوریه، در منتها‌الیه شمال شرقی این کشور است.
[xvi]. از شهرهای کردستان سوریه در استان حسکه
[xvii]. ناحیه ای در 3 کیلومتری جنوب تل ابیض است. در گذشته «ذهبیه» نامیده می‌شد و مزاری منسوب به حضرت ابراهیم در آنجا وجود دارد.
کتابشناسی
- ↑ V.E. Peters (1977). The Nabataeans in the Houran , Journal of the American Oriental Society , Vol. 97, No. 3, New York University, pp. 263, 265
منبع اصلی
شنی، کریم (۱۴۰۰). فرهنگ و تاریخ سوریه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)
نویسنده مقاله
کریم شنی