تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی کوبا

Historia de Las Indias

ادبیات کوبا یکی از غنی‌ترین و تاثیرگذارترین ادبیات تولید شده به زبان اسپانیایی است، با نگاهی بر تاریخ ادبیات کوبا و اولین نوشته‌های این سرزمین، به‌خوبی روشن است که ادبیات به زبان اسپانیایی در کوبا به همان دوران تسخیر و استعمار برمی‌گردد. استعمارگران به همراه خود تاریخ‌نگارانی را می‌آوردند تا وقایع مهم را نگارش کنند، اگرچه این وقایع از نقطه نظر اسپانیایی‌ها نوشته می‌شد و مختص خواننده اسپانیایی بود، اما آثار قابل توجهی از آن دوران به‌جا مانده که برای آشنایی با فرهنگ و ادب کوبا بسیار مهم می‌باشد. مهم‌ترین تاریخ نگاری که در قرن ۱۶ به کوبا آمد، راهب بارتولومه د لاس کاساس (Bartolome de las Casas) بود که اثر خود به‌نام تاریخ لاس ایندیاس (Historia de Las Indias) را نوشت. گذشته از این اثر، به‌عنوان اولین متن ادبی نوشته شده در کوبا، می‌توان از آینه بردباری (El espejo de paciencia) نام بردکه در سال ۱۶۰۸ و توسط سیلوستر د بالبوآ (Silvestre de Balboa) نوشته‌شد، این اثر، یک شعر حماسی - تاریخی است که جامعه استعماری آن زمان را به تصویر می‌کشد و زیبایی‌های طبیعت کوبا را به معرض نمایش می‌گذارد. این شعر حماسی طولانی، داستان ربوده شدن کشیشی کوبایی را به دست دزدان دریایی فرانسوی نقل می‌کند، مردم شهر همگی به دزدان حمله می‌کنند و کشیش را نجات می‌دهند. آن‌چه که جالب توجه می‌باشد این است که قهرمان داستان یک برده سیاهپوست بود که کشیش شهر را نجات می‌دهد. ویژگی‌های کوبایی این مجموعه شعر، بیش از سه قرن بعد توسط خوزه لساما لیما (Jose Lezama Lima) ، نویسنده کوبایی، در مقدمه کتابش با نام مجموعه شعر کوبا به سال ۱۹۶۵ به خوبی چنین بیان شده است:

«جزیره ما تاریخ خود را در درون شعر آغاز می‌کند.»

از این اثر تا اوایل قرن ۱۸، برای ادبیات کوبا یک قرن سکوت رقم می‌خورد و اثری پدیدار نمی‌شود که این سکوت با اولین اثر تئاتری کوبا، با نام شاهزاده باغبان و کلوریدانو ریاکار که توسط کاپیتان کوبایی سانتیاگو د پیتا (Santiago de Pita) به نظم نوشته شد شکسته می‌شود و در سویل بین سال‌های ۱۷۳۰ و ۱۷۳۳ به چاپ می‌رسد. البته صنعت چاپ در سال ۱۷۲۳ وارد کوبا شده بود، اما این اثر در سویل اسپانیا به چاپ می‌رسد.

در سال ۱۷۹۰ ظهور روزنامه کاغذی هاوانا (Papel Periodico de La Habana) و همچنین تاسیس جامعه اقتصادی دوستان کشور (Sociedad Economica de Amigos del Pais) ، دوره‌ای اساسی را برای تاریخ ادبی کوبا رقم زدنند، از طرف دیگر، وجود بعضی از نویسندگان از خاندان برجسته کرئول و با حس وطن‌پرستی غیرقابل انکاری در عرصه ادبیات، تاثیری با دوام در حوزه مقاله و یا شعر برجای گذاشتند. به‌طور مثال می‌توان از فرانسیسکو د آرانگو ای پارنیو (Francisco de Arango Y parno) ، نویسنده برجسته تئوری‌های کشاورزی یا شاعرانی چون مانوئل د زکیرا (Manuel de Zequeira) و مانوئل خوستو دروباکابا (Manuel Justo de Robacaba) را نام برد که به یک بیداری هویتی کمک می‌کنند که در آن «زمین» نقش برجسته‌ای داشته است.آن‌چه مسلم است این است که آثار شعری این دو شاعر بسیار متفاوت از آثار قبلی می‌باشند و از کیفیت بالایی برخوردارند.

قرن ۱۹ کوبا نمایانگر این مهم است که تاریخ ادبی از تاریخ کشور عقب نمانده است. به عبارتی تمام اتفاقات تاریخی، بحران‌ها، جنگ‌هایی که دستیابی کوبا به استقلال را رقم می‌زنند، انعکاسی در تولیدات ادبی نشان می‌دهند. آثار ادبی این دوران، همچنان شعر و مقاله می‌باشد. مقاله‌نویسی که با چاپ روزافزون مجلات و روزنامه‌ها و همین‌طور با توسعه جامعه روشنفکرانه دانشگاهی مرتبط بود، به نقطه اوج فوق‌العاده‌ای می‌رسد و مرزهای ادبیات را درمی‌نوردد تا مسائل سیاسی، اجتماعی یا اقتصادی را دربرگیرد. به این ترتیب، متفکرانی ظهور می‌کنند که در حوزه‌های سیاسی گوناگونی (اصلاح‌طلبان، طرفداران استقلال داخلی یا استقلال خواهان) فعالیت می‌کردند، اما در حوزه بحث‌های ملی متحد بوده و به‌طور جمعی یا فردی برای معرفی هویت ملی کوبایی و استعمار زدایی فرهنگی مشارکت داشتند. مردان متفکری که همزمان توانایی این را داشتند که مرد عمل باشند. در این رابطه، خوزه مارتی، ادیبی که در دوره مدرنیسم ظهور می‌کند، از جایگاه خوبی برخوردار می‌شود، نویسنده‌ای که قلم او، اسلحه‌اش بود.

در کنار مقاله‌نویسی، شعر از جایگاه برجسته‌ای برخوردار است، در این جایگاه، چهره‌هایی چون: خوزه ماریا اردیا (Jose Maria Heredia) ، نگارنده شعر معروف «قصیده‌ای بر نیاگارا» می‌درخشند. خوزه ماریا اردیا به‌عنوان یکی از بهترین شاعران کوبا و شاعر دوره رمانتیسم شناخته شده و لقب شاعر ملی را از آن خود کرده است، آثار وی به‌طور خارق‌العاده‌ای به توصیف مناظر طبیعی می‌پردازد به‌طوری‌که معنای روحانی این مناظر را به تصویر می‌کشد.

یکی دیگر از چهره‌های برجسته ادبیات کوبا در دوره رومانتیسم، گرترودیس گومز د آویاندا (Gertrudis Gomez de Avellaneda) ، می‌باشد. نویسنده‌ای بسیار جسور که در اثر معروف خود با نام ساب (Sab) (۱۸۴۱)، برده‌داری را محکوم کرد و علاوه بر آن، به‌عنوان یکی از پیشگامان فمنیسم در کوبا شناخته شد. پس از رمانتیسم، شاهد حضور مدرنیسم و مدرنیست‌ها می‌باشیم.

از چهره‌های برجسته این سبک ادبی، خوزه مارتی می‌باشد؛ شاعر، روزنامه‌نگار، متفکر و سیاستمدار کوبایی که بسیار زود در یکی از جنگ‌ها (۱۸۹۵) که آخرین جنگ استقلال خواهد بود کشته شد. خوزه مارتی متفکری بود که به ساختن یک آمریکا عقیده داشت و در سخنرانی‌هایش از جمله «آمریکای ما» (Nuestra America) به وضوح از این ایده خود صحبت کرده است، از طرف دیگر، شاعر مدرنیستی بود که ابیاتی بسیار زیبا را خلق کرده است: اشعار آزاد (Versos libres) (۱۸۸۲)، اسماعیلیه (Ismaelillo) (۱۸۸۲) سروده شده به یاد پسرش، و اشعار ساده (Versos sencillos) (۱۸۹۱) از جمله آثار وی می‌باشند. خوزه مارتی، چهره پیشتاز اواخر قرن نوزدهم، به‌عنوان راهنما و پیشرو قرن بیستم نیز شناخته شده است. البته تغییر قرن و یا دستیابی کوبا به استقلال بسیار دیر هنگام را نمی‌توان قطع ارتباط در تولیدات ادبی این کشور با استعمارگران دانست. تعامل میان اروپا و آمریکا که در دوره استعمار آغاز شده بود و تا پایان قرن نوزدهم نیز ادامه یافت، با ورود به قرن جدید و بهره‌مندی این جزیره کوچک از استقلال، به ناگهان از بین نمی‌رود، بلکه این تاثیرات ادبیات اروپا بر ادبیات کوبا همچنان ادامه می‌یابد. ادبیات در این دوران راه‌های شناخته شده دیگری را نیز می‌پیماید، به‌طوری که در شعر با سبک پارناسیسم جلو می‌رود و در نثر، از رئالیسم و ناتورالیسم بهره‌مند می‌شود، در این زمان، اگرچه کوبا به استقلال دست یافته ولی هنوز زمان نوآوری در این عرصه فرا نرسیده بود.

بنا به عقیده بسیاری از منتقدین، در این دوره که با تاریخ نمادین ۱۸۹۸؛ تاریخ استقلال کوبا از استعمار اسپانیا؛ رقم خورده و دوره جدیدی در تاریخ این کشور آغاز می‌شود، در حوزه سیاست، کوبا بلافاصله به علت مداخلات ایالات‌متحده آمریکا اقتدار ملی کسب شده خود را از دست می‌دهد و از طرفی در عرصه ادبیات، دچار خواب آلودگی و بی‌تحرکی می‌شود. شعر همچنان به‌عنوان نوع ادبی حاکم در کوبا به راه خود ادامه می‌دهد. شعر با الهام از تاریخ زمانه و در تجلیل از قهرمانی سربازان جنگجویی که در جنگ استقلال کوبا شرکت می‌کردند و مامبیا (Mambi) نام داشتند؛ بیش از پیش سیاسی شد. به‌طور مثال، زمانی که پرچم آمریکای شمالی در کنار پرچم کوبا در قلعه ال مورو نصب می‌شود، بعضی از شعرای کوبایی با صراحت، بر این امر با ناامیدی و غم می‌سرایند. در این راستا می‌توان از انریکو ارناندث می یارس (Enrique Hernandez- Miyares) نام برد که اشعار سیاسی می‌سرود.

بدون شک، در اوایل قرن ۲۰، در کنار این افراد، بسیاری از شعرا هم از عرصه سیاست کناره گیری کرده و به دور از تعهدات ایدئولوژیکی شعر می‌گفتند و به شعر رمانتیک علاقه داشتند. از سال‌های ۱۹۱۰ به بعد، اصلاحاتی در زمینه ادبیات در کوبا دیده می‌شود. نثرنویسان که تا آن زمان فقط به بیان مناظر و آداب و رسوم کشور می‌پرداختند، به صحنه قهرمانی جنگ‌ها وارد می‌شوند و از این زمان به بعد، تاریخ نگاری‌ها، رمان‌ها و داستان‌هایی مرتبط با واقعیت روز خلق می‌کنند. در این برهه از زمان، تحولات بسیاری رو به افزایش بود که یکی از آن تحولات مربوط می‌شد به انتشار اولین آثار انسان شناس کوبایی، فرناندو ارتیزا (Fernando Ortiz) و حضور وی در احیای مجله‌ای با نام «مجله دو ماهانه کوبا» و همین‌طور چاپ مجله‌های جدیدی که با آزادی به نقد می‌پرداختند از جمله «کوبای معاصر» (۱۹۱۳) یا «مجله اجتماعی» (۱۹۱۶) بسیار تاثیرگذار بود، در این مجلات، بهترین نثرنویسان، شاعران و مقاله‌نویسان آن دوره، مقالاتی منتشر می‌کردند و نگرانی‌هایشان را در مورد مسائل روز بیان می‌نمودند. افرادی چون: ماکس انریکز اورنیا (Max Enriquez Hurena)، آلفونسو ارناندس کاتا (Alfonso Hernandez Cata) ، خوزه آنتونیو راموس (Jose Antonio Ramos) ، خسوس کاستیانوس (Jesus Castellanos)، میگل دکاریون (Miguel de Carrion)، آرتورو مونتوریا (Arturo Montorrey)، خوزه ماریا چاکن ای کالبو (Jose Maria Chacon Y Calvo) به‌عنوان نسل اول جمهوری شناخته می‌شوند که بسیاری از این افراد، با هدف رسوایی زشتی‌های اجتماعی به خلق آثار خود پرداختند.

ادبیات کوبا در سال‌های ۲۰ و ۳۰، از ویژگی‌های خاصی برخوردار می‌شوند، چرا که حضور روشنفکرانی بسیار متعهد و هوشیار نسبت به اوضاع سیاسی آن دوران که زمان ساخت هویت ملی بود شدت می‌گیرد. از میان این افراد می‌توان از فرناندو ارتیز (Fernando Ortiz) نام برد، در این برهه از زمان، روشنفکران گروه‌های مختلف در مقابل امپریالیسم آمریکای شمالی ایستادگی از خود نشان می‌دادند و با صدور بیانیه‌ها و اعلامیه‌ها به‌طور کاملا آشکاری تعهد دوگانه خود در عرصه ادبیات و همین‌طور سیاست را به معرض نمایش می‌گذاشتند. آثاری که این افراد برجای گذاشتند نه فقط در ادبیات آمریکای‌لاتین ماندگار شد، بلکه در عرصه سیاست نیز خواندنی است، از این‌رو، به جرات می‌توان گفت که ادبیات آمریکای لاتین همیشه و همواره آمیخته با سیاست بوده و هیچگاه جدایی‌ناپذیر نبوده است، در همین دوران چهره‌های دیگری نیز در عرصه ادبیات کوبا ظهور می‌کنند، از جمله این افراد می‌توان به آلخو کارپنتیرا (Alejo Carpentier) ؛ نویسنده نامی کوبا؛ و نیکلاس گی ین (Nicolas Guillen) ؛ شاعر سیاه‌پوست کوبایی؛ اشاره داشت که در عرصه ادبی ظهور می‌کنند و حدود نیم قرن در صحنه ادبیات کوبا هنرنمایی می‌نمایند. در کنار این نویسندگان، نام‌های دیگری نیز می‌درخشند و در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ نسلی از داستان‌نویسان از جمله لیدیا کابررا (Lidia Cabrera) ؛ فعال در عرصه ادبیات سیاه و اونلیو خورخه کاردوسو (Onelio Jorge Cardoso) نیز دیده می‌شوند. این نویسندگان کوبای فراموش شده را کشف کردند، از سال‌های ۱۹۴۰ نسلی از شعرا پیرامون شاعر و رمان‌نویس کوبایی، خوزه لساما لیما و مجله اوریخنس (Origenes) (ریشه‌ها) گرد می‌آیند که نگرانی‌هایی در مورد کوبا و جهان را داشتند و از طریق این مجله دلواپسی‌های خود را نسبت به وطنشان ابراز می‌کردند، در سال ۱۹۵۵ مجله اوریخنس جای خود را به مجله‌ای با نام سیکلون (Ciclon) (گردباد) می‌دهد.

جریانات اتفاق افتاده مربوط به انقلاب کوبا در سال ۱۹۵۹ تغییرات عمیقی، نه فقط در صحنه سیاسی بلکه در صحنه ادبی به وجود می‌آورند. شرایط جدید باعث بروز تاثیرات مثبتی بر انتشارات کوبایی دارند. انقلاب ادبی نیز بر این استوار بود که خواندن به‌عنوان عملی قابل دسترس برای همگان باشد. در سال‌های اولیه انقلاب تعداد بسیاری رمان خلق می‌شود که به وضوح طرفدار انقلاب بودند. این رمان‌ها در سال‌های ۶۰ به چاپ رسیدند و حماسه مردان ریش‌دار سی‌یرا مائسترا را به تصویر می‌کشیدند. «رمان انقلابی‌کوبا» به یک حماسه عظیم مبدل می‌شود که بازتاب رویدادهای اجتماعی و جریانات اخلاقی می‌باشند، بسیاری از نویسندگان کوبایی درآن برهه از زمان به این سمت کشیده می‌شوند و به خلق آثار انقلابی دست می‌زنند. اما تعداد دیگری از نویسندگان کمتر به زمینه انقلابی علاقه‌مند بودند و به سمت جنبش «بوم» که ادبیات آمریکای لاتین را تحت‌الشعاع قرار داده بود، کشیده شدند و آثار درخشانی نیز برجای گذاشتند. در دهه بعد، داستان‌سرایی انقلابی همچنان راه خود را ادامه می‌دهد و خلق و چاپ آثار انقلابی ادامه می‌یابد. اکثریت این رمان‌ها موفق می‌شوند جایزه کاسا د لاس آمریکاس را؛ که جایزه مطرحی در آمریکای لاتین می‌باشد؛ از آن خود کنند.

در سال‌های ۸۰، اگرچه حمایت اغلب نویسندگان نسبت به انقلاب از بین نمی‌رود، تغییراتی در آثارشان به چشم می‌خورد که این تغییرات تا سال‌های ۹۰ و تا امروز نیز ادامه یافته است. این دوران به‌عنوان مرحله تجدید حیات ادبی، با توجه به افزایش انتشار کتاب‌هایی که کمتر به مسائل بزرگ جمعی می‌پرداختند و بلکه برعکس بر روایات روزمره و احساسی تمرکز می‌کردند بسیار مورد توجه قرار گرفته است، از چهره‌های شاخص این دوره می‌توان از میرتا یانی یز (Mirta Yanez) ، آبل انریکه پی ریه تو (Abel Enrique Prieto) ، لیسانردو اترو (Lisandro Otero) ، میگل بارنت (Miguel Barnet) و سنل پاز (Senel Paz) نام برد.

البته، داستان‌سرایی تنها وسیله بیان در سه دهه بعد از انقلاب نیست. شعر و تئاتر هم مسیر جدیدی به خود می‌گیرند. شاعران این نسل در روند جریانات انقلابی نیز شرکت می‌کنند، از چهره‌های این نسل می‌توان از روبرتو فرناندز رتامار (Roberto Fernandez Retamar) که در زندگی فرهنگی کوبا نقش بسیار مهمی را ایفا نموده است، نام برد. اما لازم به ذکر است که در این دوران سه چهره برجسته نسبت به دیگران شاخص‌تر می‌باشند: خوزه لساما لیما، نیکلاسگی ین، آلخو کارپنتیر.

خوزه لساما لیما، یکی از نویسندگان مطرح‌کوبا بودکه مشکل‌ترین رمان در تاریخ ادبیات این کشور را با نام بهشت (Paradiso) در سال ۱۹۶۶ منتشر کرد، وی به «پروست کارائیب» مشهور است، نیکلاس گی ین، شاعری مولاتو (دورگه سیاه و سفید) بود که هنوز هم به‌عنوان شاعری مبارز و متعهد از او یاد می‌کنند که هم در مبارزات بزرگ قرن بیستم و هم در مبارزه برای خلق شعری که مفهوم داشته باشد فعالانه تلاش می‌کرده است، وی مبارزه‌ای طولانی برای برابری و شرافت همه کوبایی‌ها و علیه امپریالیسم و استعمار در سال‌های ۲۰ آغاز می‌کند که این مبارزه با پیروزی انقلاب کوبا به موفقیت می‌رسد. وی با اشعار خود نشان می دهد که دفاع از موارد سیاسی و اجتماعی با زیبایی‌شناسی شعری در تضاد نیست، وی مدتی را در تبعید به‌سر برد و با پیروزی انقلاب کوبا، به کشور بازگشت و از طرفداران انقلاب بود. وی از سال ۱۹۶۱ تا زمان مرگ، ۱۹۸۹، رئیس مجمع ملی نویسندگان و هنرمندان کوبا (UNEAC) بود. شعر وی همیشه در خدمت انقلاب بود که یکی از اشعار وی با نام «دارم» (Tengo) که در سال ۱۹۶۴ به چاپ می‌رسد، شعری است که از آن‌چه که انقلاب به کوبا داده و تا آن موقع از جامعه‌گرفته شده بود سخن می‌گوید.

اما یکی از جهانی‌ترین نویسندگان قرن بیستم کوبا، بدون هیچ تردیدی، آلخو کارپنتیر می‌باشد. وی کوبایی - فرانسوی بود، و همیشه پلی میان این دو فرهنگ محسوب می‌شد تجارب سفرهایش، علاقه‌اش به موسیقی و معماری و همین‌طور آمریکا و انقلاب، باعث غنای آثار ارزشمند وی شده‌اند. آثاری چون: قلمرو این دنیا (۱۹۴۹)، ردپاهای گم شده (۱۹۵۳)، چنگ و سایه (۱۹۷۹)، فقط چند نمونه از آثار برجسته وی می‌باشند. ضمنا یادآور می‌شود که آلخو کارپنتیر درکتاب خود با نام قلمرو این دنیا (El reino de este mundo) ، واژه‌ای با نام رئالیسم شگفت انگیز (Lo Real Maravilloso) را ارائه می دهد که متفاوت از رئالیسم جادویی (Realismo Magico) می‌باشد. آلخو کارپنتیر یکی از مدافعان انقلاب کوبا بودکه در خارج از کشور به معرفی آن می‌پرداخت. وی در سال ۱۹۷۷ جایزه سروانتس را برای مجموعه آثار خود کسب کرد.

نیز نگاه کنید به

تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی سوریه؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی سیرالئون؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی فرانسه؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی اردن؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی اسپانیا؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی اوکراین؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی تایلند؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی آرژانتین؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی سودان؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی روسیه؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی سنگال؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی افغانستان؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی تونس؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی مصر؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی کانادا؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی مالی