فرهنگ عمومی مالی

فرهنگ عامیانه در کشور مالی مجموعه‌ای از ترانه‌های عامیانه، آوازها، ضرب‌المثل‌ها، افسانه‌ها، اساطیر، جشن‌های سنتی، خرافات و موهومات، زبان و گویش‌ها، بازی‌های محلی، خوراک، پوشاک، هنرهای اصیل دستی، جنبه‌های عمومی‌‌زندگی و... است که بر روی هم فولکلور این کشور را شکل می‌بخشند. فرهنگ عامه مالی نقش مهمّی ‌در ایجاد و توسعه همبستگی قومی‌‌مناطق مختلف کشور ایفا نموده‌است و سهم به‌سزایی در انتقال نسل‌به‌نسل بخش عمده‌ای از فرهنگ شفاهی مالی دارد.

غذاهای سنتی مالی

انسام غذای سنتی مالی

هرچند مردم مالی انسان‌های بسیار فقیری به‌شمار می‌روند ولی صرف غذاهای متنوع سنتی اهمیت زیادی در زندگی روزمره مردمان شهری و روستایی این کشور دارد. غذای اصلی مالیایی‌ها ارزن، ذرت خوشه‌ای و فونیو (fONIO) (غذایی حلیم مانند) است که با سس‌های محلی یا گوشت و سبزیجات صرف می‌شود. در مراسم و مناسبت‌هایی همچون جشن ازدواج، میلادالنبی یا مناسبت‌های ملی غذاهایی همچون «انسام» (nSAAME) که مخلوطی از برنج و سبزیجات است، "کاس کاس" که مخلوطی از آرد ارزن و روغن و گوشت است و گوشت کباب شده بز و گاو نیز طبخ و به همراه «جینجیبر» (Jinjinber) (نوشیدنی متشکل از آب، شکر، لیمو و زنجفیل) سرو می‌شوند . این غذاها به همراه برخی نان‌ها و میوه‌های محلی سخت مورد علاقه قبایل مختلف‌اند و مردمان شهری و روستایی این غذاها را با اشتهای فراوان میل می‌کنند. برنج پخته شده توام با گوشت از دیگر غذاهای سنتی این کشور است با این حال در مناطق روستایی مالی برنج معمولا به عنوان غذایی تجملی درنظر گرفته‌می‌شود و با وجود آن که دهقانان به کاشت برنج اشتغال دارند، کمتر برنج تولیدی خود را صرف نموده و بدلیل نیازهای معیشتی تقریباً تمام تولیدات برنج خود را به فروش می‌رسانند. در واقع روستاییان تنها در هنگام برگزاری جشن‌های مذهبی و ملی این فرصت را می‌یابند تا از برنج پخته شده توأم با گوشت یا سبزیجات به عنوان خوراکی خوشمزه بهره‌مند شوند. آلاباجا (برنج مخلوط با گوشت چرخ کرده و کره)، سورونتو (برنج چرب مخلوط با رب گوجه و گوشت) و لاخوی (مخلوطی از گوشت، ادویه، گوجه و فلفل) از غذاهای مورد علاقه مردمان گایو و طوارق به‌شمار می‌روند. سبزیجات محلی، نان‌ها و سوپ‌های محلی، سیب زمینی و انواع ماهی‌های پخته یا سرخ شده همراه با چاشنی‌های بومی، از دیگر غذاهای سنتی کشور مالی محسوب می‌شود.

لباس های سنتی در مالی

لباس سنتی زنان و مردان در مالی

پوشش و لباس در فرهنگ قبایل مالی جایگاه خاصی دارد و مردم این کشور، باوجود فقر و تنگ‌دستی، به نوع لباس خود اهمّیت زیادی می‌دهند. لباس سنتی مالی، ردای بلندی است که زنان و مردان مالیایی برتن می‌کنند و از دو تکه شلوار و بالاتنه یک‌سره بلند تشکیل می‌شود.

لباس‌های سنتی مالی به رنگ‌های گوناگون است و مردم این کشور از زن و مرد ترجیح می‌دهند لباس‌هایی با رنگ‌های شاد بر تن کنند و نوع پوشش خود را جلوه‌ای از هنر قبیله خود می‌دانند. مشهور‌‌‌‌ترین لباس سنتی، لباس‌های ربدوشامبر مانند طوارق است که به ایندیگو (Indigo) شهرت دارد و علاوه‌ بر طوارقی‌ها، مردم قبایل بامبارا و فولانی نیز آن را می‌پوشند.

علاوه بر آن البسه سنتی دیگری نیز در این کشور وجود دارند که به عنوان بخشی از سنت‌های بسیار قدیمی‌ این کشور درنظر گرفته می‌شوند به گونه‌ای که حتی ابن بطوطه نیز در سال 1352 هـ.ق و در هنگام سفر به کشور مالی در سفرنامه خود به این ویژگی اشاره کرده و در سفرنامه خود با تحسین البسه سنتی مالیایی‌ها نوشته است:

«مردم مالی اغلب لباس‌های مدل داری برتن می‌کنند...».

در حال حاضر مردم روستایی مالی معمولاً البسه بلند و یکسره سنتی این کشور را دربر می‌کنند و زنان در حفظ حجاب و پوشش خود و پوشیدن لباس‌های بلند و شلوار تأکید دارند با این حال در شهرها جوانان بیشتر ترجیح می‌دهند لباس‌های غربی شامل کت و شلوار و کت و دامن بر تن نمایند که این امر در مراکز دولتی و خصوصی بیشتر به چشم می‌خورد.

سنت و مراسم ازدواج در مالی

ازدواج در زندگی مردم مالی، همچون دیگر کشورهای آفریقایی، تداوم زندگی اجتماعی و توسعه مناسبات بین قبیلگی محسوب می‌شود. مالیایی‌ها ازدواج را یکی از مهم‌ترین مقاطع زندگی هر فرد می‌دانند و معتقدند دختران و پسران جوان، پس از ازدواج، وارد مرحله جدیدی از زندگی خود می‌شوند.

جامعه مالی جامعه‌ای کاملاً سنتی است و با وجود رسوخ برخی شاخصه‌های فرهنگ و تمدن غربی، مالیایی‌ها هم‌چنان به سنت‌ها و آداب و رسوم خود پای‌ بندند. والدین معمولاً فرزندان خود را به ازدواج در اوان جوانی تشویق می‌کنند و معتقدند با این کار، از بسیاری خطرات اجتماعی و اخلاقی مصون می‌مانند. در فرهنگ قبایل مالی، مجرد بودن امری نکوهیده به‌شمار می‌آید و به‌طور مثال بامباراها، حتی زنان سالخورده بیوه را به ازدواج با مردان کهنسال هم‌قبیله‌ای خود تشویق می‌کنند و معتقدند زنان موجب تقویت جایگاه شوهران خود می‌شوند.

ازدواج در مناطق مختلف مالی معمولاً در درون قبایل صورت می‌گیرد و اکثر جوانان ترجیح می‌دهند همسران خود را از روستا یا شهر خود انتخاب کنند با این حال طی دو دهه گذشته ازدواج‌های زیادی نیز بین افراد قبایل مختلف صورت گرفته‌است. جشن‌های عروسی در مالی معمولاً با تشریفات خاصی همراه است و هرچند در شهرهای بزرگ تاحدودی رنگ و بوی غربی به خود گرفته ولی در روستاها با سادگی و صمیمیت توأم با شادی فراوان برگزار می‌شود. پرداخت شیربها از سوی داماد به خانواده عروس از اهمیت زیادی برخوردار است و گاه داماد علاوه بر شیربها چند رأس گاو و گوسفند نیز به پدرزن خود هدیه می‌دهد.

هرچند ازدواج در گذشته‌های دور در کشور مالی بصورت سنتی برگزار می‌شد و رؤسای قبایل یا سالخوردگان با اعلام رسمی‌ پیوند زناشویی، زن و شوهر جوان را به زندگی جدید خود رهنمون می‌ساختند ولی طی چند دهه گذشته و بر اثر قوانین موجود و الزام ثبت ازدواج‌ها در دفاتر شهرداری، مراسم ازدواج تاحدودی حالت رسمی‌ و مدنی به خود گرفته که این امر در شهرهای بزرگی همچون باماکو و کیدال بیشتر مشهود است. البته عدم ثبت ازدواج‌های روستاییان در دفاتر شهرداری در بسیاری موارد و پس از فوت شوهران، مشکلات فراوانی را از نظر تقسیم اموال فرد متوفی پدید آورده‌است از این روی دولت تمامی‌ شهروندان کشور را به ثبت و رسمیت بخشیدن به ازدواج‌های خود موظف ساخته‌است، با این حال هنوز بسیاری از ازدواج‌ها در این کشور، به ویژه در مناطق روستایی، ثبت نمی‌شود و مردمان ساکن دهکده‌ها مخالف ثبت پیوند زناشویی خود در دفاتر شهرداری بوده و آن را آدابی مسیحی می‌دانند و معتقدند این امر با اصول اسلامی‌مغایرت دارد^[i].

سنت چند همسری در مالی

یکی از سنت‌های دیرینه جوامع شهری و روستایی مالی چند همسری و داشتن زنان متعدد است و مردان این کشور ازدواج با چند زن را نوعی تفاخر و برتری برای خود درنظر می‌گیرند. با این حال این سنت به دلیل مشکلات جوامع شهری و هزینه‌های بالای زندگی رسم چند همسری به تدریج در این مناطق کمرنگ شده و بیشتر به روستاهای کشور منحصر گشته است.

مراسم سوگواری در مالی

هرچند مراسم تدفین مردگان در بین پیروان آیین‌های بومی‌ مالی با تشریفات خاصی همراه است و آنها اشیایی را برای همراهی مرده در سفر به دنیای دیگر در گور فرد متوفی قرار می‌دهند ولی نوع به‌خاک سپاری و تدفین اموات در بین مسلمانان مالیایی به سبک اسلامی‌ و بر اساس دستورات دین مبین اسلام صورت می‌گیرد. در بین مسلمانان مالی این گونه رسم است که پس از به خاک سپرده شدن میت ؛ خانواده متوفی تا روز هفت به عزاداری و نوحه‌سرایی می‌پردازند و اقوام، فامیل، بستگان و همسایگان تا روز چهلم به دیدار خانواده عزادار آمده و سعی می‌کنند با دلداری آنها غم مرگ فرد در گذشته را تخفیف دهند. در مراسم روز هفتم و چهلم متوفی بسیاری از افرادی که با مرحوم یا مرحومه آشنایی داشته‌اند شرکت می‌کنند و علاوه بر تلاوت آیاتی از قرآن، یکی از روحانیون ضمن سخنرانی برای فرد مرده طلب مغفرت می‌نماید.

آیین خاک سپاری و سوگواری اموات در بین مسیحیان نیز تا حدودی شبیه کشورهای غربی است و مرده در داخل تابوت جای داده شده و در گورستان مسیحیان دفن می‌شود با این حال پس از برگزاری آیین سوگواری در کلیسا؛ بسیاری از دوستان و بستگان فرد متوفی در خانه او حضور یافته و با بازماندگان ابراز همردی می‌کنند.

اساطیر و افسانه‌ها در مالی

ادبیات شفاهی و مکتوب مالی مملو از افسانه‌ها و اساطیری است که به‌نوعی بر زندگی روزمره مالیایی‌ها سایه افکنده است و بخش قابل تو جهی از رمان‌های ادبی نوین کشور را دربر می‌گیرد. خواندن داستان‌های افسانه‌گونه و گوش دادن به افسانه‌های قدیمی، یکی از بخش‌های مهم فولکلور کشور مالی را تشکیل می‌دهد که در این میان و با تو جه به پیشینه عمیق فرهنگ شفاهی، نقل این داستان‌ها آن هم با شیوه‌ای حماسی، از دیرباز در این کشور اهمیت خاصی داشته‌است. حماسه سنتی سونجاتا یکی از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین افسانه‌های کشور مالی به‌شمار می‌رود.

گریوت‌ها داستان‌سرایان سنتی

داستان‌های افسانه‌ای زیادی در مورد شخصیت‌های بزرگ تاریخی این کشور همچون امپراطور مانسا موسی، سلطان ابوبکر و سفر اسرارآمیز او به قاره آمریکا، ازکیا محمد،سلطان سنی علی بر، جنگ‌های المامی‌ساموره توره با فرانسویان، مرگ اسرارآمیز الحاج عمرتال و... وجود دارد. بخش دیگری از افسانه‌های مالی را داستان‌ها و حکایاتی درباره غول‌ها، اجنه و موجوداتی اسرارآمیز تشکیل می‌دهند که قادر به کارهای فوق‌ بشری‌ هستند.

از گذشته‌های دور، روایت اساطیر و افسانه‌های این کشور را، داستان‌سرایان سنتی موسوم به جلی (Jeli, djeli) یا گریوت (Griot) بر عهده داشته‌اند. این افراد که نسل‌درنسل عهده‌دار این سنت قدیمی‌ بودند، علاوه‌بر توانایی شگرف خود در داستان‌سرایی و نقل افسانه‌های قدیمی، در نواختن آلات و ادوات موسیقی و سرایش شعر نیز تسلّط دارند.

جلی‌ها معمولاً دارای اطلاعات وسیعی در ارتباط با تاریخ و فرهنگ مالی و دیگر کشورهای منطقه غرب آفریقا هستند و در قبایل مختلف مالی از جمله گروه قومی‌ مانده (مالینکه، بامبارا و...)، فولانی، هوسا، سونگای، توکولور، وولوف، سرر، داگومبا، اعراب مور و دیگر گروه‌های کوچک قومی‌‌ حضور دارند.

پیشینه گریوت‌ها به دوره سونجاتا بازمی‌گردد. براساس حماسه سونجاتا (Sund Jata)، شاه نارماقان کوناته (Nare Maghann Konate) گریوتی به نام بالافاسه‌ که (Balla Fasseke) را به پسرش سونجاتا بخشید تا او را در اداره حکومتش مشاوره دهد. این فرد نخستین داستان‌سرا و آهنگ‌ساز سنتی موسوم به گریوت و بنیان‌گذار شاخه گریوت‌های کویاته است که تاکنون در این کشور وجود دارد. گریوت‌ها معمولاً خود را به امپراطوران و جنگجویان مشهور نسبت می‌دهند و اجداد خود را جاتیگی (Jatigi) می‌خوانند.

جشن ها و سرودها در مالی

جشنواره‌ها، بخش دیگری از فرهنگ عامه مالی را تشکیل می‌دهد. این جشن‌ها که نمادهایی از فرهنگ ملی این کشور را به تصویر می‌کشند، مورد علاقه مردم مالی است و مردم محلی در جشن‌هایی که در شهرها و روستاهای محل اقامت آنان برگزار می‌شود، حضور چشمگیری دارند. مهم‌ترین و جالب‌ترین جشن‌های سنتی کشور مالی عبارتند از:

جشنواره ماسک در مالی

این جشنواره هرسال در شهر باندیاگارا که محل استقرار قبیله دوگون است برگزار می‌شود. این فستیوال فرهنگی هنری در واقع نمایانگر اساطیر مالی، تفسیر مردمان این کشور از جهان و خلقت آن و ارواح ترک‌کننده جهان محسوب می‌شود. افرادی که در این جشنواره به هنرنمایی می‌پردازند در غارهای کوهستانی این منطقه نیز حضور یافته و ماسک‌های ویژه ای را به صورت خود می‌زنند و معتقدند ارواح پیشینیان آنها در مدت 5 روز برگزاری این جشنواره در درون ماسک‌ها جای گرفته و قدرت ویژه ای به این ماسک‌ها می‌بخشند. این فستیوال یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های سنتی مالی به‌شمار می‌رود و از یک هزار سال پیش تاکنون به‌طور مرتب برگزار می‌شود.

شترسواری در جشنواره صحرا

جشنواره صحرا در مالی

این جشنواره در منطقه طوارق نشین مالی برگزار می‌شود و در برگیرنده مراسم سنتی جالب قبایل طوارق از جمله برگزاری موسیقی و رقص و مسابقات شترسواری است. در طول جشنواره سه روزه صحرا نوازندگان آلات و ادوات مدرن و سنتی طوارق در شب هنگام و پس از غروب خورشید مراسم جالبی را اجرا می‌کنند که تا هنگام طلوع خورشید ادامه می‌یابد. در مدت زمان برگزاری فستیوال صحرا بسیاری از مردمان مالیایی به ویژه طوارق و برخی از گردشگران خارجی در این جشنواره حضور یافته و با بخش‌هایی از فرهنگ و سنت این کشور آشنا می‌شوند. جشنواره صحرا توسط وزارت فرهنگ و وزارت صنایع دستی و گردشگری مالی برگزار می‌شود. علاوه بر آن انجمن‌های غیردولتی نظیر آژانس فرانکفون، جشنواره آفریقا، کارخانه فولکس واگن آلمان، کمیسیون اروپایی مالی و مؤسسه ای خصوصی وابسته به بلژیک نیز در برپایی آن نقش دارند.

فستیوال نیجر

جشنواره نیجر در مالی

این فستیوال فرهنگی هنری هر سال در شهر سگو و به مدت چهار روز برگزار می‌شود و نمایشگاهی از فرهنگ و هنر قبایل مختلف مالی به‌شمار می‌رود. در این جشنواره گردشگران خارجی زیادی شرکت می‌کنند و برگزارکنندگان سعی دارند فرهنگ و آداب و رسوم این کشور را به آنان معرفی کنند.

جشنواره عبور رمه‌های گاو و گوسفند در مالی

یکی از رویدادهای مهم فرهنگی هنری کشور مالی، که همه‌ساله در دهکده فولانی‌نشین دیافارابه برگزار می‌شود، تجمع عظیم گله‌های گاو و گوسفند در کناره رودخانه دیافارابه و در مراتع حاصل‌خیز این منطقه است. در طول برگزاری این جشنواره، مردم فولانی در جست‌وجوی چراگاه‌های مناسب، به‌دفعات از رودخانه عبور می‌کنند و دختران و پسران مجرد که لباس‌های نویی بر تن کرده‌اند، با یکدیگر آشنا و در بسیاری موارد این آشنایی‌ها، منجر به ازدواج می‌شود. در این جشن، مسابقات انتخاب بهترین و چاق‌ترین گاو‌ و گوسفند، طی مراسمی‌برگزار می‌شود و با پرداخت جوایزی نفیس همراه است.

هم‌زمان با برگزاری جشنواره عبور رمه‌ها و طبق سنت مردم فولانی، مردانی که یک سال را دور از خانه‌های خود گذرانده و پس از یک سال، با گله گاو و گوسفند به منازل خود بازگشته‌اند، نیز در این جشن شرکت می‌کنند.

سرودها در مالی

سرودن اشعار سنتی از دیگر بخش‌های زیبای فرهنگ عامه کشور مالی است. خواندن اشعار و سروده‌های محلی را که مردم شهری و روستایی به آنها بسیار علاقه‌مندند، معمولاً گریوت‌ها اجرا می‌کنند. آنها در مناسبت‌ها و جشن‌های قومی- قبیلگی و در لابه‌لای نقل داستان‌ها؛ اشعار و سرودهای جالبی را از حفظ می‌خوانند و با نواختن موسیقی‌ سنتی، باعث شادی حاضران در مجلس می‌شوند. بخش عمده سرودهای کشور مالی در ارتباط با اساطیر، مناسبت‌ها و جشن‌های قومی- قبیلگی، تولد، مرگ، ازدواج، شکار، جنگ‌، زندگی جنگجویان بزرگ و... است.

تقویم سالیانه کشور مالی

تقویم رسمی‌کشور مالی بر مبنای تقویم میلادی است و روزها و ماه‌ها نیز بر اساس آن تنظیم شده‌اند. سال نو در کشور مالی روز اول ژانویه است.

تعطیلات رسمی

روز ملی کشور مالی 22 سپتامبر است که روز استقلال این کشور نامیده می‌شود. علاوه‌ بر روز ملی، تعطیلات رسمی‌‌ مالی در سال عبارتنداز: عید قربان، میلاد پیامبر اکرم (ص)، عید فطر، میلاد حضرت مسیح، عید ایستر و جمعه پاک.

موزه ملی کشور مالی

موزه های مالی

کشور مالی از بدو استقلال توجه ویژه‌ای به توسعه مراکز فرهنگی به ویژه موزه‌های تاریخی و فرهنگی داشته و گسترش این مراکز در سیاست فرهنگی این کشور نیز همواره جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. از این رو با وجود فقر شدید حاکم بر جامعه ده‌ها موزه کوچک و بزرگ در باماکو و دیگر شهرهای کشور تاسیس شده‌اند. مهم‌ترین و بزرگ‌ترین موزه کشور مالی، موزه ملی این کشور است که در دهه 1930 و در دوره حاکمیت فرانسه بر این کشور در باماکو تاسیس گشت و یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین موزه‌های غرب آفریقا به‌شمار می‌رود. موزه ملی مالی دربرگیرنده 6000 شئ نفیس متعلق به ادوار مختلف تاریخی این کشور، 12000 اسلاید، 40000 عکس سیاه و سفید و مجموعه عظیمی‌ از آلات و ادوات موسیقی قبایل مختلف است و در وب سایت موزه ملی نیز فیلم‌هایی از بخش‌های مختلف موزه در معرض تماشای عموم قرار گرفته است. این موزه در طول سال مورد بازدید اکثر گردشگران خارجی قرار می‌گیرد.

کتابخانه های عمومی مالی

با وجود درصد پایین باسوادی‌ در کشور مالی، تأسیس کتابخانه‌های عمومی، ‌یکی از اصول سیاست فرهنگی این کشور طی 52 سال گذشته بوده‌است که بخشی از این امر، به سابقه وجود کتابخانه‌های تاریخی این کشور در قرن‌های میانی باز می‌گردد. مهم‌ترین کتابخانه‌های عمومی‌ این کشور که برخی از آنها به‌دلیل داشتن انبوه نسخه‌های خطی شهرت جهانی دارند عبارتند از:

کتابخانه ملی کشور مالی

کتابخانه ملی مالی

این کتابخانه که از جنبه عمومی، مهم‌ترین کتابخانه کشور مالی به‌شمار می‌رود، در سال 1944 تأسیس شد و در حال حاضر بالغ بر 60000 جلد کتاب، نشریات ادواری، اسناد، نوارهای کاست و نرم‌افزار‌های مختلف در آن قرار گرفته است.

کتابخانه ملی مالی همه‌ ساله میزبان جشنواره‌های متعدّد فرهنگی است و فستیوال دوسالانه عکاسی مالی نیز در این کتابخانه برگزار می‌شود.

کتابخانه احمد بابا در مالی

معهد احمدبابا للدراسات العلیا و البحوث‌الاسلامیه مشهور به کتابخانه احمدبابا، یکی از مشهورترین مراکز حفظ و نگهداری کتب و نسخ خطی قرون نخستین و میانه اسلامی‌ است که به‌دلیل کثرت این اسناد، به شهرت جهانی دست یافته‌است.

کتابخانه احمد بابا در قرن شانزدهم میلادی در روستای بمبا در 140 کیلومتری تمبوکتو احداث و به‌تدریج، با گردآوری کتب و نسخ خطی از روستاهای مختلف و حتی از دیگر کشورها، به کتابخانه‌ا‌‌ی بزرگ تبدیل شد. این کتابخانه‌‌ بخش‌های مختلف شامل مخزن کتب علمی، ترمیم کتب و نسخ خطی، نسخه‌برداری و فهرست، میکروفیلم و بخش چاپ و نشر دارد. موضوعات کتب و نسخه‌های خطی کتابخانه احمدبابا عبارتند از:

علوم قرآنی،زبان،حدیث، فناوری، ادبیات، فقه، تاریخ، نحو، فلسفه، جغرافی، صرف، تصوف، پزشکی، تفسیر، فلک، موسیقی، منطق، تفسیر، ریاضیات و....

کتابخانه احمد بابا

درصد آماری کتب و نسخ موجود براساس موضوعات طبقه‌بندی شده عبارت است از:

- فقه و اصول	30 درصد
- علوم قرآنی	20 درصد
- معارف عمومی	10 درصد
- تاریخ	15 درصد
- حدیث	10 درصد

در حال حاضر تعداد نسخه‌های خطی کتابخانه احمد بابا بیش از 25 هزار نسخه است که برخی از آنها به قرن دوم هجری تعلق دارد^[ii]. 9 هزار نسخه از اسناد این کتابخانه، طی چند سال گذشته، در 5 مجلد بزرگ، از سوی مؤسسه الفرقان التراث‌ الاسلامی‌ لندن چاپ و منتشر شده‌است.

کتابخانه احمدبابا براساس قراردادی که در سال 1967 با سازمان یونسکو منعقد شد، فعالیت خود را از 1970 به‌طور رسمی‌ و تحت حمایت دولت مالی آغاز کرد^[iii]. در حال حاضر، این مرکز علمی‌فرهنگی، چند موافقت‌نامه با دانشگاه‌های اروپا و آمریکا منعقد کرده و چند تن از محققان برجسته نسخه‌شناس آمریکایی در این کتابخانه، تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات پیرامون تاریخ و تمدن اسلامی‌را بر عهده ‌دارند^[iv].

کتابخانه ماماحیدرا در مالی

مکتبه ماما الحیدره للمخطوطات و الوثایق موسوم به کتابخانه ماماحیدرا از مشهورترین مراکز علمی‌فرهنگی شهر تمبوکتو و از کتابخانه‌های قدیمی‌کشور مالی است و به لحاظ داشتن کتب و نسخ خطی، پس از کتابخانه احمدبابا، در ردیف دوم قرار دارد. قدمت این کتابخانه به قرن شانزدهم میلادی باز می‌گردد و از سال 1971 فعالیت‌های نوین علمی‌در زمینه گردآوری و ترمیم کتب و نسخ خطی در این مرکز آغاز شده‌است. در حال حاضر بیش از 9 هزار نسخه خطی در کتابخانه ماماحیدرا شناسایی و 5000 نسخه آن تاکنون فهرست‌بندی و چاپ شده است^[v].

کتابخانه ماماحیدرا بزرگ‌ترین کتابخانه خصوصی کشور مالی است و مدیریت آن را عبدالقادر ماماحیدرا بر عهده دارد که این مقام موروثی به وی رسیده است^[vi]. این مرکز فرهنگی با توجه به آنکه تحت حمایت دولت مالی قرار ندارد، از نظر بودجه، تا حدودی در مضیقه است. کشورهای آمریکا، عربستان و امارات متحده طی چند سال گذشته کمک‌هایی در اختیار مدیر کتابخانه قرار داده‌اند و ساختمان جدید آن نیز با هزینه مرکز جمعه‌الماجد دوبی احداث شده‌است. انعقاد موافقت‌نامه همکاری بین کتابخانه کنگره آمریکا (بزرگ‌ترین کتابخانه جهان) و ماماحیدرا در سال 2004، و مطالعات پروفسور گیتس استاد دانشگاه‌‌هاروارد در این کتابخانه، شهرت عظیمی‌در سراسر قاره آفریقا برای کتابخانه ماماحیدرا به‌همراه داشته است^[vii].

کتابخانه وانگری در مالی

کتابخانه وانگری قدیمی‌ترین کتابخانه‌ کشور مالی و شهر تمبوکتو است. این کتابخانه در سال 500 ه‍. قمری و ده‌ها سال پیش از تأسیس دانشگاه سانکوره فعالیت خود را آغاز کرده است. مؤسس کتابخانه وانگری شیخ محمد ابن محمود ابن ابی‌بکر الوانگری است که از اساتید دانشگاه سانکوره و استاد شیخ احمدبابا بوده‌است. این کتابخانه در برگیرنده 5000 کتاب و نسخه خطی در موضوعات مختلف اسلامی‌ و علمی‌است.

شهر تمبوکتو

به گفته ابن سیدی یحیی مدیر این کتابخانه با وجود تلاش فراوان وی دولت‌های عربی اسلامی‌ تاکنون هیچ کمکی در اختیار کتابخانه قرار نداده‌اند و این در حالی است که شبکه‌های تلویزیونی الجزیره، العربیه و العالم طی چند سال گذشته گزارش‌های کاملی درمورد کتابخانه وانگری تهیه و با مدیر آن گفتگو کرده‌اند. با این حال به دنبال گفتگوی شبکه خبری سی ان ان با آقای سیدی یحیی در سال 2007 و طرح مشکلات مالی کتابخانه؛ بنیاد فورد ایالت متحده آمریکا کمک‌های قابل توجهی را برای خرید قفسه‌های مخصوص، تجهیزات لازم و ماشین‌آلات میکروفیلم در اختیار این کتابخانه قرار داده است^[iix]. کتابخانه‌های فوندو، محمدطاهر و زینی باری^[ix] از دیگر مراکز مهم علمی‌فرهنگی شهر تمبوکتواند که ذخایر عظیمی‌ از اسناد و نسخه‌های خطی در زمینه تاریخ، تمدن و فرهنگ اسلامی‌ در آن جای دارد. حدود یک میلیون متن در ارتباط با علوم مختلف از جمله تاریخ، ریاضیات، علوم، طب، علوم اسلامی‌‌ و... در کتابخانه‌های شهر تمبوکتو وجود دارد.

یکی از دلایل مهم انتخاب شهر تمبوکتو به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2006 توسط سازمان همکاری اسلامی‌ نیز وجود کتابخانه‌های مزبور بود و همان گونه که اشاره شد کشورهای اسلامی‌ کمک‌‌های زیادی را بدین منظور در اختیار دولت مالی قرار دادند با این حال دولت عملاً تغییری در وضعیت این شهر انجام نداد. این امر موجبات ناخرسندی سازمان همکاری اسلامی‌ و کشورهای اسلامی‌ را فراهم آورد و این کشورها از آن تاریخ از ارائه کمک‌های بیشتر به مراکز علمی‌فرهنگی تمبوکتو خودداری کرده‌اند^[x].

نیز نگاه کنید به

• فرهنگ عمومی ژاپن
• فرهنگ عمومی سودان
• فرهنگ عمومی اردن
• فرهنگ عمومی سوریه
• فرهنگ عمومی افغانستان
• فرهنگ عمومی سنگال
• فرهنگ عمومی کوبا
• فرهنگ عمومی کانادا
• فرهنگ عمومی لبنان
• فرهنگ عمومی تونس
• فرهنگ عمومی روسیه
• فرهنگ عمومی چین
• فرهنگ عمومی ساحل عاج
• فرهنگ عمومی مصر

پاورقی

[i] - البته علت اصلی این امر عدم ثبت ازدواج‌های دوم و سوم مردان مالیایی از سوی شهرداری‌هاست که بارها مورد اعتراض مسلمانان قرار گرفته و آنان خودداری مأموران دولتی از ثبت ازدواج‌های دوم به بعد را مخالف قوانین اسلامی‌ و توطیه‌ای از سوی مسیحیان کشور می‌دانند.

[ii] - چند نسخه خطی و منحصر به‌ فرد از کتب اصول کافی، مختصر نافع و نهج‌البلاغه با قدمتی یش از هفتصد سال در این کتابخانه وجود دارد.

[iii] - ساختمان جدید کتابخانه احمد بابا که دارای امکانات تخصصی قابل توجهی برای حفظ، ترمیم و نشر کتب و نسخ خطی موجود در آن است، توسط آفریقای جنوبی احداث و در سال 2010 میلادی رسما افتتاح گردید. این امر از آنجا نشأت گرفت که آقای تابو امبکی رییس جمهور آفریقای جنوبی در سفر سال 2005 خود به کشور مالی و تمبوکتو با مشاهده انبوه کتب و نسخ خطی موجود در کتابخانه احمدبابا که در شرایط نامساعدی از نظر مصونیت از عوامل طبیعی نگهداری می‌شدند، قول داد با احداث ساختمانی مناسب، از این اسناد که به گفته وی میراث عظیم فرهنگی قاره آفریقا و نمایانگر پیشینه والای تمدن درخشان این قاره کهن است، حفاظت کند. وی پس از بازگشت به آفریقای جنوبی مقدمات این امر را فراهم کرد و مدت کوتاهی پس از آن تیمی‌ متشکل از مهندسان و نقشه‌برداران آفریقای جنوبی با استقرار در تمبوکتو، عملیات احداث این مرکز بزرگ را آغاز کردند. بر اساس اطلاعات موجود 20 میلیون دلار هزینه ساخت این مجتمع عظیم شده که نیمی‌ از این مبلغ را دولت آفریقای جنوبی و نیمی‌ دیگر را سازمان‌ها و مؤسسات فرهنگی خصوصی این کشور و بنیاد فورد آمریکا پرداخت کرده‌اند. دولت آفریقای جنوبی هم‌چنین تجهیزات مورد نیاز این مرکز نظیر دستگاه‌های میکروفیلم، اسکنرهای مخصوص و... را نیز به‌ طور رایگان به این کتابخانه هدیه کرده است. دولت آفریقای جنوبی در آذر ماه 1387 نیز نمایشگاهی از کتب و نسخ خطی کتابخانه احمدبابا را در شهرهای مختلف این کشور برگزار نمود که با استقبال مردم آفریقای جنوبی از جمله مسلمانان و مسیحیان مواجه شد. تابو امبکی پس از برگزاری این نمایشگاه، در گفت‌‌وگو با یکی از شبکه‌های رادیویی مالی اظهار داشت: این اسناد بهترین دلیل و شاهدند بر آن که قاره آفریقا نه فقط قاره‌ا‌ی عاری از فرهنگ و تمدن نیست بلکه همواره یکی از مراکز مهم تمدنی جهان بوده‌است. سخنان‌ وی که با استقبال فراوان مسلمانان مالیایی مواجه شد در واقع پاسخ مستقیم ی‌بود به‌ هانتینگتون دانشمند آمریکایی که در کتاب جنگ تمدن‌های خود از آفریقا به عنوان قاره‌ای در حاشیه تمدن یاد کرده‌است.

[iv] - بر اساس برخی اطلاعات ضد و نقیض شورشیان طوارقی- القاعده در هنگام باز پس‌گیری شهر تمبوکتو توسط نیروهای مشترک فرانسوی مالیلیی - در روز 13 بهمن 1391 - کتابخانه عظیم احمدبابا را به آتش کشیده‌اند. برخی گزارشات حکایت از نابود شدن 20 هزار نسخه از کتب خطی این کتابخانه در جریان آتش سوزی مزبور دارد.

[v] - بنیاد الفرقان لندن برخی از کتب و اسناد این کتابخانه را چاپ و منتشر کرده‌است.

[vi] - وی چند سال پیش طی سفری شخصی از کتابخانه حضرت آیت‌ا.. مرعشی نجفی و امکانات این مرکز عظیم علمی‌فرهنگی بازدید کرده‌است.

[vii] - یکی از شبکه‌های ایالات متحده آمریکا سریال مستندی را در ارتباط با سفر پروفسور گیتس استاد مشهور دانشگاه‌ هاروارد به تمبوکتو، تحقیقات وی در کتابخانه‌های احمدبابا و ماماحیدرا و فعالیت‌های وی برای کشف کتاب‌ها و نسخه‌های خطی از بین مردم تمبوکتو تهیه کرده‌است. پخش این فیلم که در زمینه اطلاع‌رسانی پیرامون گنجینه میراث فرهنگی نهفته در شهر تمبوکتو به‌ویژه کتابخانه ماماحیدرا (محل استقرار پروفسور گیتس) بسیار موثر بود و شهرت این کتابخانه را دو چندان کرد.

[iix] - بی‌توجهی نسبی کشورهای ثروتمند اسلامی‌ نظیر عربستان، کویت، امارات متحده و قطر به کتابخانه‌های حاوی نسخ خطی تمبوکتو به‌ دلیل آن است که معتقدند مسئولان دولتی کشور مالی و مدیران کتابخانه‌های شخصی کمک‌های دریافتی از این کشورهای را به‌جای هزینه در کتابخانه‌های این شهر، به جیب خود واریز می‌کنند!

[ix] - کتابخانه شیخ زینی باری واقع در روستای بوجبها در حومه تمبوکتو دارای صدها سند ونسخه خطی مربوط به قرون 15 و 16 میلادی است.

[x] - تاکنون چند دوره از کتاب‌های خطی کتابخانه‌های مختلف تمبوکتو فهرست‌برداری شده و توسط کتابخانه آیت‌الله مرعشی به چاپ رسیده‌اند. این همکاری‌ها هم‌چنان ادامه دارد و مدیران کتابخانه‌های تمبوکتو بارها از کمک‌ها و مساعدت‌های فرهنگی ج.ا.ایران در زمینه حفظ و نگهداری میراث عظیم فرهنگی اسلامی‌‌این شهر قدردانی نموده‌اند.