سینما در عربستان سعودی

سینما به عنوان یکی از ارکان هنر مدرن با فراز و نشیبهای قابل توجهی در عربستان سعودی مواجه بوده است. شکل‌گیری و رشد تدریجی صنعت سینما و فیلم سازی در عربستان از دهه 1950، ممنوعیت سینما در دهه 1980 و آغاز و توسعه جدی فعالیتهای سینمایی در عربستان از سال 2018 نشانگر این فراز و فرودهاست.

تاریخچه فیلم سازی و سینما در عربستان

اولین ارتباطات عربستان با جهان مدرن غربی به آشنایی سعودیها با صنعت و هنر سینما و ایجاد تدریجی بسترهایی برای ورود سینما به این کشور شد. در نخستین مراحل، کارکنان غربی شرکت آرامکو به نصب پروژکتور و تماشای فیلمهای غربی در مکانهای اقامتی خود پرداختند. با آشنایی سعودیها با صنعت سنما و فیلم سازی، اولین فیلم سعودی در سال 1950 با عنوان "الذباب" یا مگس‌ها تولید شد. این فیلم توسط شرکت آرامکو ساخته شد و حسن الغانم نخستین بازیگر سینمایی سعودی در آن ایفای نقش کرد.

در دهه های 1960 و 1970، سینمای عربستان شاهد برخی پیشرفتها بود. از جمله در سال 1966، فیلم "تانیب الضمیر" به کارگردانی سعد الفریح و با ایفای نقش حسن دردیر تولید شد که اولین فیلم 16 میلی متری عربستان محسوب می شد. همچنین در سال 1975 ، فیلم تطویر مدینه الریاض (توسعه شهر ریاض) از سوی عبدالله المحيسن فیلم ساخته شد که در جشنواره فیلم مستند قاهره نیز شرکت کرد. در سال 1977، نیز فیلم مستند "اغتیال مدینه"(ترور یک شهر) در خصوص جنگ داخلی لبنان تولید شد.

تحولات داخلی عربستان و شرایط منطقه ای به خصوص افزایش نفوذ وهابیت باعث تضعیف شدید سینما در عربستان از دهه 1980 شد. از سال 1983 سینما در عربستان ممنوع شد و تنها برخی سینماها به صورت محدود در باشگاههای ورزشی با محیط خصوصی به فعالیت پرداختند. از این مقطع تا سال 2006 فعالیتهای سینمایی در رکود بود و تنها برخی فیلمهای کوتاه و مستند از سوی هنرمندان و علاقه مندان سعودی تولید شد. از سال 2006 به تدریج نشانه هایی از گشایش اندک در صنعت سینمای سعودی بروز کرد و از جمله در این سال اولین فیلم بلند تولید داخل با نام "کیف الحال" به عنوان فیلمی غیرتجاری ساخته شد. همچنین فیلم "وجدة" اثری از هيفاء المنصور، در سال ۲۰۱۲ ساخته شد. این فیلم نخستین فیلم بلند ساخته‌شده کاملاً در عربستان و اولین اثر کارگردان زن سعودی بود. این فیلم در جشنواره  فیلم ونیز و بفتا مورد تقدیر قرار گرفت و برای اسکار فرستاده شد.

فیلم کوتاه داستانی «حُرمه» به کارگردانی عهد کامل، در بخش مسابقه رسمی فیلم‌های کوتاه جشنواره فیلم برلین در دوره سال ۲۰۱۳ شرکت کرد. این رویداد، اولین حضور یک فیلم سعودی در این جشنواره را رقم زد.همچنین فیلم «برکه يقابل برکه» در سال ۲۰۱۶ به عنوان اولین فیلم بلند داستانی که در جشنواره فیلم برلین به نمایش درمی‌آمد، اکران شد. این فیلم به کارگردانی فیلم‌ساز سعودی، محمود صباغ، در جشنواره‌های مختلف سینمایی عربی و بین‌المللی نیز به نمایش درآمد. فیلم جوایز متعددی را کسب کرد و نامزد دریافت جایزه اسکار بین‌المللی در بخش فیلم خارجی شد.

توسعه سینما در دوره  ملک سلمان

با قدرت گرفتن محمدبن سلمان در عربستان و آغاز برنامه های چشم انداز 2030، سینما مورد توجه جدی قرار گرفت و تحولی اساسی در این خصوص آغاز شد. در سال 2017 اعلام شد که ممنوعیت سینما در عربستان لغو می شود و از سال 2018 فعالیت سینماها و صنعت فیلم سازی در عربستان به صورت رسمی از سر گرفته شد. صنعت سینما در عربستان تا سال ۲۰۱۸ که سالن‌های سینما پس از ۳۵ سال بازگشایی شد، تقریبا وجود نداشت، اما این کشور عربی با سرمایه‌گذاری هنگفت در عرصه سینما و برگزاری جشنواره دریای سرخ و در کنار آن ایجاد مشوق‌هایی برای تولید مشترک با سایر کشورها، با شتاب فراوانی خود در صدد جبران عقب ماندگی خود در این حوزه است.

در سال 2018، همزمان با اعلام حضور عربستان در جشنواره فیلم کن، عواد العواد وزیر فرهنگ عربستان سعودی و رئیس اداره کل فرهنگ عمومی عنوان کرد عربستان سعودی در حال توسعه صنعتی پویا و پایدار است که از تمام مراحل چرخه تولید فیلم حمایت می‌کند و طیف وسیعی از مکان‌های خاص را در اختیار فیلم‌سازان جهان قرار می‌دهد. در همان سال، مرکز دولتی ارتباطات بین‌المللی عربستان سعودی اعلام کرد قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ حدود ۳۵۰ مجتمع سینمایی در این کشور احداث کند. این تأسیسات نمایشی بیش از ۲۵۰۰ سالن را در بر خواهد گرفت و قرار است سالانه حدود یک میلیارد دلار از طریق فعالیت‌های آن‌ها درآمد حاصل شود.

مسئولان سعودی در کنار هموار کردن مسیر اکران آثار هالیوودی و غیرهالیوودی در سینماهای این کشور، جشنواره فیلم دریای سرخ را از سال ۲۰۲۱ کلید زدند و "ادوارد وینتروپ" مدیر سابق بخش دوهفته کارگردانان کن را به عنوان مدیر هنری اولین دوره این رویداد سینمایی انتخاب کردند و "کاترین دنوو" بازیگر سرشنای سینمای فرانسه به همراه «جک لانگ» وزیر سابق فرهنگ فرانسه و «گاسپار نوئه» کارگردان آرژانتینی از جمله میهمانان مهم جشنواره بودند. در دومین دوره این جشنواره نیز "الیور استون" کارگردان آمریکایی ریاست هیات داوران را بر عهده داشت و جمعی از ستاره‌های هالیوودی برای نخستین بار به این جشنواره نوظهور رفتند. سومین دوره جشنواره دریای سرخ نیز با حضور چهره‌های مطرح هالیوودی برگزار شد و "ویل اسمیت"، "جانی دپ"، "باز لورمن"، "دایان کروگر" و چندین چهره دیگر سرشناس بین‌المللی به عربستان رفتند.

علاوه بر جشنواره بین‌المللی فیلم دریای سرخ که شهرت قابل توجهی را کسب کرده است می‌توان به برخی دیگر از تلاشها در عربستان برای توسعه صنعت فیلم و سینما اشاره کرد. از جمله جشنواره فیلم سعودی که در سال ۲۰۰۸ در شهر دمام تأسیس شد و بعدها به ظهران منتقل شد، به توسعه فیلم‌سازی معاصر در کشور کمک می‌کند.  این جشنواره پس از وقفه‌ای هفت‌ساله، در سال ۲۰۱۵ دوباره فعالیت خود را آغاز کرد. تا سال ۲۰۲۳، این جشنواه نه دوره برگزار کرده و تحت نظارت مرکز فرهنگی ملک عبدالعزیز (اثرا) و با حمایت کمیسیون فیلم ادامه دارد. همچنین. باشگاه سینمایی رنگ‌ها که در سال ۲۰۲۱ در جده تأسیس شد، محیطی فرهنگی برای علاقه‌مندان، متخصصان و دانشجویان سینماست. این باشگاه در چارچوب پلتفرم "هاوی" از ابتکارات برنامه کیفیت زندگی، به رشد استعدادهای جوان کمک می‌کند.

صندوق توسعه فرهنگی عربستان سعودی برنامه مالی ۲۳۴ میلیون دلاری بخش فیلم خود را به طور رسمی راه‌اندازی کرده است. هدف این برنامه رشد صنعت فیلم عربستان با ارائه بسته‌های مالی به بخش خصوصی است و ۳۰ درصد از بودجه این برنامه برای کمک به تأسیس شرکت‌ها و موسساتی است که از بخش فیلم حمایت می‌کنند و ۷۰ درصد باقی‌مانده این صندوق صرف توسعه، تولید و توزیع محتوای فیلم می‌شود. کمیسیون فیلم عربستان که یک نهاد دولتی سعودی وابسته به وزارت فرهنگ است و در فوریه ۲۰۲۰ در ریاض تأسیس شده، فیلمسازان بین‌المللی را با مشوق‌های بسیار به ساخت فیلم تولید مشترک با عربستان در خاک این کشور ترغیب می‌کند. این کشور در سال ۲۰۲۲ در جریان هفتاد و پنجمین جشنواره بین‌المللی فیلم کن اعلام کرد تا ۴۰ درصد هزینه‌ ساخت فیلم‌هایی را که عوامل و استعدادهای سعودی را جذب و فرهنگ، تاریخ و پادشاهی این کشور را معرفی کنند، پرداخت می‌کند.

در سال ۲۰۲۴، شورای وزیران عربستان  انتقال کامل نظارت بر صنعت فیلم و سینما را از اداره کل رسانه‌ها به کمیسیون فیلم تصویب کرد. این وظایف شامل صدور مجوزهای دائمی و موقت سالن سینما، مجوز استودیوهای تولید، مجوز توزیع و واردات فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی می‌شود. کمیسیون فیلم در سال ۲۰۲۱ استراتژی جامع خود را برای توسعه صنعت فیلم تدوین کرد. این استراتژی با بررسی الگوهای موفق در بیست کشور پیشرو در این حوزه تدوین شد و شامل نوزده ابتکار استراتژیک است که از حمله عبارتند از: ایجاد زیرساخت‌های تولید فیلم؛ آموزش و توانمندسازی استعدادهای محلی؛ نمایشگاه‌های صنعت فیلم؛ حمایت از تولید و نمایش فیلم؛ برنامه‌های مشوق تولید؛ بایگانی ملی فیلم؛ سامانه الکترونیکی خدمات سینمایی؛ شبکه استودیوهای منطقه‌ای؛ برنامه‌های شراکت و تولید مشترک و؛ توسعه کسب‌وکار در حوزه سینما.

عربستان سعودی به لحاظ رشد صنعت سینما و به خصوص فروش بلیت رشد بالایی را در دوره جدید تجربه کرده است. فروش بلیتهای سینما در عربستان تا پایان سال 2024، بیش از 225 میلیون بوده و حدود 5/17 میلیون دلار بلیت فروخته شده است. بر اساس ارزیابیها در این دوره بیش از پنج هزار شغل جدید مستقیم و هفت هزار شغل غیرمستقیم درحوزه صنعت سینما و فیلم سازی ایجاد شده است. پیش بینی می شود تا پایان دهه جاری حدود 450 هزار شغل در این حوزه ایجاد شود و سهم صنعت فیلم سازی و سینما از تولید ناخالص داخلی به حدود 2/4 درصد برسد. همچنین بر اساس پیش بینیها میانگین رشد بازار سینما در عربستان در سال 2025 به 616 میلیون دلار خواهد رسید و رشد مرکب این صنعت از سال 2025 تا 2030 حدود 4/3 درصد پیش بینی می‌شود. با تداوم برنامه چشم انداز 2030 که هدف ایجاد 350 سینما و 2500 صفحه نمایش در عربستان را دنبال می کند، پیش بینی می‌شود میزان فروش سالانه بلیط به بیش از یک میلیارد دلار برسد.

 در مجموع به رغم ممنوعیت سینما در عربستان برای چهار دهه متوالی، در سالهای پس از 2018 صنعت سینما و فیلم سازی در این کشور شاهد رشد و توسعه قابل توجهی بوده است. رشدی که هم ابعاد فرهنگی و هنری خاص خود را دارد و هم در متنوع سازی اقتصادی این کشور دخیل است. با این حال محدودیتهایی مانند ملاحظات سیاسی و سانسور و یا چالشهایی مانند فقدان عمق و ثبات برای صنعت سینما نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

نیز نگاه کنید به

سینمای سیرالئون؛ سینمای زیمبابوه؛ سینمای کانادا؛ سینمای روسیه؛ سینمای تونس؛ سینمای ژاپن؛ سینمای کوبا؛ سینمای لبنان؛ سینمای مصر؛ صنعت فیلم و سینمای چین؛ سینمای سنگال؛ سینمای آرژانتین؛ سینمای فرانسه؛ سینمای مالی؛ سینمای ساحل عاج؛ سینمای تایلند؛ سینمای اسپانیا؛ سینمای اردن؛ سینمای اتیوپی؛ سینمای قطر؛ سینمای تاجیکستان؛ سینمای گرجستان؛ سینمای بنگلادش؛ سینمای سریلانکا؛ سینمای قزاقستان؛ سینمای افغانستان  

منابع و مآخذ:

---

[1]  السینما السعودیه- المعرفه، (2024/8/8)،علی:  https://www.marefa.org/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9?utm

[2]  البلاد، أول 5 أفلام في تاريخ السينما السعودية، الخميس 25 يناير 2018، علی:

https://www.albiladpress.com/newspaper/3390/475575.html?utm

[3] Cinema Of Saudi Arabia History Timeline and Biographies, 2024-07-14, at: 

https://history-timeline.net/home/timeline/detail/id/964.html?utm

[4] saudipedia, Cinema in Saudi Arabia, at: https://saudipedia.com/en/article/1367/culture/performing-arts/cinema-in-saudi-arabia

[5] کمیل انتظاری،(1402)،  تلاش موفق عربستان سعودی برای تصویرسازی ملی از طریق سینما، قابل بازیابی در:

https://spri.sharif.ir/uploads/-%DA%A9%D9%85%DB%8C%D9%84_%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B8%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C_%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86.pdf

[6]  ایسنا، چرا عربستان به سینما اهمیت داد؟، (۱۲ آذر ۱۴۰۲ )، قابل بازیابی در:

https://www.isna.ir/news/1402091208584/%

[7] saudipedia, op.cit.

[8]  ایسنا، پیشین.

[9] saudipedia, op.cit.

معصومه فاریابی