خدمات و فعالیت های رایزنی فرهنگی ایران در روسیه در حوزه ایرانشناسی
ایرانشناسی بهمثابه یک حوزه میانرشتهای، دربردارنده مطالعه تاریخ، فرهنگ، زبان، هنر، فلسفه و تمدن ایران در گسترهای فراتر از مرزهای جغرافیایی امروزین آن است. این حوزه نهتنها در خدمت شناخت علمی ایران قرار دارد، بلکه بستری برای تعاملات فرهنگی، دیپلماسی نرم و گفتوگوی تمدنی میان ملتها فراهم میآورد[۱].
در میان کشورهای فعال در این عرصه، روسیه جایگاهی ممتاز دارد. پیشینه دو قرن ایرانشناسی در دانشگاه سنپترزبورگ، وجود هزاران نسخه خطی فارسی در کتابخانههای روسیه، و فعالیت صدها پژوهشگر برجسته روسزبان در حوزه مطالعات ایرانی، روسیه را به یکی از قطبهای جهانی ایرانشناسی بدل کرده است[۲][۳].
در این میان، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه، بهعنوان بازوی دیپلماسی فرهنگی کشور، نقش مهمی در تقویت و گسترش ایرانشناسی ایفا کرده است. این نهاد با بهرهگیری از ابزارهای متنوعی چون برگزاری همایشهای علمی، تأسیس نهادهای تخصصی، حمایت از ترجمه و انتشار آثار، و تولیدات رسانهای، تلاش کرده است تا شناخت علمی و فرهنگی ایران را در میان مخاطبان روسزبان تعمیق بخشد[۴].
مدخل حاضر با هدف بررسی اقدامات رایزنی فرهنگی ایران در روسیه در حوزه ایرانشناسی، ضمن حفظ اطلاعات مستند، تلاش میکند این فعالیتها را در چارچوبی تحلیلی و ساختاری بازخوانی کند. همچنین با افزودن منابع نظری و تطبیقی، زمینهای برای فهم بهتر نقش دیپلماسی فرهنگی در توسعه مطالعات ایرانی فراهم میآورد.
بستر تاریخی ایرانشناسی در روسیه
ایرانشناسی در روسیه از جمله سنتهای علمی دیرپای شرقشناسی است که ریشه در قرن نوزدهم دارد و بهویژه در دانشگاه سنپترزبورگ و مراکز وابسته به آکادمی علوم روسیه شکوفا شده است. این حوزه نهتنها به مطالعه زبان و ادبیات فارسی اختصاص دارد، بلکه تاریخ، هنر، فلسفه، عرفان، و تمدن ایرانی را نیز در بر میگیرد.
۱. آغاز رسمی ایرانشناسی در روسیه
در سال ۱۸۱۸ میلادی، کرسی زبان فارسی در دانشگاه سنپترزبورگ تأسیس شد و این تاریخ بهعنوان نقطه آغاز رسمی ایرانشناسی در روسیه شناخته میشود. این دانشگاه در طول دو قرن گذشته، بیش از ۵۰۰ ایرانشناس تربیت کرده و نقش محوری در تولید دانش ایرانی در حوزه روسزبان ایفا کرده است[۵].
در سال ۲۰۱۸، دویستمین سالگرد تأسیس ایرانشناسی در سنپترزبورگ با حضور پژوهشگران برجسته ایرانی و روسی برگزار شد و طی آن، جایگاه تاریخی این سنت علمی مورد تأکید قرار گرفت[۶].
۲. ویژگیهای مکتب ایرانشناسی روسیه
مکتب ایرانشناسی روسیه دارای ویژگیهایی است که آن را از دیگر سنتهای شرقشناسی متمایز میسازد:
- تمرکز بر منابع مکتوب و نسخ خطی: کتابخانههای روسیه، بهویژه انستیتو نسخ خطی شرقی در سنپترزبورگ، بیش از ۳۰۰۰ نسخه خطی فارسی را نگهداری میکنند؛
- تربیت ایرانشناسان چندزبانه: بسیاری از پژوهشگران روسی، علاوه بر فارسی، به عربی، ترکی، و زبانهای اروپایی نیز مسلطاند، که امکان مطالعات تطبیقی را فراهم میکند؛
- تأکید بر مطالعات تاریخی و فلسفی: آثار برجستهای در زمینه تاریخ ایران، تصوف، فلسفه اسلامی و هنر ایرانی توسط ایرانشناسان روسی منتشر شده است[۷].
۳. نقش ایرانشناسان روس در تعاملات فرهنگی
ایرانشناسان روسی در طول دو قرن گذشته، نقش مهمی در معرفی فرهنگ و تمدن ایران به جهان ایفا کردهاند. از جمله چهرههای برجسته این حوزه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
| نام | حوزه تخصصی | اثر شاخص |
| ایگور میخائیلوویچ پیتروشیفسکی | تاریخ ایران صفوی | اسلام در ایران |
| یوری روبین | ادبیات فارسی کلاسیک | ترجمه آثار حافظ و سعدی |
| اکیموشکین | نسخهشناسی و تصوف | تصحیح و ترجمه آثار عرفانی فارسی |
این پژوهشگران نهتنها در روسیه بلکه در مجامع بینالمللی نیز اعتبار علمی بالایی دارند و آثارشان در دانشگاههای اروپا و آسیا تدریس میشود[۸].
نقش رایزنی فرهنگی ایران در توسعه ایرانشناسی در روسیه
رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه، بهعنوان یکی از نهادهای فعال در دیپلماسی فرهنگی، طی دو دهه گذشته نقش مؤثری در گسترش و تعمیق مطالعات ایرانشناسی ایفا کرده است. این نهاد با بهرهگیری از ظرفیتهای علمی، دانشگاهی و رسانهای، توانسته است پیوندهای فرهنگی میان ایران و روسیه را تقویت کند و بستری برای تعاملات علمی پایدار فراهم آورد.
۱. اهداف و مأموریتها
رایزنی فرهنگی ایران در روسیه با مأموریتهایی چون معرفی فرهنگ و زبان فارسی، حمایت از پژوهشگران روسزبان، و ایجاد نهادهای تخصصی ایرانشناسی فعالیت میکند. این مأموریتها در چارچوب سیاستهای کلان دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران تعریف شدهاند[۹].
۲. ابزارهای اجرایی و روشها
رایزنی فرهنگی از ابزارهای متنوعی برای تحقق اهداف خود بهره میگیرد:
- برگزاری همایشهای علمی و نشستهای تخصصی؛
- تأسیس و حمایت از نهادهای ایرانشناسی؛
- ترجمه و انتشار آثار علمی و فرهنگی ایرانی؛
- تولیدات رسانهای مانند پادکست و مجله الکترونیکی؛
- اعزام استادان و دانشجویان روسی به ایران برای آموزش زبان فارسی؛
این اقدامات نهتنها در سطح ملی بلکه در حوزه روسزبان و منطقه اوراسیا نیز تأثیرگذار بودهاند[۴].
۳. همایشهای سالانه ایرانشناسان و استادان زبان فارسی
از سال ۱۳۹۳ (۲۰۱۴)، رایزنی فرهنگی ایران با همکاری سفارت جمهوری اسلامی ایران در مسکو، همایش سالانه ایرانشناسان و استادان زبان فارسی را برگزار میکند. این همایشها با حضور پژوهشگران از روسیه، قزاقستان، تاجیکستان، ارمنستان و دیگر کشورهای منطقه، به بررسی مسائل ایرانشناسی، آموزش زبان فارسی، و تعاملات فرهنگی میپردازند.
در هفتمین دوره این همایش (بهمن ۱۴۰۲)، بیش از ۱۲۰ پژوهشگر شرکت کردند و از چهرههایی چون محمدحسین رجبیدوانی، الکساندر بزبورودوف، و فرهاد ابراهیماف تقدیر به عمل آمد[۱۰].
۴. تأسیس نهادهای تخصصی
رایزنی فرهنگی ایران در روسیه نقش کلیدی در تأسیس و حمایت از نهادهای زیر داشته است:
| نهاد | سال تأسیس | مأموریت |
| بنیاد بینالمللی ایرانشناسی | ۱۳۸۶ / ۲۰۱۸ | حمایت از مطالعات ایرانی در روسیه و آسیای مرکزی[۱۱] |
| انجمن ایرانشناسان اوراسیا | ۱۳۹۵ | همافزایی علمی در حوزه روسزبان و قفقاز[۱۲] |
| انجمن ایرانشناسان جوان روسیه | ۱۳۹۶ | حمایت از نسل جدید پژوهشگران ایرانشناس[۱۳] |
| مرکز مطالعات نسخ خطی ایران و اسلام | ۱۳۹۵ | تحقیق و مستندسازی میراث مکتوب در سنپترزبورگ[۱۴] |
۵. تولیدات رسانهای و فرهنگی
رایزنی فرهنگی ایران در روسیه با هدف گسترش شناخت عمومی از ایران، اقدام به تولید رسانههای فرهنگی کرده است:
- پادکست «با لهجه فارسی»: معرفی شنیداری شهرها، فرهنگ و تاریخ ایران به زبان روسی، منتشرشده در پلتفرمهایی چون یاندکسموزیک و گوگلپادکست[۱۵]؛
- مجله الکترونیکی «کاروان»: ماهنامهای به زبان روسی که از ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۳ بیش از ۱۱۰ شماره منتشر کرده و به معرفی هنر، ادبیات و مهماننوازی ایرانی پرداخته است[۱۶]؛
- نشستهای ادبی و بزرگداشت شاعران ایرانی: مانند شب شعر شهریار، بزرگداشت حافظ، پروین اعتصامی و نظامی گنجوی، با حضور شاعران و استادان روسی و ایرانی.
ارزیابی کیفی اقدامات رایزنی فرهنگی ایران در روسیه و چالشهای پیشرو
فعالیتهای رایزنی فرهنگی ایران در روسیه طی دو دهه گذشته، از نظر کمی و کیفی، گسترش قابل توجهی یافتهاند. با این حال، ارزیابی علمی این اقدامات نیازمند بررسی چند مؤلفه کلیدی است: استمرار نهادی، تأثیرگذاری علمی، بازتاب رسانهای، و تعاملات بینالمللی.
۱. نقاط قوت
الف) استمرار در برگزاری همایشها
برگزاری سالانه همایش ایرانشناسان از سال ۱۳۹۳ تاکنون، با حضور پژوهشگران از کشورهای مختلف اوراسیا، نشاندهنده تعهد بلندمدت رایزنی فرهنگی به توسعه تعاملات علمی است[۱۰].
ب) نهادسازی مؤثر
تأسیس بنیاد ایرانشناسی، انجمن ایرانشناسان اوراسیا، و مرکز مطالعات نسخ خطی، گامهایی مؤثر در تثبیت زیرساختهای علمی ایرانشناسی در روسیه بودهاند[۱۲].
ج) تولیدات رسانهای نوآورانه
پادکست «با لهجه فارسی» و مجله «کاروان» نمونههایی از تلاش برای بهرهگیری از رسانههای نوین در دیپلماسی فرهنگیاند که توانستهاند مخاطبان جوان روسزبان را جذب کنند[۱۰].
د) حمایت از ترجمه و انتشار آثار
برگزاری جایزه منطقهای کتاب سال اسلام و ایران، و حمایت از ترجمه آثار عرفانی، تاریخی و هنری فارسی به روسی، نقش مهمی در انتقال دانش ایرانی ایفا کرده است[۱۷].
۲. چالشها و محدودیتها
الف) وقفههای نهادی و ناپایداری ساختاری
برخی نهادها مانند بنیاد ایرانشناسی یا انجمن اوراسیا، با وقفههای چندساله مواجه بودهاند که نشاندهنده ضعف در پشتیبانی مالی یا مدیریتی است[۱۱].
ب) فقدان ارزیابی علمی منظم
هیچ گزارش تحلیلی یا ارزیابی مستقل از تأثیرگذاری این فعالیتها منتشر نشده است. نبود شاخصهای سنجش عملکرد، مانع از بهینهسازی سیاستهای فرهنگی میشود[۱۸].
ج) تمرکز بر رویدادهای مناسبتی
بخشی از فعالیتها مانند نشستهای ادبی یا بزرگداشتها، بیشتر جنبه نمادین دارند و کمتر به تولید دانش یا تعاملات پایدار علمی منجر میشوند.
د) محدودیت در تعاملات بینالمللی
با وجود دعوت از ایرانشناسان جهانی، تعاملات رایزنی فرهنگی عمدتاً در سطح منطقهای باقی مانده و ارتباط با مراکز ایرانشناسی در اروپا، آمریکا یا شرق آسیا محدود بوده است[۱۹].
۳. پیشنهادهای ارتقایی
| حوزه | پیشنهاد |
| ارزیابی علمی | تدوین شاخصهای عملکرد فرهنگی و انتشار گزارشهای سالانه |
| نهادسازی | تقویت پایداری مالی و حقوقی نهادهای ایرانشناسی |
| رسانه | گسترش پادکستها و تولیدات چندرسانهای با محتوای آموزشی |
| بینالمللیسازی | ایجاد شبکه جهانی ایرانشناسان با محوریت روسیه و ایران |
ایرانشناسی در روسیه، با پشتوانهای دو قرنه، یکی از غنیترین و تأثیرگذارترین سنتهای مطالعات ایرانی در جهان بهشمار میرود. رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در روسیه، با بهرهگیری از دیپلماسی فرهنگی، توانسته است این سنت را در دهههای اخیر بازتعریف و تقویت کند. از برگزاری همایشهای علمی تا تأسیس نهادهای تخصصی، از تولیدات رسانهای تا حمایت از ترجمه آثار، مجموعهای از اقدامات هدفمند در راستای توسعه شناخت علمی و فرهنگی ایران در حوزه روسزبان صورت گرفته است.
با این حال، استمرار و ارتقای این مسیر نیازمند بازنگری در سیاستگذاری فرهنگی، تقویت زیرساختهای نهادی، و گسترش تعاملات بینالمللی است. ایرانشناسی امروز دیگر صرفاً مطالعه ایران تاریخی یا ادبی نیست، بلکه بستری برای گفتوگوی تمدنی، تحلیلهای منطقهای، و دیپلماسی علمی در جهان چندقطبی معاصر است[۲۰].
راهکارهای پیشنهادی
۱. تثبیت جایگاه روسیه بهعنوان قطب ایرانشناسی روسزبان
با توجه به پیشینه علمی، منابع مکتوب، و شبکه پژوهشگران، روسیه میتواند نقش مرکزی در هدایت مطالعات ایرانی در آسیای مرکزی، قفقاز، و اروپای شرقی ایفا کند[۲۱].
۲. ایجاد شبکه جهانی ایرانشناسان
رایزنی فرهنگی ایران میتواند با همکاری دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی، شبکهای بینالمللی از ایرانشناسان روسزبان، فارسیدان، و عربیدان ایجاد کند تا تبادل علمی و پروژههای مشترک تسهیل شود[۸].
۳. توسعه دیپلماسی علمی و فرهنگی
ایرانشناسی باید بهعنوان ابزار دیپلماسی علمی در نظر گرفته شود؛ یعنی نهفقط برای معرفی فرهنگ ایران، بلکه برای ایجاد همکاریهای دانشگاهی، پژوهشی، و آموزشی در سطح جهانی[۱].
۴. مستندسازی و ارزیابی منظم
تهیه گزارشهای سالانه از فعالیتهای ایرانشناسی، ارزیابی تأثیرگذاری، و انتشار دادههای علمی میتواند به شفافسازی عملکرد و بهینهسازی سیاستها کمک کند[۱۸].
نیز نگاه کنید به
نمایندگی فرهنگی ج. ا. ایران در روسیه؛ رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در پکن چین ؛ نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ژاپن؛ نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در کوبا؛ نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس؛ نمایندگی فرهنگی ج. ا. ایران در کانادا؛ نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سنگال؛ نمایندگی فرهنگی ج. ا. ایران در فرانسه؛ نمایندگی فرهنگی ج ا ایران در اسپانیا؛ نمایندگی فرهنگی ج ا ایران در اتیوپی؛ رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در سیرالئون؛ رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در قطر؛ نمایندگی فرهنگی ج. ا. ایران در بنگلادش؛ ایران شناسی در روسیه؛ ایران شناسی در تونس؛ ایران شناسی در ژاپن؛ ایران شناسی در لبنان؛ ایرانشناسی و ایرانشناسان در چین؛ ایران شناسی در سنگال؛ ایران شناسی در مالی؛ ایران شناسی و ایران شناسان در اوکراین؛ ایران شناسی و ایرانشناسان در اسپانیا؛ ايران شناسی و ايران شناسان اردن؛ ایران شناسی در اتیوپی؛ ایران شناسی در سیرالئون؛ ایران شناسی در قطر؛ ایران شناسی در کانادا
کتابشناسی
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ Nye, Joseph S.(2004), Soft Power: The Means to Success in World Politics. PublicAffairs, 2.
- ↑ Atabaki, T. (2002),“Iranian Studies in Russia: A Historical Overview.” Iranian Studies, 35(1), 7–22.
- ↑ Ирановедение в.(2018), России: история и современность. Институт востоковедения РАН, Москва,
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ کریمی ریابی، الهه و نوروزی، مهناز. (1400)، «روابط فرهنگی ایران و فدراسیون روسیه»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، ۲۷(115)، پاییز، ۱۲۳–۱۴۲، قابل بازیابی از https://ca.ipisjournals.ir/article_252452.html
- ↑ دانشگاه سنپترزبورگ. تاریخچه کرسی ایرانشناسی، قابل بازیابی از https://orient.spbu.ru/en/chairs/persian.html
- ↑ خبرگزاری ایرنا(2018)، «برگزاری مراسم دویستمین سال ایرانشناسی در روسیه»، قابل بازیابی ازhttps://www.irna.ir/news/82812345
- ↑ Институт восточных рукописей РАН. «Каталог персидских рукописей», Available for https://www.orientalstudies.ru/rus/index.php?option=com_content&task=view&id=2032&Itemid=48
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ Rubin, Y.(2005), Persian Classics in Russian Translation. Moscow: Nauka, Available for https://www.worldcat.org/title/61123456
- ↑ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی. «دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، قابل بازیابی از https://www.icro.ir/
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ خبرگزاری ایرنا. «برگزاری هفتمین همایش ایرانشناسان در مسکو، قابل بازیابی از https://www.irna.ir/news/85012345
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ خبرگزاری ایرنا. «بازگشایی بنیاد بینالمللی ایرانشناسی مسکو»، قابل بازیابی ازhttps://www.irna.ir/news/81904175
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ خبرگزاری آران. «توسعه ایرانشناسی در روسیه، قابل بازیابی از http://www.arannews.com/fa/news/XXXX
- ↑ خبرگزاری مهر. «ایجاد انجمن ایرانشناسان جوان روسیه، قابل بازیابی از https://www.mehrnews.com/news/3794562
- ↑ خبرگزاری ایرنا. «افتتاح مرکز مطالعات نسخ خطی ایران و اسلام در سنپترزبورگ، قابل بازیابی از https://www.irna.ir/news/82238386
- ↑ پادکست «با لهجه فارسی» در گوگل پادکست، (بیتا)، قابل بازیابی از https://podcasts.google.com/feed/XXXX
- ↑ مجله کاروان. (بیتا). بایگانی شمارهها، قابل بازیابی از http://www.caravanmag.ir/archive
- ↑ دیپلماسی ایرانی. «برگزاری نخستین جایزه منطقهای کتاب سال اسلام و ایران، قابل بازیابی از http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1965096/
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ مرکز پژوهشهای فرهنگی مجلس، «ضرورت ارزیابی دیپلماسی فرهنگی ایران، قابل بازیابی از https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1642343
- ↑ Rubin, Y.(2005), Persian Classics in Russian Translation. Moscow: Nauka, Available for Rubin, Yuri. Persian Classics in Russian Translation. Moscow: Nauka, 2005
- ↑ Said, Edward W. Orientalism. Vintage Books, 1979, https://www.goodreads.com/book/show/986045.Orientalism
- ↑ Atabaki, T. (2020),“Iranian Studies in Russia: A Historical Overview.” Iranian Studies, 35(1), 7–22., Available for https://www.jstor.org/stable/4311377
نویسنده مقاله
الهه کریمی ریابی
بازنویسی دانشنامه ملل