گردشگری در عربستان سعودی

برای دهه‌های متمادی زیارت و حضور حجاج و زائرین شکل اصلی گردشگری در عربستان بوده است. وجود شهرهای مقدس مکه و مدینه در عربستان و پیشینه این کشور به عنوان مهد ظهور و توسعه اسلام، این سرزمین را به مکانی پرجاذبه و معنوی برای تمامی مسلمانان جهان تبدیل کرده است. بر این اساس گردشگری دینی با حضور میلیونها مسلمان به یکی از ابعاد اصلی حیات فرهنگی- مذهبی و اقتصادی عربستان تبدیل شده است. با این حال در یک دهه اخیر اشکال و حوزه‌های جدیدی از گردشگری در عربستان مورد توجه قرار گرفته و رهبران سعودی با سرمایه‌گذاریهای جدی و طرحها و برنامه‌های کلان موفق شده‌اند این کشور را به  عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگری در سطح جهانی مطرح کنند. به خصوص اینکه گردشگری به عنوان یکی از ابعاد اصلی برنامه چشم‌انداز 2030 محسوب شده و از پیشرانهای کلیدی چشم‌انداز محسوب می‌شود.

گردشگری داخلی در عربستان

آمار و ارقام نشان می‌دهد عربستان در حال تبدیل شدن به یکی از کشورهای پیشرو در عرصه گردشگری در عرصه جهانی است. این کشور نه تنها به لحاظ گردشگران ورودی و خارجی آمارهای مهمی را ثبت کرده است، بلکه در عرصه گردشگری داخلی نیز تغییرات و دستاوردهای مهمی را تجربه می‌کند. در سال 2023، تعداد گردشگران داخلی در عربستان به ۸۱.۹ میلیون نفر رسید که رشد ۵.۲ درصدی را نسبت به سال ۲۰۲۲ نشان داد. در این سال گردشگران داخلی مجموعاً ۱۱۴.۴ میلیارد ریال سعودی هزینه کردند که ۶.۷ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۲ بود. ضمن اینکه میانگین هزینه برای هر سفر در این سال۱,۳۹۷ ریال سعودی بوده است.

در سال 2023، اهداف سفر گردشگران داخلی در عربستان متنوع بوده است. تفریح شامل سرگرمی، خرید و ورزش با ۳۵ میلیون سفر (۴۳ درصد) اصلی‌ترین هدف سفر بوده است. دیدار دوستان و بستگان با ۲۵ میلیون سفر (31 درصد) در رتبه دوم قرار داشت. سفرهای  مذهبی نیز حدود  ۱۲درصد از کل سفرهای داخلی را تشکیل دادند. به لحاظ مقاصد گردشگری، استان مکه با ۲۲.۶ میلیون گردشگر محبوب‌ترین مقصد استانی محسوب می‌شود و پس از آن استان‌های ریاض (۱۶.۳ میلیون) و الشرقیه (۱۳.۵ میلیون) قرار دارند. در میان شهرهای عربستان نیز، ریاض با ۱۱.۹ میلیون گردشگر در رتبه اول قرار دارد و پس از آن جده (۹.۵ میلیون) و مکه (۷.۳ میلیون) قرار گرفته‌اند.

گردشگری خارجی در عربستان

عربستان سعودی به لحاظ گردشگری خارجی پیشرفت‌های مهمی را تجربه کرده و از این منظر مورد توجه محافل و سازمانهای گردشگری جهانی نیز قرار گرفته است. سازمان جهانی گردشگری وابسته به سازمان ملل متحد، در یکی از گزارشهای خود خبر داد که عربستان سعودی با صعودی چشمگیر، به دوازدهمین مقصد برتر جهان از نظر گردشگران تبدیل شده است. بر اساس این گزارش، هیچ‌ یک از پنجاه کشور برتر جهان در حوزه گردشگری، تاکنون چنین رشد و جهشی نداشته‌اند و به همین دلیل سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل پیشرفت گردشگری عربستان را نقطه عطف مهمی در مسیر تبدیل این کشور به رهبری جهانی در این صنعت می‌داند.

گردشگری خارجی (ورودی) در عربستان سعودی شاهد رشد چشمگیری بوده و به عنوان یکی از بخش‌های کلیدی در راستای اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰ برای تنوع‌بخشی به اقتصاد کشور، مورد توجه ویژه قرار گرفته است. افزایش تعداد گردشگران خارجی در عربستان در طول سالهای اخیر بسیار برجسته بوده است، به گونه‌ای که تعداد گردشگران ورودی به این کشور از ۱۵.۳ میلیون نفر در سال ۲۰۱۸ به ۲۷.۴ میلیون نفر در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است. به لحاظ هزینه‌کرد گردشگران خارجی نیز افزایش قابل ملاحظه‌ای وجود دارد و از جمله کل هزینه‌کرد گردشگران خارجی از ۹۳.۵ میلیارد ریال سعودی در سال ۲۰۱۸ به ۱۴۱.۲ میلیارد ریال سعودی در سال ۲۰۲۳ رسیده است. این رشد به ایجاد مازاد ۵۴ میلیارد ریال سعودی در تراز تجاری بخش گردشگری منجر شده است، در حالی که در سال ۲۰۱۸، این بخش با کسری مواجه بود. این بهبود به شدت با افزایش گردشگران ورودی همبستگی دارد.

گردشگری خارجی در عربستان به دو بخش اصلی مذهبی و غیرمذهبی تقسیم می‌شود که هر دو رشد قابل توجهی داشته‌اند. گردشگری مذهبی (حج و عمره) به طور سنتی یکی از ارکان اصلی گردشگری ورودی در عربستان بوده است. در این بخش صدور ویزای عمره در تمام طول سال منجر به رشد ۸۶ درصدی زائران عمره نسبت به دوران قبل از شیوع کرونا (بین ۲۰۱۹-۲۰۲۴) شده است. رشد زائران عمره، عامل اصلی رشد کلی گردشگری ورودی بوده و حدود ۵۶ درصد از کل افزایش گردشگران خارجی بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ را به خود اختصاص داده است. در سال ۲۰۲۳، گردشگری مذهبی ورودی ۱۴درصد از کل گردشگران و 30 درصد از کل هزینه‌کرد گردشگری را تشکیل داده است. این بخش با نرخ رشد ترکیبی سالانه ۱۲.۳ درصد طی پنج سال، دومین بخش بزرگ بازار گردشگری است.

گردشگری غیرمذهبی (تفریحی و تجاری) در عربستان سریع‌ترین رشد را تجربه کرده و محبوبیت آن به سرعت در حال افزایش است. تعداد گردشگران ورودی غیرمذهبی از ۸.۲ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ به ۱۲.۲ میلیون نفر در سال ۲۰۲۳ رسیده که نشان‌دهنده رشد ۴۸.۵ درصدی است. همچنین درصد گردشگرانی که هدف اصلی سفر خود را تفریح اعلام کرده‌اند، از تنها نه درصد در سال ۲۰۲۱ به ۲۳ درصد در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است. گردشگری غیرمذهبی ورودی ۱۱درصدی از کل گردشگران و ۲۵ درصدی از کل هزینه‌کرد گردشگری را در سال ۲۰۲۳ به خود اختصاص داده است.  این بخش با نرخ رشد ترکیبی سالانه ۱۲.۴ درصدی طی پنج سال، دومین بخش با سریع‌ترین رشد بوده است. تسهیل ویزا، کمپین‌های بازاریابی، رویدادهای فرهنگی و ورزشی و جاذبه‌های متنوع از دلایل اصلی رشد گردشگری خارجی در عربستان در دوره جدید بوده است.

عرصه‌های گردشگری در عربستان

جاذبه‌ها و عرصه‌های گردشگری در عربستان حوزه های مختلفی را در بر می‌گیرد که از جمله شامل گردشگری فرهنگی- تاریخی، گردشگری دینی و مذهبی، گردشگری تفریحی و ورزشی، گردشگری طبیعی و همچنین گردشگری درمانی است که در زیر به برخی از مهمترین آن‌ها می‌پردازیم.

گردشگری تاریخی و فرهنگی

عربستان سعودی به خصوص در سالهای پس از 2015 به برجسته سازی و تقویت میراث تاریخی و فرهنگی خود پرداخته و تلاش می‌کند تا از این میراث در جهت توسعه صنعت گردشگری خود استفاده کند. عربستان دارای بیش از 354 مکان تاریخی است که از خرابه‌های شهرهای باستانی تا هنر صخره‌ای و مقبره‌های ماسه‌سنگی را در بر می‌گیرد. سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) تاکنون هشت مکان در عربستان را در فهرست میراث جهانی خود ثبت کرده است که به عنوان اصلی‌ترین میراث فرهنگی و تاریخی این کشور محسوب شده و  عبارتند از:  

• الحجر (مدائن صالح)؛
• محله الطریف؛
• جده تاریخی؛
• هنرهای صخره‌ای در جُبّه و الشُوَیمِس؛
• واحه احساء؛
• منطقه فرهنگی حِمی؛
• منطقه حفاظت‌شده عُروق بنی‌معارض و؛
• منطقه باستانی فاو.

علاوه بر موارد بالا عربستان برای ثبت میراث ناملموس فرهنگی و جذب گردشگر از این طریق نیز تلاش کرده است. میراث فرهنگی ناملموس عربستان سعودی شامل سنت‌های شفاهی، هنرهای نمایشی، آداب و رسوم اجتماعی، رویدادهای آیینی و صنایع دستی سنتی است. عربستان از سال ۲۰۰۸ به کنوانسیون یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس پیوسته و اقدامات فعالی برای حفظ این میراث انجام داده است. عربستان سعودی تاکنون پنج عنصر فرهنگی منحصر به‌فرد را در فهرست یونسکو به ثبت رسانده است که عبارتند از:

• عرضه نجدی (رقص عرضه سعودی)؛
• رقص مزمار؛
• هنر القط العسیری؛
• قهوه خولانی سعودی و؛
• گل محمدی طائف.

علاوه بر این، یازده عنصر مشترک با سایر کشورها نیز ثبت شده است که شامل المجلس، قهوه عربی (که در سال ۲۰۲۲ رسماً «قهوه سعودی» نام گرفت)، شاهین‌داری (البيزره)، بافندگی السدو، الحداء (ندا دادن به شترها)، خوشنویسی عربی، هریس، قلم‌زنی روی فلزات، حنا و دستگاه کنجد (السمسمیة) می‌شود.

گردشگری دینی و مذهبی

عربستان به عنوان مهد اسلام و میزبان حرمین شریفین ظرفیتهای بزرگی برای توسعه گردشگری دینی دارد. این کشور در سالهای اخیر تلاش کرده است تا در راستای اهداف سند چشم‌انداز 2030 به ایجاد تحولاتی مهم در مدیریت حج و عمره دست زده و به خصوص نگاه اقتصادی خود به مساله حج و عمره و زائران بیت الله الحرام را تقویت نماید. به خصوص اینکه مهمترین هدف چشم‌انداز 2030 کاهش اتکای این کشور به درآمدهای نفتی و توسعه بخشهای غیرنفتی از جمله گردشگری است که با مساله حج و عمره به عنوان گردشگری دینی ارتباطی تنگاتنگ دارد. دولت سعودی چشم‌انداز عربستان در این حوزه را تبدیل سفر حج و عمره به یک تجربه ایمانی و به یاد ماندنی تعریف کرده است که از لحظه شکل‌گیری نیت در ذهن زائر تا بازگشت او به وطنش، در فضایی سرشار از آرامش و اطمینان انجام شود. در این چهارچوب خدمت به حجاج و عمره‌گزاران (ضیوف الرحمن) یک اولویت ملی و مایه افتخار برای این کشور محسوب می‌شود. هدف نهایی نیز، ارائه مهمان‌نوازی دینی در سطح معیارهای جهانی و تبدیل شدن به الگویی برای خدمت به زائران است. اهداف کمی و استراتژیک  عربستان در حوزه حج و عمره که در قالب برنامه «خدمت به ضیوف الرحمن» دنبال می‌شود، شامل موارد زیر است:

• افزایش ظرفیت عمره و میزبانی از سی میلیون عمره‌گزار تا سال 2030؛
• افزایش ظرفیت حج و میزبانی از 4.5 میلیون حاجی تا سال 2030 و؛
• تبدیل بخش حج و عمره به یکی از محورهای کلیدی تنوع اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید.

گردشگری تفریحی و ورزشی

گردشگری تفریحی و ورزشی در حال تبدیل شدن به یکی از عرصه‌های کلیدی گردشگری در عربستان است. دولت عربستان با ایجاد ساختارها و طراحی برنامه‌های مختلف در تلاش است تا به افزایش گردشگران تفریحی و ورزشی پرداخته و علاوه بر جذب گردشگران خارجی، سفرهای خارجی شهروندان سعودی را نیز کاهش داده و توجه و تمرکز مردم عربستان بر گردشگری داخلی را تقویت کند.

با انجام سرمایه‌گذاریهای جدی، عربستان به یک قطب جهانی برای سرگرمی، میزبانی کنسرت‌ها، رویدادهای ورزشی و جشنواره‌های بین‌المللی تبدیل شده است. جشنواره‌های مختلف مانند موسم الریاض به عنوان برنامه‌های جدید و کم‌سابقه که از سال ۲۰۱۹ آغاز شد، بهترین جنبه‌های فرهنگ و میراث مدرن و سنتی عربستان را به نمایش می‌گذارد. اولین دوره این جشنواره‌ها بیش از پنجاه میلیون بازدیدکننده را جذب کرد و بیش از ۱۰۰,۰۰۰ شغل دائمی و فصلی ایجاد کرد. روندی که همچنان ادامه و گسترش یافته و گردشگری تفریحی و ورزشی در عربستان را تقویت نموده است.

تنوع‌بخشی به منابع درآمدی عربستان و جذب گردشگر از طریق ورزش برای رهبران سعودی مهم تلقی می‌شود. تا پیش از اجرای برنامه‌های چشم‌انداز 2030، عربستان تقریباً به طور کامل به درآمد نفتی وابسته بود و نوسانات قیمت نفت و پیش‌بینی کاهش تقاضای جهانی، اقتصاد عربستان را بی‌ثبات و ناپایدار ساخته است. در این راستا ورزش به عنوان بخشی از راهبرد کلان عربستان برای تنوع‌بخشی به اقتصاد تعریف شده است. عربستان با میزبانی مسابقات بین‌المللی مانند فرمول یک، بوکس، رالی داکار، سوپرکاپ‌های فوتبال اروپا به دنبال توسعه اقتصاد گردشگری ورزشی است؛ در این راستا جذب میلیون‌ها بازدیدکننده خارجی و تزریق پول به بخش‌های مختلف خدماتی و تجاری کشور هدفی مهم است. همچنین صنعت ورزش به عنوان بخش مولد اقتصادی محسوب شده و دولت عربستان ورزش را یک صنعت نوظهور و اشتغال‌زا می‌داند. سرمایه‌گذاری در لیگ داخلی فوتبال، ایجاد باشگاه‌های حرفه‌ای و پلتفرم‌های پخش و تبلیغات از جمله اقدامات کلیدی برای خلق ارزش اقتصادی پایدار در این عرصه است.

پایه‌گذاری هیئت تفریح و سرگرمی و تشکیل کمیسون‌های مختلف در عرصه‌های فرهنگی و هنری مانند موسیقی، فیلم و تئاتر از جمله اقدامات کلیدی عربستان برای توسعه صنعت سرگرمی و جذب گردشگر در این کشور بوده است. در این راستا برگزاری جشنواره‌های مختلف از موسم اریاض تا جشنواره‌های موسیقی، تئاتر و به خصوص فیلم در عربستان به جذب میلیونها بازدید کننده و گردشگر منجر شده است. همچنین مسئولان سعودی در کنار هموار کردن مسیر اکران آثار هالیوودی و غیرهالیوودی در سینماهای این کشور، جشنواره فیلم دریای سرخ را از سال ۲۰۲۱ کلید زدند. عربستان به لحاظ رشد صنعت سینما و به خصوص فروش بلیت رشد بالایی را در دوره جدید تجربه کرده است. فروش بلیتهای سینما در عربستان تا پایان سال 2024، بیش از 225 میلیون بوده و حدود 5/17 میلیون دلار بلیت فروخته شده است.

هیئت سرگرمی عمومی عربستان توجه ویژه‌ای به اجراهای تئاتری داشته است. در طول جشنواره موسم ریاض ۲۰۲۲، مجموعه‌ای از نمایشنامه‌ها در چارچوب گسترش گزینه‌های سرگرمی برای مخاطبان ارائه شد. جشنواره تئاتر ریاض به عنوان بخشی از تلاش‌های کمیسیون تئاتر و هنرهای نمایشی برای تشویق برگزاری تئاتر محلی است، که علاوه بر کشف و توسعه استعدادهای تئاتری برگزار می‌شود. برداشته شدن ممنوعیت برگزاری کنسرت‌های عمومی در عربستان نیز باعث شده این کشور میزبان جشنواره‌های ‌های موسیقی بزرگی باشد. جشنواره‌های موسیقی در عربستان سعودی در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای محبوب شده‌اند. این جشنواره‌ها بخشی از تلاش‌های این کشور برای تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و ایجاد فرصت‌های سرگرمی و گردشگری هستند. یکی از بزرگترین این جشنواره‌ها، جشنواره طوفان صدا است که در ریاض برگزار می‌شود و هنرمندان بین‌المللی و محلی در آن به اجرای برنامه می‌پردازند. همچنین، جشنواره زمستانی طنطوره در العلا نیز یک جشنواره فرهنگی سالانه است که شامل کنسرت‌های موسیقی و رویدادهای دیگر می‌شود. جشنواره میراث موسیقی که در جده برگزار می‌شود، نیز بر روی تاریخچه و میراث موسیقی عربستان سعودی تمرکز دارد.

اقتصاد و بازار گردشگری در عربستان

بخش گردشگری عربستان سعودی ابعاد اقتصادی و مالی قابل توجهی دارد و به یکی از ارکان اصلی اقتصاد غیرنفتی این کشور تبدیل شده است. این بخش نه تنها از نظر حجم بازار، بلکه از جنبه‌های اشتغال‌زایی و تأثیر بر تراز تجاری نیز رشد چشمگیری داشته است. بخش گردشگری در عربستان به تدریج سهم خود در اقتصاد کلان این کشور را افزایش می‌دهد. سهم گردشگری در تولید ناخالص داخلی عربستان از ۳.۸ درصد در سال ۲۰۱۹ به ۴.۴ درصد در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته و هدف‌گذاری شده که این سهم تا سال ۲۰۳۰ به ده درصد  برسد.  همچنین بخش گردشگری نقش مهمی در ایجاد شغل  در عربستان داشته است. تعداد شاغلان در این بخش از ۵۵۳,۰۰۰ نفر در سال ۲۰۱۸ به ۹۲۹,۰۰۰ نفر در سال ۲۰۲۳ رسیده است. این بخش به تنهایی 12 درصد از کل مشاغل ایجاد شده بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ را به خود اختصاص داده است.  نرخ رشد مرکب سالانه اشتغال در این بخش یازده درصد بوده، در حالی که این نرخ برای کل نیروی کار کشور تنها پنج درصد بوده است.  بخش گردشگری بر تراز پرداخت‌های کشور نیز تأثیرات مثبتی داشته و تراز تجاری گردشگری (شامل سفر و حمل ‌و نقل مسافر) که در سال ۲۰۱۸ با کسری ۴ میلیارد ریالی مواجه بود، در سال ۲۰۲۳ به مازاد 54 میلیارد ریال سعودی رسیده است. این تحول عمدتاً از رشد چشمگیر صادرات خدمات گردشگری (درآمدهای حاصل از گردشگران ورودی) ناشی شده است.

به لحاظ آمار گردشگری، تعداد کل گردشگران (داخلی و خارجی) عربستان از ۵۸.۶ میلیون نفر در سال ۲۰۱۸ به ۱۰۹.۳ میلیون نفر در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته که تقریباً دو برابر شده است. عربستان با دستیابی به صد میلیون گردشگر، هفت سال زودتر از موعد به هدف اولیه چشم‌انداز ۲۰۳۰ رسید و اکنون هدف جدید ۱۵۰ میلیون گردشگر تا سال ۲۰۳۰ را دنبال می‌کند. مجموع هزینه‌کرد گردشگران داخلی و خارجی از ۱۴۱.۶ میلیارد ریال سعودی در سال ۲۰۱۸ با رشد ۸۱ درصدی به ۲۵۵.۶ میلیارد ریال سعودی در سال ۲۰۲۳ رسیده است. از منظر تقسیم‌بندی بازار، گردشگران داخلی بزرگترین بخش بازار را تشکیل می‌دهند و در سال ۲۰۲۳، ۷۵ درصد از کل تعداد گردشگران را به خود اختصاص دادند. در عرصه داخلی، گردشگری غیرمذهبی بخش غالب بازار است و ۷۴ درصد از کل تعداد گردشگران و ۶۵ درصد از کل هزینه‌کرد در سال ۲۰۲۳ را شامل می‌شود. همچنین گردشگران خارجی (ورودی) در سال ۲۰۲۳، ۵۵ درصد از کل هزینه‌کرد بازار (۱۴۱.۲ میلیارد ریال) را به خود اختصاص دادند.

رویدادهای شاخص گردشگری در عربستان

حضور حجاج و رویداد حج به عنوان مهمترین رویداد شاخص گردشگری در عربستان است که از گذشته های دور آغاز شده و هم اکنون نیز به عنوان مظهر گردشگری دینی محسوب می‌شود. با این حال دولت عربستان در دوره جدید نیز رویدادهای شاخص متعددی را شکل داده تا بتواند از طریق آنها به جذب گردشگران داخلی و خارجی بپردازد. در این راستا موسم الریاض به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی و هنری است که سالانه میلیونها گردشگر را به خود جذب می کند. علاوه بر این جشنواره های مختلف فرهنگی و هنری در عرصه های متعدد مانند جشنواره فیلم دریای سرخ یا موارد مشابه در عرصه موسیقی و تئاتر و سایر حوزه‌های هنری در حال تبدیل شدن به رویدادهای شاخصی هستند که هر ساله به تعداد بازدیدکننده‌های آنها اضافه می‌شود.

سیاست‌ها، قوانین، مقررات و برنامه‌های کلان عربستان در گردشگری

پیش از سال ۱۹۹۹، صنعت گردشگری عربستان سعودی فاقد ساختاری یکپارچه بود و بخش‌های مختلف آن به صورت جداگانه و پراکنده فعالیت می‌کردند. به عنوان نمونه اداره موزه‌ها و آثار باستانی مسئولیت حفاظت از میراث معماری عربستان را بر عهده داشت، در حالی که بخش هتل‌داری توسط وزارت بازرگانی مدیریت می‌شد. اما در فاصله بین سالهای 2000 تا 2015 ایجاد ساختاری متمرکز در عرصه گردشگری مورد توجه رهبران سعودی قرار گرفت. در این راستا در سال 2000 دولت با درک نیاز به برنامه‌ریزی روشمند، کمیسیون عالی گردشگری را تأسیس کرد. هدف این کمیسیون، ایجاد چارچوبی قدرتمند برای رشد گردشگری با پایبندی به ارزش‌های اسلامی بود. این اقدام به تدوین طرح ملی گردشگری به منظور توسعه و ترویج این صنعت منجر شد. در سال 2008 ، با توجه به اهمیت بخش موزه‌ها و آثار باستانی، شورای وزیران تصمیم گرفت این بخش را با کمیسیون عالی گردشگری ادغام کند و آن را به کمیسیون گردشگری و آثار باستانی عربستان ارتقا دهد. در سال 2015، نام کمیسیون مذکور به کمیسیون گردشگری و میراث ملی عربستان تغییر یافت تا منعکس کننده تأکید بر دامنه گسترده‌تر مسئولیت‌ها و اهمیت میراث ملی باشد.

در دوره ملک سلمان در سالهای بعد از 2015، در قالب سند چشم‌نداز 2030، توسعه بخش گردشگری به یکی از اولویتهای عربستان تبدیل شد. در این دوره سیاستها و برنامه‌های جدیدی برای توسعه گردشگری اتخاذ شد و رهبران سعودی تلاش کردند تا با ایجاد تغییر در قوانین و مقررات جاری به تسهیل ورود گردشگران خارجی به کشور کمک کنند. ضمن اینکه هدف‌گذاریها و نهادهای کلیدی جدیدی در عرصه گردشگری ایجاد شد تا بتواند به ایجاد چشم‌اندازی کاملا متفاوت در این خصوص بیانجامد.

چشم‌انداز کلی عربستان  برای بخش گردشگری، بخشی جدایی‌ناپذیر از طرح چشم‌انداز ۲۰۳۰ است. هدف بنیادین این طرح، تنوع‌بخشی به منابع اقتصادی پادشاهی و کاهش وابستگی تاریخی به درآمدهای نفتی است. در این چارچوب، گردشگری به عنوان بخشی حیاتی و محرکی کلیدی برای درآمدزایی شناسایی شده است. چشم‌انداز 2030 به دنبال آن است که با بهره‌گیری از ترکیب منحصربه‌فرد تاریخ غنی، میراث فرهنگی، زیبایی‌های طبیعی و مدرنیته، عربستان سعودی را به یک مقصد پیشرو و تراز اول گردشگری در جهان تبدیل کند. برای تحقق این چشم‌انداز، اهداف استراتژیک مشخص، کمی و بسیار بلندپروازانه‌ای تعریف شده است که از جمله عبارتند از:

• هدف‌گذاری برای جذب ۱۵۰ میلیون گردشگر (شامل بازدیدکنندگان داخلی و خارجی) تا سال ۲۰۳۰؛
• افزایش سهم بخش گردشگری در اقتصاد ملی به ده درصد از تولید ناخالص داخلی و؛
• ایجاد یک میلیون فرصت شغلی تا سال ۲۰۳۰ .

دولت عربستان برای دستیابی به اهداف خود در عرصه گردشگری، راهبردهای اجرایی متعددی را دنبال می‌کند که از جمله شامل توسعه زیرساخت‌ها، توسعه مقاصد کلیدی، جذب سرمایه و توسعه پایدار بخش گردشگری است. عربستان با سرمایه‌گذاری هشتصد میلیارد دلاری در حال توسعه گسترده زیرساخت‌های گردشگری، از جمله هتل‌ها، فرودگاه‌ها و امکانات گردشگری است. همچنین استراتژی ملی گردشگری بر توسعه ده مقصد کلیدی در سراسر کشور تمرکز دارد تا آن‌ها را به استانداردهای بین‌المللی برساند. در خصوص سرمایه‌گذاری، ایجاد یک اکوسیستم جذاب برای سرمایه‌گذاری از طریق نهادهایی مانند صندوق توسعه گردشگری و نو‌سازی مقررات، یکی از ارکان اصلی راهبرد عربستان در عرصه گردشگری است. این استراتژی همچنین بر رشد پایدار بخش گردشگری با تأکید بر حفاظت از محیط زیست، ایجاد فرصت‌های شغلی برای شهروندان سعودی و تقویت مشارکت بخش خصوصی تأکید دارد.

مقامات سعودی به منظور توسعه بخش گردشگری به گشایش درهای عربستان به روی جهان اقدام کرده‌اند. سیاستی که نسبت به رویکردهای محافظه‌کارانه گذشته بسیار متحول و جدید و نقطه عطفی تاریخی به نظر می‌رسد. معرفی ویزای گردشگری از جمله اقدامات کلیدی در این راستا بوده است. در سپتامبر ۲۰۱۹، عربستان برنامه ویزای گردشگری برخط را برای شهروندان ۴۹ کشور راه‌اندازی کرد. این اقدام به عنوان تحولی اساسی در مسیر تبدیل شدن عربستان به یکی از اقتصادهای بزرگ و پویای جهان توصیف شده است. سیاستی که مورد استقبال جهانی نیز بوده و تنها در چهار ماه اول پس از معرفی ویزا، بیش از ۳۰۰,۰۰۰ درخواست ثبت شد که نشان‌دهنده جذابیت عربستان به عنوان یک مقصد جدید گردشگری بود. همچنین در ماه مه ۲۰۲۱، سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل، اولین دفتر منطقه‌ای خود در خاورمیانه را در ریاض افتتاح کرد که این امر به منزله به رسمیت شناختن ظهور عربستان جدید و بازتر بود. ضمن اینکه چنین فضایی به افزایش علاقه به سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری عربستان نیز منجر شده و شرکت‌های خارجی برای سرمایه‌گذاری در هتل‌ها، زیرساخت‌های گردشگری و پروژه‌های شاخصی مانند نئوم، دریای سرخ و آمالا با یکدیگر رقابت می‌کنند.

طرح‌های کلان، نوآوری‌ها و تجارب عربستان در زمینه گردشگری

عربستان در راستای سند چشم‌انداز 2030 و راهبرد ملی خود درعرصه گردشگری، به ایجاد ساختارها و نهادهایی جدید و مبتکرانه پرداخته و طرحهای مختلفی را برای توسعه این بخش در اولویت قرار داده است. در حالی که عربستان در مدیریت و توسعه گردشگری دینی تجارب مهم و قابل اعتنایی دارد و سالانه میزبان حجاج و عمره‌گزارانی از کشورهای اسلامی است، در سایر عرصه‌های گردشگری نیز تجارب جدیدی را کسب می‌کند.

شش نهاد اصلی در اکوسیستم گردشگری عربستان برای بهینه‌سازی منابع انسانی و دارایی‌های گردشگری، ارائه پشتیبانی قوی به سرمایه‌گذاران و تحقق چشم‌انداز پادشاهی فعالیت می‌کنند. وزارت گردشگری به عنوان نهادی محوری در این عرصه رشد پایدار بخش گردشگری را از طریق برنامه‌ها و طرح‌های متمرکز دنبال می‌کند. این وزارتخانه همچنین به ایجاد مشارکت‌های مؤثر، ارتقای استعدادهای ملی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای شهروندان سعودی در حوزه گردشگری می‌پردازد. سازمان گردشگری سعودی نیز به عنوان سازمانی برای ایجاد رشد در بخش سفر و گردشگری تأسیس شده و از کسب‌وکارها و شرکای گردشگری حمایت می‌کند و وظایف آن شامل معرفی عربستان به عنوان یک مقصد برتر گردشگری، مدیریت تلاش‌های بازاریابی، نظارت بر کمپین‌های تبلیغاتی و شرکت در نمایشگاه‌های گردشگری است. همچنین صندوق توسعه گردشگری برای پیشبرد بخش گردشگری عربستان تأسیس شده و به توسعه مقاصد گردشگری، حمایت از سرمایه‌گذاری و تأمین مالی برای خدمات مرتبط می‌پردازد. این صندوق فناوری و زیرساخت‌ها را برای فعالیت‌های مختلف گردشگری نیز تقویت می‌کند. علاوه بر این، شورای توسعه گردشگری با هدف همسو کردن اهداف ملی گردشگری با ذی‌نفعان و شرکا، در زمینه هماهنگ‌سازی توسعه این بخش، و نظارت بر اجرای طرح‌ها با مقامات مربوطه فعالیت می‌کند. سازمان دریای سرخ سعودی و برنامه اتصال هوایی سعودی نیز به عنوان دو ابتکار دیگر سعودیها برای کمک به بخش گردشگری است که هر یک اهداف و ویژگی‌های خاص خود را دارند.

در راستای تحقق اهداف چشم‌انداز 2030، دولت عربستان مجموعه‌ای از پروژه‌های عظیم ملی را تعریف کرده است که برخی از نظر گستردگی، فناوری، یا ابعاد فرهنگی در سطح جهان بی‌سابقه‌اند. این پروژه‌ها نه‌تنها برای جذب گردشگران طراحی شده‌اند، بلکه بخشی از پروژه‌ی بازسازی برند ملی سعودی نیز محسوب می‌شوند. مهم‌ترین این پروژه‌ها عبارتند از:

نئوم

نئوم به عنوان بلندپروازانه‌ترین پروژه عربستان شناخته می‌شود. این کلان‌شهر آینده‌نگر، قرار است در شمال غرب کشور و در کنار دریای سرخ احداث شود و مساحتی بیش از ۲۶،۵۰۰ کیلومتر مربع را در بر بگیرد. نئوم به‌گونه‌ای طراحی شده که کاملاً بر پایه انرژی‌های تجدیدپذیر کار کند و عاری از آلودگی‌های زیست‌محیطی باشد. از ویژگی‌های کلیدی نئوم شامل موارد زیر است:

• شهری ۱۷۰ کیلومتری بدون خودرو، خیابان و آلودگی صوتی؛
• سواحل بکر، کوهستان‌های مرتفع و زیست‌بوم‌های متنوع؛
• سرمایه‌گذاری بالغ بر ۵۰۰ میلیارد دلار و؛
• جذب استعدادهای جهانی در حوزه گردشگری، فناوری و سلامت.

پروژه دریای سرخ

این پروژه در امتداد سواحل غربی عربستان واقع شده و یکی از جاه‌طلبانه‌ترین طرح‌های اکوتوریسم در جهان به‌شمار می‌آید. پروژه دریای سرخ شامل ساخت بیش از نود جزیره، اقامتگاه‌های لوکس، و فرودگاه بین‌المللی اختصاصی خواهد بود. از جمله اهداف این پروژه موارد زیر است:

• جذب یک میلیون گردشگر سالانه تا سال 2030؛
• حفاظت از اکوسیستم دریایی و مرجانی و؛
• استفاده صرف از انرژی‌های تجدیدپذیر.

آمالا

  آمالا با تمرکز بر سلامت جسم و روان، فرهنگ، هنر و لوکس‌گرایی، یکی از پروژه‌های منحصر به‌فرد عربستان است. این پروژه در نزدیکی پروژه دریای سرخ اجرا می‌شود و بر تجربه گردشگری درمانی و فرهنگی تمرکز دارد. از جمله ویژگی‌های این طرح عبارتند از:

• تمرکز بر گردشگری درمانی و زیبایی؛
• ایجاد اقامتگاه‌های هنری و فرهنگی و؛
• برنامه‌ریزی برای توسعه پایدار و حفظ محیط‌زیست.

الدرعیه

• شهر تاریخی الدرعیه که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز قرار دارد، به‌عنوان زادگاه نخستین دولت سعودی شناخته می‌شود. دولت قصد دارد این مکان تاریخی را به مرکز فرهنگی، گردشگری و آموزشی در سطح جهانی تبدیل کند. مهم‌ترین ویژگی‌های این طرح عبارتند از:
• توسعه رستوران‌ها، موزه‌ها و مراکز فرهنگی؛
• ایجاد یک فضای اصیل برای نمایش فرهنگ سعودی و؛
• بازسازی معماری اصیل نجدی.

سوده پیکس

این پروژه در کوه‌های سرسبز عسیر، با هدف توسعه اکوتوریسم کوهستانی و تجربه‌هایی مانند پیاده‌روی در طبیعت، پرواز با پاراگلایدر و دوچرخه‌سواری کوهستانی طراحی شده است و اهداف آن عبارتند از:

• جذب گردشگران علاقه‌مند به طبیعت و ماجراجویی؛
• توسعه پایدار با حفظ محیط‌زیست منطقه و؛
• ایجاد اقامتگاه‌های لوکس در دل کوهستان.

جده سنترال

 این پروژه بازآفرینی شهری در قلب جده است که  با ترکیب مراکز تجاری، فرهنگی، اقامتی و تفریحی طراحی شده و قرار است چهره شهر جده را به‌کلی دگرگون کند. برخی امکانات جده سنترال عبارتند از:

• ساخت آکواریوم بزرگ، موزه‌ها، و تالارهای فرهنگی؛
• بندری برای کشتی‌های کروز و؛
• افزایش ظرفیت گردشگری شهری در کنار ساحل.

نیز نگاه کنید به

صنعت گردشگری زیمبابوه؛ صنعت گردشگری کانادا؛ صنعت گردشگری ژاپن؛ صنعت گردشگری کوبا؛ صنعت گردشگری لبنان؛ صنعت گردشگری مصر؛ صنعت گردشگری افغانستان؛ صنعت گردشگری در چین؛ صنعت گردشگری تونس؛ صنعت گردشگری روسیه؛ صنعت گردشگری سنگال؛ صنعت گردشگری آرژانتین؛ صنعت گردشگری کشور مالی؛ صنعت گردشگری سوریه؛ صنعت گردشگری سودان؛ صنعت گردشگری تایلند؛ صنعت گردشگری اوکراین؛ صنعت گردشگری اسپانیا؛ صنعت گردشگری اردن؛ صنعت گردشگری ساحل عاج؛ صنعت گردشگری قطر؛ صنعت گردشگری سیرالئون؛ صنعت گردشگری اتیوپی؛ صنعت گردشگری بنگلادش؛ صنعت گردشگری عراق

نویسنده مقاله

علی اکبر اسدی