اسلام در ساحل عاج: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).) |
||
| (یک نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
دیر زمانی [[ساحل عاج|ساحل عاج]] مأمن ادیان بدوی، همچون جان‌باوری (آنیمیسم) بود تا اینکه پای مسلمانان و مسیحیان به این سرزمین باز شد و ابتدا مسیحیت و سپس اسلام، بدل به دین نخست این مردمان شدند؛[[ساحل عاج# ftn158|[I]]] اما در دو قرن گذشته و به ویژه در نیمه دوم قرن بیستم، اسلام رشد چشم‌گیری در [[ساحل عاج|ساحل عاج]] داشته است، به گونه‌ای که هم‌اینک مسلمانان در اکثریت قرار دارند. در واقع، دین اسلام در حال حاضر، چه به لحاظ پراکندگی جغرافیایی و چه از نظر جمعیت، در رتبه اول میان سایر ادیان در این سرزمین جای دارد. این رشد چشمگیر، مقارن بوده است با پیشرفت اقتصادی و شهری‌‌شدن جامعه و نیز مهاجرت‌های گسترده به این سرزمین در دوره پس از استعمار. | دیر زمانی [[ساحل عاج|ساحل عاج]] مأمن ادیان بدوی، همچون جان‌باوری (آنیمیسم) بود تا اینکه پای مسلمانان و مسیحیان به این سرزمین باز شد و ابتدا مسیحیت و سپس اسلام، بدل به دین نخست این مردمان شدند؛[[ساحل عاج# ftn158|[I]]] اما در دو قرن گذشته و به ویژه در نیمه دوم قرن بیستم، اسلام رشد چشم‌گیری در [[ساحل عاج|ساحل عاج]] داشته است، به گونه‌ای که هم‌اینک مسلمانان در اکثریت قرار دارند. در واقع، دین اسلام در حال حاضر، چه به لحاظ پراکندگی جغرافیایی و چه از نظر جمعیت، در رتبه اول میان سایر ادیان در این سرزمین جای دارد. این رشد چشمگیر، مقارن بوده است با پیشرفت اقتصادی و شهری‌‌شدن جامعه و نیز مهاجرت‌های گسترده به این سرزمین در دوره پس از استعمار. | ||
اما دین اسلام، در دوره پیش از شروع استعمار، از اواخر سده 13 میلادی و از سمت شمال، یعنی کشور [[مالی]] و به لطف رشد و گسترش اقوام مانده، به این سرزمین رسید.<ref>Terray, | اما دین اسلام، در دوره پیش از شروع استعمار، از اواخر سده 13 میلادی و از سمت شمال، یعنی کشور [[مالی]] و به لطف رشد و گسترش اقوام مانده، به این سرزمین رسید.<ref>Terray, E. (1995). ''Une histoire du royaume Abron du Gyaman, des origines à la conquête coloniale'', Paris: Éditions Karthala.</ref> در میان این اقوام، ملنکه‌ها (که در [[ساحل عاج|ساحل عاج]] به دیولا مشهورند، اما همان‌گونه که از نامشان پیداست، از [[مالی]] آمده‌اند)، اکثریت را در اختیار داشتند و به سرعت، بر نواحی غرب و جنوب آفریقا مسلط شدند. مسئله تجارت بازرگانان مسلمان در مناطق شمالی [[ساحل عاج|ساحل عاج]]، از دلایل اصلی اسلامی‌‌شدن این منطقه است. «ابن‌بطوطه»، جهانگرد مسلمان که خود متولد شمال آفریقا است، در قرن چهاردهم از شمال [[ساحل عاج|ساحل عاج]] دیدن کرده و به گسترش اسلام در این منطقه اذعان داشته است. در اینجا باید به دو عامل مهم در گسترش اسلام از این نواحی به سوی غرب و جنوب، یعنی [[ساحل عاج|ساحل عاج]] اشاره کنیم: یکی عامل سفر و تجارت و دیگری عامل صلح‌طلبی. | ||
نخستین مسلمانانی که به [[ساحل عاج|ساحل عاج]] رسیدند، دیولاها بودند که تاریخ آن‌ها با تاریخ اسلام در این سرزمین برابری می‌کند. دیولاها خود ریشه در [[مالی]] داشتند، سرزمینی که در آن زمان، یعنی در قرون 13 و 14 میلادی، به اسم یکی از مهمترین امپراتوری‌های اسلامی در آفریقا شناخته می‌شد. امپراتوری [[مالی]]، بخش بزرگی از آفریقای غربی را دربر می‌گرفت و در ابتدای سده 14، در اوج اعتلای خود قرار داشت؛ این امپراتوری با شخصی مشهور به حاجی موسی (کانکان موسی) معروف شد (احمدی نوحدانی، 1384: 50-51). حاجی موسی پایبند به اسلام بود و سفرش به مکه در سال 1324 میلادی، شهره عام و خاص شد.[[ساحل عاج# ftn159|[II]]] «تمام جهان عرب، حتی اروپا و مسلمانان و مسیحیان، کشور مالی را می‌شناختند و حتی نقشه‌کشان اروپایی قرن چهاردهم، حدود آن را تحت نام [[مالی]] ترسیم می‌نمودند... امپراتوری بزرگ مالی از جنگل گینه تا صحرای جنوب و از اقیانوس آتلانتیک تا سرزمین هاوسا (در نیجریه) امتداد داشت» (همان). | نخستین مسلمانانی که به [[ساحل عاج|ساحل عاج]] رسیدند، دیولاها بودند که تاریخ آن‌ها با تاریخ اسلام در این سرزمین برابری می‌کند. دیولاها خود ریشه در [[مالی]] داشتند، سرزمینی که در آن زمان، یعنی در قرون 13 و 14 میلادی، به اسم یکی از مهمترین امپراتوری‌های اسلامی در آفریقا شناخته می‌شد. امپراتوری [[مالی]]، بخش بزرگی از آفریقای غربی را دربر می‌گرفت و در ابتدای سده 14، در اوج اعتلای خود قرار داشت؛ این امپراتوری با شخصی مشهور به حاجی موسی (کانکان موسی) معروف شد (احمدی نوحدانی، 1384: 50-51). حاجی موسی پایبند به اسلام بود و سفرش به مکه در سال 1324 میلادی، شهره عام و خاص شد.[[ساحل عاج# ftn159|[II]]] «تمام جهان عرب، حتی اروپا و مسلمانان و مسیحیان، کشور مالی را می‌شناختند و حتی نقشه‌کشان اروپایی قرن چهاردهم، حدود آن را تحت نام [[مالی]] ترسیم می‌نمودند... امپراتوری بزرگ مالی از جنگل گینه تا صحرای جنوب و از اقیانوس آتلانتیک تا سرزمین هاوسا (در نیجریه) امتداد داشت» (همان). | ||
چنانکه ذکر شد، اقوام بسیاری در این امپراتوری زندگی می‌کردند، از جمله ملنکه‌ها که موجبات گسترش اسلام را به سمت نواحی جنوبی و [[ساحل عاج|ساحل عاج]] فراهم آوردند. البته لازم است در اینجا یادآور شویم که اقوام ملنکه که خود دربرگیرنده قبایل متعدد، از جمله قبیله بامبارا (Bambara) می‌شدند، در ابتدا همگی مسلمان نبودند و تنها بخش‌های کوچکی، آن‌هم از طبقه نجبای قوم، به دین اسلام درآمدند. جالب است بدانیم، به عکس بسیاری از قبایل آن دوره، همچون پولاها (Peulhs)، زیردستان خود را با زور مجبور به گرویدن به دین اسلام ننمودند <ref>Camara, | چنانکه ذکر شد، اقوام بسیاری در این امپراتوری زندگی می‌کردند، از جمله ملنکه‌ها که موجبات گسترش اسلام را به سمت نواحی جنوبی و [[ساحل عاج|ساحل عاج]] فراهم آوردند. البته لازم است در اینجا یادآور شویم که اقوام ملنکه که خود دربرگیرنده قبایل متعدد، از جمله قبیله بامبارا (Bambara) می‌شدند، در ابتدا همگی مسلمان نبودند و تنها بخش‌های کوچکی، آن‌هم از طبقه نجبای قوم، به دین اسلام درآمدند. جالب است بدانیم، به عکس بسیاری از قبایل آن دوره، همچون پولاها (Peulhs)، زیردستان خود را با زور مجبور به گرویدن به دین اسلام ننمودند <ref>Camara, S. (1992). Gens de la parole: Essai sur la condition et le rôle des griots dans la société malinké, Paris: Karthala.</ref> و همچنان بخش زیادی از این قوم به آیین‌های آبا و اجدادی خود پایبند ماندند. این گروه کوچک مسلمان، یک ویژگی اساسی داشتند و آن علاقه‌شان به تجارت بود و از این‌رو «دیولا» نامیده می‌شدند؛ از سویی تجارت در این سرزمین آسان و از خطرات معمول آن دوره برکنار بود. همان‌گونه که گفته شد، ابن‌بطوطه، مورخ بزرگ عرب، در فاصله سال‌های 1352 تا 1354 میلادی از این سرزمین دیداری داشته و درباره امنیت در این سرزمین چنین گفته است: «امنیت کامل و عمومی در سراسر این سرزمین برقرار است. مسافر غریبه، هیچ هراسی از راهزنان، دزدان و غارتگران ندارد. نیروهای سلطان، به شدت هر نوع دزدی و راهزنی را مجازات می‌کنند»<ref>احمدی نوحدانی، سیروس (1384). فرهنگ و تمدن مالی. مشهد: انتشارات پاپلی.ص.52.</ref>؛ سپس درباره دین‌داری مردم این‌گونه اظهار می‌کند: «آن‌ها نسبت به نماز توجه جدی دارند. جمعه‌ها اگر فردی دیر برای نماز جمعه حاضر شود، جا پیدا نمی‌کند؛ زیرا اکثر اهالی به حضور در نماز جمعه پایبند هستند».<ref>Terray, E. (1995). ''Une histoire du royaume Abron du Gyaman, des origines à la conquête coloniale'', Paris: Éditions Karthala.</ref> | ||
در دل ملنکههای مسلمان، در همین سده 14 میلادی، جماعتی شکل گرفت به نام «دیاخانکه» (Diakhanké) که مدام در سفر بودند. این گروه اخیر، به دست شخصی به نام «حاج سلیم سواری»، تأسیس شد که معتقد بود باید از راه‌های مسالمت‌آمیز و با عطوفت، دین اسلام را گسترش داد؛ بنابراین، از نقطه نظر سیاسی، این‌گونه می‌توان توضیح داد که حرکت اقوام ملنکه و درنتیجه مسلمانان از سمت [[مالی]] به شمال [[ساحل عاج|ساحل عاج]] و سپس مناطق مرکزی و جنوبی، به دلیل توسعه راه‌های تجاری، از نواحی مدیترانه به سمت این مناطق بود؛ به این ترتیب، نخستین مسلمانانی که به این سرزمین وارد شدند، تجار و بازرگانانی بودند که در جستجوی بازارهایی نو به آنجا رسیده بودند؛ از سوی دیگر، این بازرگانان دین خود را که اسلام بود، با مهربانی و روامدارانه به ساکنان بومی عرضه می‌کردند. | در دل ملنکههای مسلمان، در همین سده 14 میلادی، جماعتی شکل گرفت به نام «دیاخانکه» (Diakhanké) که مدام در سفر بودند. این گروه اخیر، به دست شخصی به نام «حاج سلیم سواری»، تأسیس شد که معتقد بود باید از راه‌های مسالمت‌آمیز و با عطوفت، دین اسلام را گسترش داد؛ بنابراین، از نقطه نظر سیاسی، این‌گونه می‌توان توضیح داد که حرکت اقوام ملنکه و درنتیجه مسلمانان از سمت [[مالی]] به شمال [[ساحل عاج|ساحل عاج]] و سپس مناطق مرکزی و جنوبی، به دلیل توسعه راه‌های تجاری، از نواحی مدیترانه به سمت این مناطق بود؛ به این ترتیب، نخستین مسلمانانی که به این سرزمین وارد شدند، تجار و بازرگانانی بودند که در جستجوی بازارهایی نو به آنجا رسیده بودند؛ از سوی دیگر، این بازرگانان دین خود را که اسلام بود، با مهربانی و روامدارانه به ساکنان بومی عرضه می‌کردند. | ||
| خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
<small>[I]. منظور ازلحاظ تعداد گروندگان است، وگرنه دین اسلام قدمتی بیشتر از مسیحیت در این سرزمین دارد.</small> | <small>[I]. منظور ازلحاظ تعداد گروندگان است، وگرنه دین اسلام قدمتی بیشتر از مسیحیت در این سرزمین دارد.</small> | ||
<small>[II]. او در این سفر خدم و حشم بسیاری با خود همراه کرده بود: هشت‌‌هزار خدمتگزار که پانصدنفر از آن‌ها، هریک استوانه‌ای از طلا و به وزن دوونیم کیلوگرم با خود حمل می‌کرده است؛ به این ترتیب، حاجی موسی، در مصر و مکه سخاوت‌های بسیاری از خود نشان می‌دهد و تمام حجاج و حتی گدایان شهر را از کرم خود بی‌نصیب نمی‌گذارد (احمدی نوحدانی، 1384).</small> | <small>[II]. او در این سفر خدم و حشم بسیاری با خود همراه کرده بود: هشت‌‌هزار خدمتگزار که پانصدنفر از آن‌ها، هریک استوانه‌ای از طلا و به وزن دوونیم کیلوگرم با خود حمل می‌کرده است؛ به این ترتیب، حاجی موسی، در [[مصر]] و مکه سخاوت‌های بسیاری از خود نشان می‌دهد و تمام حجاج و حتی گدایان شهر را از کرم خود بی‌نصیب نمی‌گذارد (احمدی نوحدانی، 1384).</small> | ||
== کتابشناسی == | == کتابشناسی == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۶:۰۸
دیر زمانی ساحل عاج مأمن ادیان بدوی، همچون جان‌باوری (آنیمیسم) بود تا اینکه پای مسلمانان و مسیحیان به این سرزمین باز شد و ابتدا مسیحیت و سپس اسلام، بدل به دین نخست این مردمان شدند؛[I] اما در دو قرن گذشته و به ویژه در نیمه دوم قرن بیستم، اسلام رشد چشم‌گیری در ساحل عاج داشته است، به گونه‌ای که هم‌اینک مسلمانان در اکثریت قرار دارند. در واقع، دین اسلام در حال حاضر، چه به لحاظ پراکندگی جغرافیایی و چه از نظر جمعیت، در رتبه اول میان سایر ادیان در این سرزمین جای دارد. این رشد چشمگیر، مقارن بوده است با پیشرفت اقتصادی و شهری‌‌شدن جامعه و نیز مهاجرت‌های گسترده به این سرزمین در دوره پس از استعمار.
اما دین اسلام، در دوره پیش از شروع استعمار، از اواخر سده 13 میلادی و از سمت شمال، یعنی کشور مالی و به لطف رشد و گسترش اقوام مانده، به این سرزمین رسید.[۱] در میان این اقوام، ملنکه‌ها (که در ساحل عاج به دیولا مشهورند، اما همان‌گونه که از نامشان پیداست، از مالی آمده‌اند)، اکثریت را در اختیار داشتند و به سرعت، بر نواحی غرب و جنوب آفریقا مسلط شدند. مسئله تجارت بازرگانان مسلمان در مناطق شمالی ساحل عاج، از دلایل اصلی اسلامی‌‌شدن این منطقه است. «ابن‌بطوطه»، جهانگرد مسلمان که خود متولد شمال آفریقا است، در قرن چهاردهم از شمال ساحل عاج دیدن کرده و به گسترش اسلام در این منطقه اذعان داشته است. در اینجا باید به دو عامل مهم در گسترش اسلام از این نواحی به سوی غرب و جنوب، یعنی ساحل عاج اشاره کنیم: یکی عامل سفر و تجارت و دیگری عامل صلح‌طلبی.
نخستین مسلمانانی که به ساحل عاج رسیدند، دیولاها بودند که تاریخ آن‌ها با تاریخ اسلام در این سرزمین برابری می‌کند. دیولاها خود ریشه در مالی داشتند، سرزمینی که در آن زمان، یعنی در قرون 13 و 14 میلادی، به اسم یکی از مهمترین امپراتوری‌های اسلامی در آفریقا شناخته می‌شد. امپراتوری مالی، بخش بزرگی از آفریقای غربی را دربر می‌گرفت و در ابتدای سده 14، در اوج اعتلای خود قرار داشت؛ این امپراتوری با شخصی مشهور به حاجی موسی (کانکان موسی) معروف شد (احمدی نوحدانی، 1384: 50-51). حاجی موسی پایبند به اسلام بود و سفرش به مکه در سال 1324 میلادی، شهره عام و خاص شد.[II] «تمام جهان عرب، حتی اروپا و مسلمانان و مسیحیان، کشور مالی را می‌شناختند و حتی نقشه‌کشان اروپایی قرن چهاردهم، حدود آن را تحت نام مالی ترسیم می‌نمودند... امپراتوری بزرگ مالی از جنگل گینه تا صحرای جنوب و از اقیانوس آتلانتیک تا سرزمین هاوسا (در نیجریه) امتداد داشت» (همان).
چنانکه ذکر شد، اقوام بسیاری در این امپراتوری زندگی می‌کردند، از جمله ملنکه‌ها که موجبات گسترش اسلام را به سمت نواحی جنوبی و ساحل عاج فراهم آوردند. البته لازم است در اینجا یادآور شویم که اقوام ملنکه که خود دربرگیرنده قبایل متعدد، از جمله قبیله بامبارا (Bambara) می‌شدند، در ابتدا همگی مسلمان نبودند و تنها بخش‌های کوچکی، آن‌هم از طبقه نجبای قوم، به دین اسلام درآمدند. جالب است بدانیم، به عکس بسیاری از قبایل آن دوره، همچون پولاها (Peulhs)، زیردستان خود را با زور مجبور به گرویدن به دین اسلام ننمودند [۲] و همچنان بخش زیادی از این قوم به آیین‌های آبا و اجدادی خود پایبند ماندند. این گروه کوچک مسلمان، یک ویژگی اساسی داشتند و آن علاقه‌شان به تجارت بود و از این‌رو «دیولا» نامیده می‌شدند؛ از سویی تجارت در این سرزمین آسان و از خطرات معمول آن دوره برکنار بود. همان‌گونه که گفته شد، ابن‌بطوطه، مورخ بزرگ عرب، در فاصله سال‌های 1352 تا 1354 میلادی از این سرزمین دیداری داشته و درباره امنیت در این سرزمین چنین گفته است: «امنیت کامل و عمومی در سراسر این سرزمین برقرار است. مسافر غریبه، هیچ هراسی از راهزنان، دزدان و غارتگران ندارد. نیروهای سلطان، به شدت هر نوع دزدی و راهزنی را مجازات می‌کنند»[۳]؛ سپس درباره دین‌داری مردم این‌گونه اظهار می‌کند: «آن‌ها نسبت به نماز توجه جدی دارند. جمعه‌ها اگر فردی دیر برای نماز جمعه حاضر شود، جا پیدا نمی‌کند؛ زیرا اکثر اهالی به حضور در نماز جمعه پایبند هستند».[۴]
در دل ملنکههای مسلمان، در همین سده 14 میلادی، جماعتی شکل گرفت به نام «دیاخانکه» (Diakhanké) که مدام در سفر بودند. این گروه اخیر، به دست شخصی به نام «حاج سلیم سواری»، تأسیس شد که معتقد بود باید از راه‌های مسالمت‌آمیز و با عطوفت، دین اسلام را گسترش داد؛ بنابراین، از نقطه نظر سیاسی، این‌گونه می‌توان توضیح داد که حرکت اقوام ملنکه و درنتیجه مسلمانان از سمت مالی به شمال ساحل عاج و سپس مناطق مرکزی و جنوبی، به دلیل توسعه راه‌های تجاری، از نواحی مدیترانه به سمت این مناطق بود؛ به این ترتیب، نخستین مسلمانانی که به این سرزمین وارد شدند، تجار و بازرگانانی بودند که در جستجوی بازارهایی نو به آنجا رسیده بودند؛ از سوی دیگر، این بازرگانان دین خود را که اسلام بود، با مهربانی و روامدارانه به ساکنان بومی عرضه می‌کردند.
با افول و فروپاشی امپراتوری مالی، مرحله دوم گسترش اسلام در نواحی جنوبی، یعنی شمال ساحل عاج امروزی، از پایان قرن 14 آغاز شد و تا سده 17 ادامه یافت؛ اما این‌‌بار مردمانی که مجبور به ترک موطن خود شده بودند، عمدتاً ملنکههای آنیمیست یا جان‌باور بودند که به آن‌ها ملنکههای جنوبی گفته می‌شد که در حین سفر خود از شمال‌غربی به سمت شمال شرقی ساحل عاج، به دیولاها که در مرحله پیش به این ناحیه وارد شده بودند، برخوردند و به مرور با فرهنگ اسلامی - اقتصادی آن‌ها آمیختند.
خلاصه اینکه، مسلمانان دیولا، اولین پایه‌گذاران شهرهای تجاری در این نواحی محسوب می‌شوند و تا به امروز نیز از عمده‌ترین و اصلی‌ترین شهرنشینان ساحل عاج به حساب می‌آیند. دیولاها، از طریق همین عامل اقتصاد و تجارت، روابط گسترده‌ای با آکان‌ها و سایر اقوام این سرزمین برقرار کردند و از این راه به گسترش اسلام کمک شایانی نمودند.
از قرن 18 به بعد، اسلام شکل سازمانی‌تری در ساحل عاج به خود گرفته است و از همین تاریخ بود که مدارس قرآنی پایه‌گذاری شدند؛ پس از آن، چند مرکز دانشگاهی اسلامی تأسیس شد که در آن‌ها امامان معلم یا کاراماکوها تربیت می‌شدند. «کاراماکو»، در زبان دیولایی، به معنی شخص اهل قلم یا عالم بود و در کل به تمام مسلمانان باسواد و اهل دانش اطلاق می‌شد. کاراماکوها، به عنوان نخستین عوامل اسلامی‌‌شدن شمال ساحل عاج محسوب می‌شوند؛ اما به لحاظ شکلی، اسلامی که در این دوره و در این ناحیه رایج بود بسیار متأثر از اسلامی بود که به سودان رسیده بود [۵] مراکز فکری اسلام در این منطقه «کونگ» (Kong) و «مانکانو» (Mankono) بودند که اعتبار و نفوذ خوبی داشتند و درپی رکود رشد و پویایی اسلام در سودان در این دوره، یعنی در قرن هجدهم، به محل تبلیغ و گسترش اسلام بدل شدند.[۶]
نیز نگاه کنید به
اسلام و مسلمانان کانادا؛ اسلام و مسلمانان کوبا؛ اسلام و مسلمانان لبنان؛ اسلام و مسلمانان مصر؛ اسلام در چین؛ اسلام و مسلمانان تونس؛ اسلام و مسلمانان روسیه؛ اسلام و مسلمانان سنگال
پاورقی
[I]. منظور ازلحاظ تعداد گروندگان است، وگرنه دین اسلام قدمتی بیشتر از مسیحیت در این سرزمین دارد.
[II]. او در این سفر خدم و حشم بسیاری با خود همراه کرده بود: هشت‌‌هزار خدمتگزار که پانصدنفر از آن‌ها، هریک استوانه‌ای از طلا و به وزن دوونیم کیلوگرم با خود حمل می‌کرده است؛ به این ترتیب، حاجی موسی، در مصر و مکه سخاوت‌های بسیاری از خود نشان می‌دهد و تمام حجاج و حتی گدایان شهر را از کرم خود بی‌نصیب نمی‌گذارد (احمدی نوحدانی، 1384).
کتابشناسی
- ↑ Terray, E. (1995). Une histoire du royaume Abron du Gyaman, des origines à la conquête coloniale, Paris: Éditions Karthala.
- ↑ Camara, S. (1992). Gens de la parole: Essai sur la condition et le rôle des griots dans la société malinké, Paris: Karthala.
- ↑ احمدی نوحدانی، سیروس (1384). فرهنگ و تمدن مالی. مشهد: انتشارات پاپلی.ص.52.
- ↑ Terray, E. (1995). Une histoire du royaume Abron du Gyaman, des origines à la conquête coloniale, Paris: Éditions Karthala.
- ↑ Miran, M. (2006). Islam, histoire et modernité en Côte d’Ivoire, Karthala.p.40.
- ↑ حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی،ص.203-208.